Božićni ustanak-početak epske borbe "za pravo, čast i slobodu Crne Gore"

Piše: Živko Andrijašević

Ulazak Crne Gore u novu državu sproveden je bez velikog otpora i pojava koji bi u javnosti stvorile sliku nasilnosti i neregularnosti.

Prvih nedjelja nakon izglasavanja odluka Podgoričke skupštine, moglo je izgledati da organizovanog otpora više neće ni biti.

Ali, komandant srpskih (jadranskih) trupa u Crnoj Gori, general Dragutin Milutinović, tvrdi da je već 17. decembra 1918. godine saznao o pripremanju oružane pobune, da bi, dan kasnije, dobio pismo od crnogorskog mitropolita Mitrofana, u kome se sa sigurnošću nagovještava pobuna i označavaju njeni organizatori.

Informaciju o pripremi oružanog ustanka crnogorski mitropolit je dobio od sveštenika koji je imao posredne veze sa ustaničkim vođstvom.

U pismu koje je dobio mitropolit, navodi se:

“Pročuo sam da se uveliko radi da se izvede neki preokret u zemlji. Cilj je: ultimatum Srbijancima da napuste Crnu Goru, proklamovanje nezavisnosti Crne Gore u granicama do ovog rata i saziv narodne skupštine prema ustavu na Cetinje, koja će donijeti rešenje oće li i pod kojim uslovima stupiti Crna Gora u jugoslovensku zajednicu. Glavni vođe pokreta su: Jovan Plamenac, vojvoda Đuro Petrović i Milutin Vučinić... Početak akcije očekuje se ovih dana od prilike u idući petak 21. ovog mjeseca.”

Bio je to nagovještaj ustanka, koji je u istoriografiji poznat kao “Božićna pobuna” ili “Božićni ustanak”.

Pripreme za oružani ustanak pristalica crnogorske nezavisnosti, bile su krajem decembra uveliko u toku. Plan ustanika bio je da opkole i zauzmu Cetinje, Rijeku Crnojevića, Virpazar, Podgoricu i Nikšić, kao i da prekinu putne i telegrafske veze.

Glavni organizator ustanka bio je crnogorski ministar Jovan Plamenac, a glavna uporišta ustanika bila su u Katunskoj nahiji, Nikšićkom kraju, Piperima, Crmnici i Ljubotinju.

Neposredno prije izbijanja ustanka, general Milutinović je naredio hapšenja njegovih prvaka i organizatora, tako da je za nekoliko dana sprovedeno u zatvor više od stotinu ljudi.

Među uhapšenima su bili: vojvoda Božo Petrović, divizijar Đuro Petrović, brigadir Milutin Vučinić, bivši ministri Savo Vuletić i Risto Popović...

Već 20. decembra 1918. general Milutinović je izdao zapovijest trupama o stavljanju u stanje borbene gotovosti, jer se, kako navodi, “na visovima oko Cetinja opažaju izvjesne, slabe grupe naoružanih ljudi, koji svoje namjere još nijesu otkrili.”

Komandantima jedinica je naređeno da sve pobunjene i naoružane formacije mirnim načinom privole na pokornost i polaganje oružja, a ako u tome ne uspiju, moraju to učiniti silom.

Već 21. decembra 1918. dolazi do pokušaja ustanika da zauzmu neke varoši i gradove.

Opkolili su Cetinje, Rijeku Crnojevića, Nikšić i Podgoricu, zahtijevajući od tamošnjih vlasti da im se predaju.

Trupe kod komandom generala Milutinovića, uz podršku pristalica bezuslovnog ujedinjenja, kojih je bilo oko tri stotine, uspjele su istog dana da primoraju na povlačenje ustanike u Crmnici i u okolini Nikšića i Podgorice.

Sjutradan je general Milutinović stupio u kontakt sa vođstvom ustanika, tražeći da mu predaju svoje zahtjeve, kako bi ih proslijedio nadležnoj instituciji.

Istog dana, 22. decembra, kapetan Krsto Popović je u ime vođstva ustanka potpisao spisak zahtjeva i dostavio ih komandantu Jadranskih trupa.

U tom dokumentu se navodi da je Skupština u Podgorici, suprotno važećim ustavnim odredbama i volji većine Crnogoraca, donijela odluke koje su izazvale ustanak.

Zbog toga se kao uslov ustanika za prekid oružanog otpora navodi poništenje odluka Podgoričke skupštine i organizovanje slobodnih izbora za narodne predstavnike, koji treba da

donesu odluku o najvažnijiim pitanjima za budućnost Crne Gore.

Vođe ustanka su istakli da oni nijesu protivnici jugoslovenske države, čiji dio treba da bude i Crna Gora, ali su tražili da u nju ona uđe kao uvažen i ravnopravan član.

General Milutinović je sjutradan dostavio odgovor kapetanu Krstu Popoviću, u kome se kaže da trupe kojima komanduje imaju zadatak da održavaju mir i poredak, a da donošenje političkih odluka ili mijenjanje postojećih, nije u njegovoj nadležnosti.

