Ukazom Kralja Aleksandra 650 manastira i crkava došlo u posjed SPC 1920. godine

Crnogorska akademija nauka i umjetnosti je u julu ove godine organizovala naučnu tribinu Povjesnica Crne Gore na temu “Država i crkva u istoriji Crne Gore”, na kojoj je predavač bio akademik CANU Đorđe Borozan.

Dnevne novine su prenijele dio njegovog naučnog rada publikovanog kasnije u zborniku CANU, koji se odnosi na prestanak crnogorskog kraljevstva i Crnogorske pravoslavne crkve 1918-1920.

Kao što je poznato, Crna Gora je 1918. godine nelegalnim i nelegitimnim odlukama Podgoričke skupštine anektirana od strane Srbije i stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izbrisana kao država sa političke i geografske mape Evrope i svijeta. Nakon aneksije proveden je postupak protivpravnog i nekanonskog ukidanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Postupak likvidacije bio je suprotan propisima kanonskog prava. Sproveden je na način suprotan normama Ustava Crne Gore iz 1905. u kojem je članom 40. definisana:

“Državna vjera je u Crnoj Gori istočnopravoslavna. Crnogorska je crkva autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali odražava jedinstvo u dogmama s istočnopravoslavnom Vaseljenskom Crkvom. Sve ostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori”

Ustavom Svetog sinoda Crnogorske pravoslavne crkve iz 1903, naglašeno je u čl. 2 da autokefalnu pravoslavnu Mitropoliju u Crnoj Gori sastavljaju Cetinjska arhiepiskopija i zahumsko-rašiska eparhija sa centrima u Cetinju i Ostrogu.

Na teritoriji bivše Jugoslavije postojale su od 1918. do 1922. tri autokefalne pravoslavne crkve u rangu mitropolije: crnogorska, srpska i karlovačka. Pored toga postojale su i pravoslavne crkve u Dalmaciji, Boki Kotorskoj i Istri u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije sa sjedištem u Bukureštu; u Bosni i Hercegovini pod jurisdikcijom Carigradske (vaseljenske) patrijaršije i u Makedoniji, na Kosovu i u Sandžaku, pod jurisdikcijom pomenute Carigradske patrijaršije.

Čini se neophodno potrebnim ukazati na akte kojima je stvorena SPC i podignuta na rang patrijaršije u vremenu od 1918. do 1922. godine. To je učinjeno na Konferenciji pravoslavnih episkopa u Sremskim Karlovcima, pod predsjedništvom arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Dimitrija Pavlovića. U tako donijetoj odluci između ostalog je i ovo: “… Pošto se sa punim pouzdanjem očekuje da će i srpska crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja zbog kratkoće vremena i teških prometnih prilika nije mogla biti zastupljena na ovom zboru episkopa”.

Na toj konferenciji pročitana je odluka Svetog arhijerejskog sinoda Karlovačke mitropolije od 18. XII 1918. u kojoj se kaže da ova mitropolija pristaje na sjedinjenje sa drugim pravoslavnim crkvama u državi Srba, Hrvata i Slovenaca, iza čega je mitropolit dabro-bosanski izjavio da su se bosansko-hercegovački mitropoliti na sastanku održanog 1/14. decembra 1918. odlučili za ujedinjenje, odnosno za pripajanje svoje arhiepiskopije beogradskoj arhiepiskopiji, da je dalmatinsko-istrijski episkop Dimitrije Branković izjavio da se 16/29. decembra 1918. obratio molbom Karlovačkoj mitropliji da ih primi u svoje krilo, te da će se prilagoditi odlukama Arhijerejskog sabora.

Nakon izvršenih priprema i datih saglasnosti 18. marta 1920. postignut je sporazum između Carigradske patrijaršije i Vlade Kraljevine SHS o prisajedinjenju makedonskih, bosansko-hercegovačkih i raškoprizrenskih eparhija, da bi 19. marta Sveti arhijerejski sinod donio odluku da je Kraljevina SHS prisajedinila i eparhije koje su ranije bile pod njenom kontrolom, te da “priznaje proglašeno ujedinjenje autokefalnih crkava: srpske, crnogorske i karlovačke, kao i dveju dalmatinskih eparhija, pa sledstveno i obrazovanu Svetu autokefalnu ujedinjenu srpsku crkvu”.

Potom je uslijedio Ukaz kralja SHS 17. juna 1920. po kome se kraljevska Vlada saglašava sa odlukom zbora pravoslavnih arhijereja iz Kraljevine SHS od 13/26. maja 1919, kojim je proglašeno “ujedinjenje svih pravoslavnih oblasti u Kraljevstvu SHS … u jednu autokefalnu, ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca”.

U odluci stoji da se ovim činom obnavlja i uspostavlja patrijaršija ukinuta 1766. godine. Regent Aleksandar pročitao je proklamaciju “Pravoslavnim hrišćanima Kraljevine u kojoj, između ostalog naglašava: Vaspostavljanje srpske patrijaršije kao zavjeta cara Dušana. Tada je Sveti arhijerejski sabor kao posebnu odluku donio da episkopi u Skoplju, Cetinju i Sarajevu nose naziv mitropolita.

