Piše: Vladimir Jovanović „Likvidacija Marije Minjević nije objašnjena, pa je narod ubistvo žene, i to majke troje đece bez oca, primio sa negodovanjem, smatrajući da se na nju moglo uticati i na drugi način“, zapisaće 1983. god. Miloš-Mido Milikić, mojkovački komunista i bivši partizan, visoki vazduhoplovni oficir JNA („Mojkovac: Ratna i revolucionarna prošlost“, izdavač SUBNOR Mojkovac).
Sekula Minjević – rođeni brat 6. novembra 1929. god. s leđa ubijenoga predśednika Opštine Mojkovac Mira Minjevića – u to vrijeme je istaknuti borac jedne mojkovačke partizanske čete...
Što je „uzrokovalo“, tj. neposredno prethodilo smaknuću Marije Minjević?
U Drugome svjetskome ratu na području savremene mojkovačke opštine – nekad podijeljene na zasebne opštine Mojkovac i Polja, okupatori su doslovno svega nekoliko mjeseci, od druge polovine aprila do sredine jula 1941., kada je izbio ustanak, imali stalnu posadu.
Njihove jedinice će, u nekoliko navrata, tuda prolaziti, kraće se zadržavati radi borbi protiv partizana, ali će najvećim dijelom rata, do 31. decembra 1944. god, kada je u tome kraju vođen posljednji okršaj, Mojkovac i okollina biti pod kontrolom partizana, a manje četnika („njihovo“ je bilo od proljeća 1942. do proljeća 1943. god).
Dakle, jedinu posadnu jedinicu su na početku okupacije imali Italijani, njih na broju sedmorica-osmorica, čak ne vojnici, nego karabinjeri, koji su iskočili iz nekoga većega konvoja u prolazu. Ta „okupaciona sila“, zakupila je i adaptirala u „kasarnu“ jednu bolju kuću na varoškome trgu, hranila se u obližnjoj kafani Boža Tomovića.
„Ponekad su mijenjali i dijelove vojničke opreme za jaja, kokoške, mijeko“ i „pri tome bi se šalili i dobroćudno ćaskali uglavnom o 'manđariji' (hrani) i ženama“. „Mojkovac je postao oaza mira, a to bi se sa sigurnošću moglo reći i za cijelu Crnu Goru“, jer, piše M. Milikić, „u Evropi nije poznat blaži okupacioni sistem“.
U opštini mojkovačkoj, kao i dijelovima Opštine Polja (u selima Podbišće, Bjelojevići, Štitarica, Bistrica, Gojakovići, ne u značajnom broju i u samim Poljima), postojala je 1941. god. jedna od srazmjerno najvećih komunističkih organizacija (KPJ), ne samo u Crnoj Gori; imala je preko stotinu članova, najmanje još toliko tzv. kandidata za članove, stotine „skojevaca“ i izuzetno veliki broj simpatizera.
Po prilici od 1938. mojkovački komunisti, mahom momci u punoj snazi, de facto su u tome kraju „izašli iz ilegale“. Ne samo da su među omladinom uveli modni trend javnoga nošenja crvenih džempera ili majica, kao znak raspoznavanja i prkosa Kraljevini Jugoslaviji, ili preuzeli lokalne sportske klubove, sindikat, seljačke zadruge, organizovali posijela i sabore, ili kačili na javnim mjestima crvene zastave, već su njihovi članovi bili i neki profesionalni pripadnici režima – na primjer, opštinski djelovođa i finans (kasnije obojica partizani).
Za razliku od perioda kada je bahata žandarmerija tukla i hapsila, komunisti u Mojkovcu, ekstremno nasilni, sada njih maltretiraju, pa su, milom i-ili silom, čak i lokalni šef žamdarmerije i većina žandarma postali deklarisani simpatizeri KPJ.
Praktično ni jedan zbor režimskih partija u Mojkovcu, uprkos žandarmerijskim pojačanjima sa strane, nije mogao biti normalno održan, a tamošnji komunisti su odlazili i u Bijelo Polje da takve zborove rasturaju batinama.