Pozivajući ga da se poštuje mir, general Milutinović je obavijestio kapetana Krsta Popovića da će zahtjeve ustanika dostaviti nadređenim vlastima.

Dok su dvije strane razmjenjivale pisma, bilo je manjih okršaja oko Rijeke Crnojevića i Nikšića.

Uz sadejstvo dobrovoljačkih četa, trupe generala Milutinovića su 23. decembra porazile ustanike u Rijeci Crnojevića i odbile napad ustanika na Nikšić. Uslijedilo je njihovo gonjenje i razbijanje.

Sjutradan, 24. decembra, došlo je do koncentracije ustaničkih snaga oko Cetinja i napada na grad tokom jutarnjih časova.

Prema službenim podacima, snage koje su branile Cetinje činilo je 250 boraca jugoslovenskih trupa i 850 dobrovoljaca iz nekoliko crnogorskih plemena, dok je broj ustanika bio oko 1.500 do 2.000.

Borbe su vođene čitavog dana, ali su branioci, kojima su pristizali novi dobrovoljci, uspjeli da odbiju napad.

Tokom narednog dana, dobrovoljačke čete su nastavile sa gonjenjem ustanika.

Ustaničke snage bile su razbijene, a nekoliko stotina ustanika se predalo. Jedini otpor pružala je veća grupa ustanika koja je zaposjela utvrđenje Bukovica, na putu Kotor-Cetinje, ali ona nije predstavljala snagu koja može ponovo pokrenuti ustanak.

Već 26. decembra ustanak je bio okončan.

Procjenjivalo se da je u Božićnom ustanku učestvovalo oko 4.000 pristalica “zelenaškog pokreta” i isto toliko pripadnika “bjelaškog”.

I poslije prestanka ustanka, na prostoru Crne Gore djelovale su odmetničke (komitske) grupe. Posebno je odmetnički pokret bio snažan u periodu od 1919. do 1924. godine, kada se preduzimaju i opsežne vojno-policijske akcije za njegovo eliminisanje.

U tim akcijama masovno je stradalo i civilno stanovništvo, za koje se sumnjalo da je naklonjeno odmetnicima - nad njim su počinjena brojna nasilja i zločini. Smatra se da je od posljedica ovih represalija stradalo oko 5.000 ljudi.

Komitski pokret u Crnoj Gori definitivno je prestao početkom 1929. godine, kada su likvidirani posljednji komiti u Crnoj Gori - braća Radoš i Drago Bulatović.

Prema službenoj procjeni, komitskom pokretu pripadalo je oko 900 Crnogoraca, od kojih je najveći broj primoran na predaju, a jedan dio ubijen.

Mnogi od komita su suđeni na duže vremenske kazne, a 1928. u zatvorima se nalazilo oko 120 pripadnika ovog pokreta ili njihovih pristalica.

Jedan broj komita amnestiran je u periodu od 1920. do 1925. godine.

“Božićni ustanak” i komitski pokret, koji je iz njega proistekao, bio je, nesumnjivo, prvi građanski rat u Crnoj Gori, odnosno, prvi oružani sukob sunarodnika u čijoj su osnovi politički motivi.

Da je “Božićni ustanak” bio organizovan i podstaknut od crnogorske emigrantske vlade i potpomognut od italijanskih vojnih i obavještajnih struktura, to je nesporno.

Ali, bez postojanja izrazitog nezadovoljstva novostvorenim stanjem, on ne bi imao zamah i snagu, a možda u sličnom obliku ne bi ni bio moguć.

Uzroka ustanka ima nekoliko: nezadovoljstvo nepravednim i nelegalnim odlukama Podgoričke skupštine, teško socijalno-ekonomsko stanje, netaktično i arogantno ponašanje nove administrativne vlasti.

I sam general Milutinović u izvještaju iz januara 1919. godine, navodi ove razloge: “Nezadovoljstvo sa Srbijom – opšte, jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske.

Izvršni narodni odbor pogrešno shvata situaciju i ne pokazuje dovoljno takta za upravu ovom pokrajinom... Protiv njega ustaju čak i ogorčeni protivnici starog režima.

General Milutinović, takođe, smatra da je neophodno uspostaviti činovničku disciplinu i najhitnije riješiti čitav niz gorućih životnih pitanja. U protivnom, doći će u pitanje i sama ideja ujedinjenja sa Srbijom, koja je u Crnoj Gori imala brojne pristalice.

Tako je, prema zapažanju jednog srpskog generala, samo dva mjeseca nakon toliko slavljenog ujedinjenja, nastupilo veliko razočaranje.

Naravno, u glavama pristalica ujedinjenja, koji su se pobunili protiv novog stanja i nove vlasti, nije se oblikovala neka nova politička misao ili ideologija, već je propadio tradicionalni politički mentalitet, koji sva uvjerenja i ideale učini ništavnim, ako istog trena od njih ne može da se okoristi.

Tako je, s velikim očekivanjima i masovnim razočarenjem, započeo život Crne Gore u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.