NEPOZNATO: Poglavar SPC u Ostrogu sa zlatom i milionima – ilustracije i slike koje su 1941. obišle Evropu

Piše: Vladimir Jovanović

Bez neke stvarne zasluge za nezavisnu Crnu Goru, ali i bez nekoga drugoga realnoga povoda, dobio je Gavrilo Dožić od SO Podgorice svoj prolaz između Bloka 5 i Bloka 6, u dijelu grada tipično „titogradske” arhitekture.

No, ovih se dana u nekim medijima u Beogradu, kao i ovdašnjim srpske provenijencije, čuju glasovi protesta: eto, „podgorički režim”, tvrdi se, nije udostojio da 41. patrijarhu Srpske pravoslavne crkve (SPC), porijeklom iz Donje Morače, „dodijeli ni običnu ulicu”, „već jedan mali prolaz, koji malo ko može primijetiti, ispisan je grafitima”.

Najprije, nekoliko pojašnjenja.

Beogradska patrijaršija utemeljena je de facto 1920. godine, a de iure 1922. kada je, kao potpuno nova Crkva, od Carigrada dobila tomos.

Prije toga, na čelu Crkve u Beogradu je bio mitropolit, a ne patrijarh.

Prvi naziv te nove Crkve je bio: Avtokefalna ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.

Novi naziv, SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA, koristi se službeno od 1929, kad je donijet Zakon o SPC. Naziv je potvrđen Ustavom SPC iz 1931. godine.

Poslije Dimitrija Pavlovića (1920-1930) i Varnave Rosića (1930-1937), Gavrilo je od 1938. do 1950. bio  po redu 3. patrijarh SPC-Beogradske patrijaršije.  Dakle, „41. patrijarh SPC” još ne postoji; možda će postojati, ali za par stoljeća.

NA METI „ZLOGLASNE MAFIJE SRPSKE”: E sad, nešto o „zaslugama”, ili, bez navodnika, zaslugama Gavrilovim za Crnu Goru, zbog kojih je nagrađen, „nagrađen”, ili nagrđen „jednim malim prolazom, koji malo ko može primijetiti”.
Gavrilo, u mirjanstvu Đorđe, rođen je 1881. u Donjoj Morači.

Još kao mladić je otišao u Beograd, da bi se – veoma neuobičajeno za crkvena pravila i običaje – zamonašio sa svega 19 godina u Manastiru Sićevo.

Nakon što je izvjesno vrijeme proveo u nekoliko manastira, te bio učitelj, srpska vlada ga stavlja na svoj platni spisak i 1905. upućuje u Atinu da tamo studira Bogoslovski fakultet. Tu je diplomirao i doktorirao.

U međuvremenu, srpska vlada ga imenuje za sekretara Manastira Hilandar na Svetoj Gori, a potom je Gavrilo, najprije protosinđel, pa arhimandrit, postao njen predstavnik u Istanbulu pri Carigradskoj patrijaršiji i jednovremeno upravitelj tamošnje srpske škole.

Onda se desilo nešto što će obilježiti Gavrilovu biografiju – osim u jednome slučaju, okretao je u prijelomnim trenucima leđa svojim „poslodavcima”.

Naime, on će 1911, uprkos snažnom protivljenju srpske vlade i Srba uopšte, a uz saglasnost matične mu Kraljevine Crne Gore i njene Crkve, prijeći u jurisdikciju Carigradske patrijaršije i prihvatiti se da bude kandidat za mitropolita raško-prizrenskoga.

Iz Beograda je tim povodom povedena snažna kampanja. Srpska štampa je objavljivala članke u kojima je tvrdila da Gavrilo nije Srbin, već Crnogorac, a Carigraska patrijaršija, pisalo se u Beogradu, „izabrala je kandidata onih koji nemaju ništa zajedničkog sa srpskim narodom u raško-prizrenskoj eparhiji”.

Ni crnogorska štampa nije ostajala dužna, navodeći podatke o aktivnostima „zloglasne mafije srpske”, dok je za Gavrilovog protivkandidata – Bogdana Radenkovića, pripadnika četničke organizacije, svježe zamonašenoga arhimandrita – tvrdila da je „klao ljude”!

Za Srbiju je Gavrilo bio neprihvatljiv, jer je podržavan i sa „crnogorske strane”, „poreklom [je] Crnogorac”, a Crnogorci bi da „podvale bratskoj Srbiji”.