Zabilježeno je i da, nasred masovno pośećenoga saobora o Trojičinu dne u Mojkovcu, komunisti i simpatizeri – od kojih će najveći broj, njih ukupno 340, izginuti u redovima mjesnih partizanskih jedinica, „Aleksa- Bećo Đilas“ i 3. jurišnoga bataljona, zatim u sastavima crnogorskih udarnih brigada (4, 5, 6, 7. i 8. brigade), ili u 1, 2. i 3. proleterskoj, etc. – drže, dakle, ti odvažni mladići glavnu „tezgu“; uz odobravanje većine naroda u svojim govorima pljuju po velikosrpskome režimu, kliču Rusima (SSSR-u), igraju crnogorsko oro, a omiljena im je pjesma u ritmu buduće državne himne Crne Gore: „Mi hoćemo našu diku, / Crnogorsku republiku“; etc.
Sve to su moguće ilustracije odnosa snaga i prokomunističkoga raspoloženja u širem kraju mojkovačkome uoči rata, ali ne i u najbrojnijem naselju – u selu Polja (Gornja i Donja Polja, Babića polje), đe organizovanih komunista ima, ali je njihov uticaj obrnuto proporcionalan, marginalan, s obzirom na to da Poljani imaju svoga sui generis lidera – Milovana Anđelića.
Anđelić je jedna od najinteresantnijih političkih ličnosti Crne Gore 1930-ih. Njegova sudbina biće okidač za demonsku spiralu bratoubilačkoga rata u mojkovačkome kraju; na najdirektniji način dovešće i do presude nad Marijom Minjević...
Milovana Anđelića, unuka Andrije Anđelića, sveštenika u Poljima, đed je spremao za bogoslova, da ga naslijedi u parohiji, te mu on redovno prislužuje i čita jektenija u crkvi Svetioh Blagovjesti, koju je sagradio kralj Nikola a osveštao Mitrofan Ban. No, ranih 1920-ih, kao učitelj, postaje Milovan komunista pod uticajem svoga komšije Pavla Žižića, takođe učitelja, biranoga i za poslanika Skupštine Kraljevine SHS sa liste KPJ.
Obojica, i Žižić i Ađelić, biće školski učitelji ovdašnjem najpoznatijem komunisti – Milovanu Đilasu, koji je 1911. rođen u suśednome Podbišću. Sudbine Đilasa i Anđelića će se tu-i-tamo ispreplijetati, možda i na koban način, a u metaforičkome smislu će i nalikovati jedna drugoj.
Đilas o Anđeliću piše u djelu „Land without justice“ („Besudna zemlja“), autobiografskome bestseleru iz 1958. navodi da su „dvojica mojih učitelja bili komunisti – Anđelic i Žižić“. Napuštivši, za razliku od Žižića, članstvo u KPJ, Anđelić se ne odriče komunizma i, uz protivljenje „organizovanih komunista“, „posvećuje se njegovome propovijedanju“.
Anđelić je poticao iz poznataoga i brojnoga bratstva. Nakon što ga je režim išćerao sa posla učitelja, „povukao se na imanje njegove braće“, đe, svjedoči Đilas, „nikada nije bio bez knjige u ruci“. Prikupio je, kako se vidi iz drugih izvora, izuzetno bogatu kućnu biblioteku.
Najprije u mojkovačkome kraju, a potom i šire, pročuo se Anđelić kao vanredno inteligentan i obrazovan. Đilas piše kako je Anđelićev „ugled rastao stalno, čak i među njegovim protivnicima“.
Što se privatnoga života tiče, nikada se nije ženio. Živio je, opisuje Đilas, „kao asketa“, a imao je „velike, plave i duboke oči nalik prorocima“.
Godine 1933. Anđelić se kandiduje na izborima za predśednika Opštine Polja, na kojima je, čak imajući protiv sebe i otvorenu opstrukciju i kontraagitaciju KPJ, deklasirao konkurenta sa režimske liste: dobio je 295 glasova, a protivkandidat Sekula Bošković svega 59. No, nije dugo predśednikovao.