Da je CPC bila autokefalna utvrđuje se iz odluke Carigradske patrijaršije br. 2056 od 19. III 1920. godine. Iz nespornih dokumenata može se zaključiti da CPC nije odlučivala o tzv ujedinjenju crkava ni preko svoga Sabora, ni preko svog Sinoda, a ovakvu odluku nijesu donijeli ni crnogorska skupština, ni crnogorski kralj i Vlada. Iz toga slijedi da je na određeni način likvidirana, tim prije što su se za “ujedinjenje” izjasnile Srpska mitropolija, Karlovačka mitropolija, Bukovinsko-dalmatinska mitropolija i Carigradska patrijaršija, pod čijom su jurisdikcijom bile eparhije u Bosni i Hercegovini, Makedoniji, Kosovu i Metohiji i Sandžaku.

Mitropolit ukinute Crnogorske pravoslavne crkve Mitrofan ban umro je 17/30. septembra 1920. Svoj im činjenjem i trpljenjem doprinio je da se poništi crkva na čij em j e čelu bio više decenija. U nekrologu koji je pisao urednik Beogradskog glasnika, pored ostalog, navodi se: “Arhijereji Ujedinjene srpske pravoslavne crkve počastvovali su mitropolita Crne Gore, brda i primorja izborom za prvog predsjednika Središnjeg sabora, čime je izrazito odana čast i priznanje Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi”.

Akademik Vladimir Dedijer govoreći o podizanju Aleksandrove kapele na Lovćenu 1925. kaže: “Aleksandrova kapelica na Lovćenu je oličenje uništenja državnosti Crne Gore poslije 1918. godine…. Crna Gora je 1918. silom utjerana u novu državu i obespravljena. Aleksandrova kapelica na Lovćenu je ujedno i simbol uništenja Crnogorsko-primorske mitropolije”.

Pri sagledavanju okolnosti nekadašnj ih i današnjih valjalo bi znati da je na Glavarskoj skupštini održanoj 24.111/5^ IV1868. na Cetinju donijeta odluka da se sva crkvena imovina preda na upravu poglavaru Pravoslavne crkve, kome se povjerava da vodi brigu o njoj, 1 ali bez prava da u ime crkve kupuje, prodaje ili poklanja bilo kakva pokretna ili ne pokret na dobra i da o svim transakcijama crkvene imovine može odlučivati uz odobrenje državne vlasti.

Polazeći od aktuelnog stanja, konstatujemo: Crnogorska pravoslavna crkva je živa crkva i mora dobiti mjesto ik koje joj pripada po kanonikskim i državnim zakonima. Uostalom, u članu 11 Ustava Crne Gore zapisano je: “Država materijalno pomaže vjeroispovijesti”. Stoga je za očekivati da Crnogorska pravoslavna crkva zatraži od crnogorske Vlade da poštuje Ustav i da se Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi vrati ono što joj pripada oko 650 manastira i crkava koje su Ukazom kralja Aleksandra od 19. juna 1920. godine došli u posjed Srpske pravoslavne crkve. Takav odnos Srpske pravoslavne crkve prema sakralnim objektima pravoslavne crkve u Crnoj Gori danas je faktički, a nije pravni.

Crna Gora kao multietničko društvo ne može se ni razumjeti ni graditi po stereotipu dva, odnosno tri nepomirljiva svijeta, kao suživot gluvonijemih, ne u istorijskom monologu nego u dijalogu. Iako prošlost treba poštovati, sazdanje budućnosti treba graditi u stvarnom životu. U temelje društva u Crnoj Gori nije dovoljno ugraditi samo razumijevanje, povjerenje, već i ljubav U procesu svoje nacionalne i kulturne identifikacije od Srba, Hrvata, Albanaca, Muslimana i Bošnjaka u Crnoj Gori očekuje se da u oblikovanju svoga etničkog bića i formulisanju nacilonalnih i kulturnih ciljeva definišu i svoj status, svoj odnos prema Crnoj Gori i crnogorskom društvu.

Može li Crna Gora biti multietnička država i multikulturno društvo ako nije kolijevka, djedovina, domovina i matica autohtonim Srbima, Muslimanima, Bošnjacima, Hrvatima, Albancima i drugima, već samo Crnogorcima.

Svi građani Crne Gore imaju pravo da se osjećaju i izjašnjavaju kako hoće, ali bi i po njih i po Crnu Goru bilo štetno da se na prostoru države Crne Gore odriču istorijskog nasljeđa i svojega crnogorskog porijekla i pripadnosti.

Crna Gora postala je zajednička kuća svih njenih nacionalnih i kulturnih entiteta koju oni svi grade, dograđuju i podižu. U njoj niko nije podstanar. Vrijeme opasnih avantura i zabluda je, nadajmo se, potrošeno. Crnogorci ne potiru ničiji identitet. Oni dobro razumiju što to znači, pošto se grčevito bore za očuvanje i svoga imena i svoga crnogorskog identiteta. Crnogorci nemaju ni drugu domovinu, ni drugu matičnu državu.

Opasnost za crnogorsko društvo biće i jesu velikodržavne težnje i velikonacionalni koncepti: srpski, hrvatski, bošnjački, albanski…

Crna Gora kao demokratsko društvo pruža jednake šanse svima da izgrađuju i sebe i državnu zajednicu u kojoj žive.

To podrazumijeva dijalog, a ne intelektualne busije.

Međusobno se razumjeti i živjeti u razlikama, jedinstveno i zajedno. To je veliki zadatak naše istorije, države, društva i ove Akademije”.