U to vrijeme, Prizren i Kosovo su bili u sastavu Otomanske carevine, a pravoslavni Srbi i nešto Grka i Cincara u tome području pod Carigradskom patrijaršijom.

U srpskom parlamentu Milovan Đ. Milovanović, ministar vanjskih poslova Srbije, odgovarajući na poslaničko pitanje, rekao je sredinom decembra 1911. da su se „predstavnici srpskog naroda u Staroj Srbiji složili u borbi protiv g-dina Dožića”.

Gavrilo će, svemu uprkos, krajem 1911. biti izabran za raško-prizrenskoga mitropolita.  Međutim, ne zadugo.

Iz Prizrena, u koji je s jeseni 1912. umarširala srpska vojska – opozivajući ranije datu vjernost Carigradskoj patrijaršiji i turskoj vladi – on će ispred Srba prebjeći u Crnu Goru.

ARHIJEREJ CRNOGORSKE CRKVE: Kako je u isto vrijeme od crnogorske vojske zapośednuta Metohija, koja je pripojena Kraljevini Crnoj Gori, oformljena je Pećka eparhija Crnogorske pravoslavne crkve.

Gavrila će na Cetinju imenovati za oblasnoga arhijereja Crnogorske pravoslavne crkve – mitropolita pećkoga.

Eparhija pećka obuhvatala je kapetanije: pljevaljsku, ćehotinsku, bjelopoljsku, beransku, budimsku, rožajsku, brzavsku, plavsko-gusinjsku, istočku, đakovičku i pećku, kao i varoši Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Đakovicu i Peć.

Pećka eparhija, prema podacima Radoslava M. Grujića, imala 18 crkava i šest manastira („Azbučnik Srpske pravoslavne crkve”, Beograd 1993, str. 191).

U Peći je, poslije Cetinjske i Nikšićke, ustrojena i treća konsistorija (duhovni sud) Crnogorske pravoslavne crkve.

Interesantno, za područje Skadra i okoline, oformljeno je arhijerejsko namjesništvo sa tri parohije (skadarskom, vračkom, kameničkom), jer su – pisao je poglavar Crkve visokopreosvećeni Mitrofan Ban arhimandritu Viktoru Mihailoviću – one „ušle u sastav Pećke eparhije i time pripale Crkvi Crnogorskoj”.

Gavrilo će, dakle, biti postavljen za mitropolita pećkoga.

„Može li biti ljepšega dana za našu Autokefalnu Pravoslavnu Crkvu od ovoga u koji sa našega Cetinja o[t]premamo danas u Peć visokopreosveštenoga gospodina mitropolita, dr Gavrila Dožića, vrijednoga sina ove zemlje, na njegovu službu Bogu i narodu”, kazao je tom prilikom kralj Nikola („Glas Crnogorca”, Cetinje 30. novembra 1913, str 1).

Krajem 1913, Gavrila će, u prisustvu klirika Cnogorske crkve, te crnogorskih državnih i vojnih zvaničnika – pošto je dao zakletvu kralju Nikoli na vjernost – intronizovati u Peći.

No, krajem 1918, tokom poznatih događaja, Gavrilo će biti, ne samo učesnik i više puta govornik tzv. Podgoričke skupštine, već i šef delegacije koja će – doduše, nakon par neđelja ponižavajućega čekanja u Beogradu – uručiti njene odluke vlastima Srbije, Karađorđevićima; njegovim novim „poslodavcima”.

Iako Gavrilo nije bio član Sv. Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve, koji je 16. decembra 1918. zasijedao bez kvoruma, potpisaće nekanonsku i neustavnu odluku da se „... Sv[eta] Autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini s nezavisnom Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji a zajedno s ovom s cijelom sv[etom] Srpsko-pravoslavnom crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca”.

Kada se Mitrofan u jesen 1920. upokojio, Gavrila su iz Beograda, śedišta novoformirane Crkve, postavili za mitropolita crnogorskoga.

OD „GROBARA” DO PATRIJARHA: Da li se makar nekad kajao radi učestvovanja u uništenju crnogorske države i Crkve?

Marku Petroviću iz Nikšića 19. novembra 1921. piše:

„Čisto mi je došlo da bačim sve i da idem na ona dva rala očevine u Moraču, pa makar čuvao ovce, ako ih bude bilo. Više mi se dosadilo i vidim, da za Crkvu i sveštenstvo ne mogu učiniti ništa, pa se bolje skloniti, da bar ne nosim ime grobara Crnogorske crkve”.