Naredne godine, naime, upriličeno je svečano otvaranje mojkovačkoga mosta na Tari – prelijepoga zdanja, sa prvobitnim rasponom od 46 metara, rađenoga po projektu arhitekte Franca Tavčara; sagradili su ga radnici Hrvati iz Dalmacije, vični obradi kamena, od kojih su se neki i trajno naselili u mojkovačkome kraju.
Pa se, dakle, na toj svečanosti, okupila vrhuška ne samo Zetske banovine i sreskih vlasti, već su pristigli ministar saobraćaja Krljevine Jugoslavije i vladika SPC sa Cetinja Gavrilo Dožić.
Jedan od predviđenih govornika bio je, po funkciji, Milovan Anđelić, kome su iz policije tražili da prethodno dostavi svoj govor radi cenzure, što je on uradio. Ali, na svečanosti, u prisustvu mase naroda, on je – po jednima iz džepa izvukao sasvim drugi govor, a po drugima govor održao „iz glave“. I onda je ispala velika senzacija, ili skandal, kako ko voli.
Anđelić je rekao da vlasti ugnjetavaju Crnogorce, da njima, Poljanima, opljačkaše šumu. „Policija je pokušala da ga spriječi u govoru“, piše M. Milikić, „ali je masa prijeteći podigla štapove“. Pa je Anđelić nastavio: da su se iz režima „jedva nakanili da izgrade put“ i da bi – u tome se momentu okrenuo put ministra i Gavrila Dožića i k njima uperio kažiprst – „pravda bila zadovoljena kada bi danas ovđe objesili – i ministra i vladiku“!
Zbog ovakvoga govora, Anđelić je uhapšen – hapsiće ga, uostalom, ukupno desetak puta, i biti smijenjen sa mjesta predśednika Opštine. Ali ga to neće zaustaviti da, kao narodni tribun i vođa Poljana, predvodi otpor režimu.
Sve to je radio kao „neorganizovani komunista“, ali ne bez povremenih dogovora o zajedničkim akcijama – tako je, uz Anđelićev pristanak, Tomo Vidaković, član KPJ iz Bistrice (poginuo kao partizan), na izborima izglasan za posljedjega predratnoga predśednika Opštine Polja. Anđelić je kod sebe jedno vrijeme skrivao važnoga člana rukodvodstva KPJ, koga je potraživala sreska žandarmerija, ama, nije joj se u Polja zalazilo; etc.
Do čeonoga sudara između Anđelića i komunista došlo je najprije zbog „slučaja“ Petka Miletića. Nakon što je godinama Miletić od komunista slavljen kao heroj otpora strahovitoj policijskoj torturi kojoj je bio izložen, novi vrh tadašnje KPJ sa Josipom Brozom Titom na čelu, optužuje ga da je izdajnik i špijun iste te policije!
Miletić je Crnogorac, porijeklom iz Rovaca, od 1921. do 1924. u komitima borac Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore, da bi kasnije emigrirao, postao istaknuti komunista, zatim u Kraljevini Jugoslaviji, u koju je ilegalno ušao, uhapšen i osuđen na višegodišnju robiju; kada je pušten na slobodu, važio je za glavnoga kandidata, umjesto Tita, za lidera KPJ; otišao je 1938. u SSSR i tamo mu se gubi svaki trag.
Elem, Milovan Anđelić, ne samo da je javno podržao svoga sunarodnika Petka Miletića, te zbog toga bio pod oglašenim „bojkotom“ uvijek disciplinovanih mojkovačkih komunista, već se protivio i njihovoj agitaciju da se, uoči Aprilskoga rata 1941. masovno narod odaziva na vojne pozive. Tvrdio je da, za odbranu Kraljevine Jugoslavije, Crnogorci ni malim prstom ne treba da mrdnu, a kamoli da budu ranjeni ili ubijeni.
Po okupaciji, za predśednika Opštine Polja postavljen je, uz odobrenje Anđelića, Jovan Vuković, istaknuti član Crnogorske federalističke stranke iz Štitarice. A kada je, u organizaciji KPJ, došlo do ustanka, svi u kraju su se odazvali – osim Poljana (i Prošćenjaca – oni su proglasili neutralnost, da prvo vide ko će pobijediti).
Tih vrelih ustaničkih dana, u oslobođenome Kolašinu, organizovan je veliki defile partizana iz toga dijela śeverne Crne Gore. Anđelić, razvivši stari crnogorski krstaš-barjak Poljskoga bataljona, jaše konja na čelu velike povorke do zuba naoružanih Poljana. Oni uz pjesmu „U Poljima na granici, /Kralj Nikola sabor čini“ demostrativno ulaze u varoš, đe je Anđelića na razgovor pozvao Mošo Pijade, beogradski Jevrejin i jedan od rukovodilaca KPJ.
Ništa od njihova dogovora nije bilo, Anđelić tvrdi da je ustanak preuranjen i da slijede teške kaznene ekspedicije okupatora; Poljani se, sa Anđelićem, opet uz pjesmu i šenluk, vraćaju u svoje selo.
Kada je, ubrzo, italijanska kaznena ekspedicija pristigla – uz masovna strijeljanja i hapšenja, paljevine i pljačke, ustanici su se raspršili. Na mojkovačkome mostu, 8. avgusta 1941. slično kao Jovan Vuković prethodno ispred Štitarice, Milovan Anđelić, zajedno sa bratom Đukanom, takođe od komunista prokaženim simpatizerom Petka Miletića, te Mićanom Anđelićem, Bećirom Tomovićem i Trifunom Mišnićem, kao, kako su rekli, pristalice Crnogorske federalističke stranke, sačekuju, dakle, italijanske kaznene legione; objašnjavaju da Polja nijesu učestovala u ustanku, a da su odgovorni za njega pobjegli u planine. Polja su pošteđena represalija.
Nakon što je kroz mojkovački kraj protutnjala ta kaznena ekspedicija, partizani se opet konsoliduju i uzimaju vlast. Sa Poljanima je zategnuto, ali se barem razgovara – formalno, oni će biti dio partizanske vojske, ali u praksi napetosti se ne smiruju.
„Narodna borba“, glasilo Pokrajinskoga komiteta Crne Gore (KPJ), 15. septembra 1941. u članku „Aktivnost antipartijskih elemenata“, piše: „Uzmimo slučaj Milovana Anđelića, velikoga apostola komunizma na riječima, u stvari narodnoga izdajice na djelu. On je saradnik Petka Miletića“.
Navodi se dalje da je „on uspio da zavede dio poštenih seljaka u Poljima i tako ih onemogućio da uđu u borbu, bačajući među njih parolu da je borba preuranjena“ i da „danas Milovan Anđelić uživa kod okupatora toliko povjerenja da na njegovu intervenciju puštaju pohapšene iz zatvora“.
Konačno, Pokrajinski komitet 8. oktobra 1941. izdaje direktivu: „Prisutpite odmah, bez oklijevanja, likvidaciji Milovana i Đukana Anđelića, Jovana Vukovića...“
U to vrijeme, udovica Marija Minjević, koliko se moglo, pokušava da prehrani svoje troje đece održavajući trgovinu u Mojkovcu; naime „poneko je [od partizanskih vlasti u Mojkovcu] dobijao dozvolu da ode u Kolašin“, piše M. Milikić, „radi kupovine gasa, soli, konca, etc; Italijani tu trgovinu nijesu zabranjivali, ali ni odobravali“.
U neđelju 16. novembra 1941. Milovan Anđelić, sam samcit, iz Polja, preko kamenoga mosta, uputio se za Mojkovac, na iznenađenje partizanskih straža i patrola, kao i nekih viđenijih komunista. Jedan od njih kod mosta, Milovana je pitao: „Jesi li revidirao?“ Odgovorio je: „Revidirajte vi“.