Ali, nije otišao „na ona dva rala očevine u Moraču”.

Kada ga početkom 1930-ih neizabraše za patrijarha SPC, zahtijevao je od Sinoda SPC da ga razriješi aktivne službe.

Razloge za svoju ostavku – koju će kasnije povući – detaljno je obrazložio u memorandumu od 28. avgusta 1932, u kojem navodi da je „njegova uža domovina danas najzapostavljenija pokrajina u ujedinjenoj Kraljevini” i da se „na sličan način iscrpljuje i Crkva u Crnoj Gori”.

U tome periodu se izvještava i sljedeće:

„Ogledao se [Gavrilo Dožić] na bogoslovsko–književnom polju, a sada radi na istoriji Crnogorske pravoslavne crkve” („Ilustrovani zvanični almanah/šematizam Zetske banovine: Kraljevska banska uprava Zetske banovine”, br. 1, Sarajevo 1931, str. 232).

O neravnopravnome zakonskome položaja crnogorskih manastirskih dobara u odnosu na ona u eparhijama Srbije, u jednome članku se navodi:

„Kažu da je Crkva Crnogorska ovakvo rješenje manastirskih imanja shvatila kao svoju degradaciju, i za to se navodi između ostalih razloga i taj, što manastirska imanja u Srbiji nijesu obuhvaćena ovim zakonom. Tačna je ta primjedba Crnogorske Crkve... Buni se Crnogorska Crkva što se u njenu vlaštinu dira, a ne dira se u vlaštinu Crkve u Srbiji” („Zapisi”, br. 6, Cetinje 1932, str. 299–300), etc.

U svakome slučaju, na Crnogorsku pravoslavnu crkvu će Gavrilo zaboraviti 8. februara 1938. kada je izabran za patrijarha srpskoga!

HAPŠENJE U OSTROGU: To nas dovodi do Aprilskoga rata i poznatih događaja koji su mu prethodili.

Gavrilo je 27. marta 1941. podržao obaranje kneza Pavla nakon potpisivanja Trojnoga pakta i proglašenja nepunoljetnoga Petra II Karađorđevića za kralja.

Održao je govor na Radio Beogradu i svojim basom pozivao na odsudnu borbu.

Međutim, taman je počelo njemačko bombardovanje Beograda, a Gavrilo je već istoga jutra odmaglio u Rakovicu, pa u Žiču, te se, „prateći kraljevsku vladu” – tj. poznatu bježaniju – dočepao Ostroga.

Tu u Ostrogu, par dana se muvao i Petar II sa svojim ministrima, ordonansima i pripuzima, da bi se pokupili i sa Kapinoga polja kod Nikšića polećeli za Grčku i dalje poznatom maršrutom.

Da li Gavrila nijesu željeli da povedu sa sobom, ili on nije htio sa njima, sada nije toliko bitno. Uglavnom, u Ostrogu skriveno je mnogo kraljevskoga zlata, para i nakita – sve ono što nijesu mogli nakarcati u avione za bjekstvo.

Leontije Mitrović, iguman ostroški, kasnije će podnijeti izvještaj đe, pored ostalog, napominje da je aprila 1941. predato Ostrogu na čuvanje „deset sanduka državnog zlata i 15 vreća papirnoga novca u vrednosti 375.000.000 dinara”, kao i „14 kofera i sanduka dvorskih stvari, među kojima je bila i jedna gvozdena kasica i jedna Rafaelova slika uvijena u rolnu”, etc.

Gavrilo, tvrdi u svojim memoarima (čija je autentičnost sporna), ostaje u Ostrogu, jer, navodno, „imao sam nameru da se vratim što pre u Patrijaršiju u Beograd”.

Onda su 23. aprila, ili prema drugim izvorima, vjerovatnije, 25. aprila 1941. iźutra u Ostrog banuli Njemci, pripadnici specijalnoga voda „Hintze”.

Oni su Gavrila uhapsili, te pronašli i ponijeli papirni novac i tri sanduka zlata, dok je sedam sanduka ostalo skriveno od njih.

Po svedočenju jeromonaha Vasilija – u mirjanstvu teologa Mirka Dragovića, člana i simpatizera Crnogorske federalističke stranke, koji će kasnije poginuti prilikom bombardovanja – Njemci su tom prilikom „pokupili po manastiru ćilimove, ćebad, razna pića, kafu, šećer, meso, veša i ostaloga namještaja”.