U to vrijeme, navodno, „u prolazu za Užice, došao je Milovan Đilas u Podbišće i Mojkovac i bio je još jednom obaviješten o saboterskome radu Milovana Anđelića“.
Dakle, tog 16. novembra 1941. „Milovan Anđelić je bio u Mojkovcu da bi, po običaju, neđeljom uzeo okupatorske novine koje mu je nabavljala Marija Minjević. Važnije od novina“, piše M. Milikić, „bila mu je poruka iz Kolašina koju je preko Marije trebalo da dobije u vezi sa zakazanim sastankom u petak 21. novembra 1941. u Kolašinu. Na tome sastanku su 'viđeni' ljudi trebalo da donesu odluku 'kako da se narod spasi od propasti'. Zbog toga je Milovan lično pošao u Mojkovac, jer su mu ponekad novine od Marije donosili drugi“.
„Zato je požurio u kuću Marije Minjević, đe se nalazio i njegov brat Đukan.
Šta se tamo odigravalo, nije poznato, ali je činjenica da je Milovan sam pošao natrag preko mosta za Polja i da je opet susrio mojkovačke komuniste.
Kad je stigao na most, bio je ubijen“.
U tren oka, „uz lelek i kuknjavu“ dotrčali su na most Poljani, među njima i njih „oko stotinu naoružanih“.
Đilas, koji je tada u Podbišću, na lijevoj obali Tare, okupljenim partizanima tokom partijskoga sastanka, tvrdi M. Milikić, navodno izjavljuje: „Znate li, drugovi, što je novo? Ubijen je Milovan Anđelić – ubili ga komunisti“.
Međutim, u Mojkovcu, na desnoj obali Tare, kod kuće Marije Minjević, đe je ostao Milovanov brat, Đukan Anđelić, odigrava se nova drama.
Varoš je tada uglavnom ispražnjena od partizana, jer je najveći broj na relativno udaljenim linijma fronta.
Neki partizani, možda isti oni sa mosta – opkoljavaju kuću Marije Minjević.
Ali, pretrčavajući razdaljinu od 1-2 km, nakon što im je to neko dojavio ili su viđeli što se zbiva kod kuće Marije Minjević, tamo sad hita i onih „oko stotinu naoružanih Poljana“ koji su se kod mosta iskupili nad lešom Milovana Anđelića.
Čuvši njihova strahovita podvriskivanja, iz zgrade Osnovne škole, čiji je dobrotvor bio pokojni muž Marije Minjević, na obližnju kosinu iznad varoši istrčavaju i busiju zauzimaju tada dežurni partizani iz udarne čete „Neđeljko Merdović“ Veselin Bulatović i Batrić Rakočević.
Oni odmotavaju redenike, repertiraju svoje puškomitraljeze, zaustavljaju dah i nišane Poljane.
Gledajući sve to iza zavjese, osluškujući pozive partizana Đukanu Anđeliću da se preda, Marija Minjević vadi revolver – isti onaj koji je 6. novembra 1929. god. potegla nad lešom ubijenoga supruga Mira u namjeri da ga osveti.
U momentu kada partizani, uz teške udarce, počinju ulazna vrata kuće razvaljivati, Marija revolver daje Đukanu...
(Nastavlja se)
smrt fasizmu i njegovim slugama
Nadam se da ce ovaj feljton prerasti i u roman o opstini Polja u periodu izmedju dva rata, jer se radi o prilicno ne osijetljenoj strani istorije tog kraja. Takodje, gospodin Jovanovic je opisujuci ovaj period naveo da je poslednji predsjednik opstine Polja prije rata, a iz redova KPJ bio TOMO VIDAKOVIC, a u stvari se radi o Milanu Vidakovicu, koji je kasnije zaklan na grotulji od strane izdajnika - cetnicka sluga fasista, zajedno sa tri svoja brata, Jagosem Rabrenovicem i njegovom suprugom Jevrom Rabrenovic.