Početkom maja 1941. grupa Njemaca se povratila u Ostrog, pa su tada „otvorili kase i iz njih (soba i kasa) nosili sve što im se dopalo, na pr. nakite, ćilime, veš, čarape, maramice, čaše, posuđe, cigarete, šibice, sapune, meso, slaninu, vino, rakiju, benzin, kafu, šećer, slatko, ulje; jednom riječju sve što im se dopalo, metnuli su u automobile”.

Neke monahe su tada vodili kroz obližnju šumu da im pokazuju pećine, „u kojima su tražili zlato”, etc.

SENZACIJA: Snimci i izvještaji o hapšenju Gavrila u manastiru krcatom skrivenim zlatom, nakitom i parama kralja koji je odmaglio – detonirali u ondašnjoj javnosti Evrope.

Vijest su, kao dio ratne propagande, lansirali njemački i italijanski mediji.  

Ekskluzivnu informaciju i fotografije je napravio Artur Grim, njemački ratni izvještač.

Te fotografije su malo poznate našoj javnosti.

Italijani su, što se „ostroškoga blaga” tiče, ostali kratkih rukava.

Premda je područje Crne Gore bila njihova okupaciona zona, Njemci su ih preduhitrili i smjelim manevrom se dočepali i Gavrila i dijela blaga.

No, svejedno, vijest o svemu tome je objavljena i u italijanskim medijima.

Ekskluzivno na Portalu „Antena M”, objavljujem dvije ilustracije – tada veoma popularnu novinsku formu. Tokom maja 1941, ilustracije je objavila italijanska štampa. U komentaru ilustracija koje slijede, navodi se da je Gavrilo bio prisustan kada su Njemci pronašli dio zlata, novca i drugih dragocjenosti.

EPILOG: Leontije Mitrović kasnije saopštava da 2. avgusta 1944, dakle par mjeseci prije svoga bjekstva iz Cne Gore, dođe u Ostrog Pavle Đurišić „i zatraži pod pretnjom smrti da mu se preda sanduk sa zlatnim novcem”, što ovaj i uradi – pa je još jedan sanduk otkopan i od četnika ponešen u bestragiju.

U aprilu 1945. još oko 600 kilograma „ostroškoga” zlata, kovanoga i u polugama, otkopano je, sada od strane crnogorske komunističkih vlasti, a jedan njegov dio i druge dragocjenosti otkrivaće se godinama kasnije; neke dragocjenosti neće nikada.

Što se Gavrila tiče, nakon hapšenja u Ostrogu, te zadržavanja u Sarajevu i Beogradu, interniran je u manastire Rakovica, Žiča, te najduže u Vojlovicu.

Uoči povlačenja iz Srbije, Njemci će ga prebačiti u Dahau, đe će dobiti poseban status, ishranu i konfor.

Nakon tri mjeseca tog logorovanja, Njemci će ga već krajem 1944. osloboditi!

U periodu do kraja rata, Gavrilo će se, uz znanje Njemaca, povezati u Beču sa kvislingom Milanom Nedićem, četničkim vojvodom Momčilom Đujićem i srpskim nacistom Dimitrijem Ljotićem.

Đujićeve i Ljotićeve trupe, stacionirane u Istri i Slovenačkome primorju pod Waffen SS zaštitom, Gavrilo će lično obići i blagosiljati ih.

Poslije rata, Gavrilo je izbjegao u Austriju.

Ne zadugo. Tito i komunisti su imali svoje razloge da Gavrila pozovu da se vrati u Beograd, što je on, uprkos položenoj zakletvi kralju Petru II Karađorđeviću, novembra 1946. poslušno i učinio.

U krivokletstvu je imao iskustva: 1911. je otkazao lojalnost srpskoj vladi i Crkvi Kraljevine Srbije; 1912. turskoj vladi i Carigradskoj patrijaršiji; 1918. kralju Nikoli i Crkvi Kraljevine Crne Gore; 1941. knezu Pavlu.

Nastavio je od 1946. do smrti da u Beogradu śedi u tronu patrijarha srpskoga.

Bio je lojalan: komunističke vlasti s njim nikada nijesu imale probleme.

Tito mu je, nolens-volens,  jedini „poslodavac” koga nije izdao.