Analiza Fondacije Konrad Adenauer: Crna Gora imala istorijsku autokefalnu Crkvu (1)

Piše: Vladimir Jovanović

Kratki pogled na istoriju trebalo bi da prethodi daljoj klasifikaciji aktuelnih sukoba u Crnoj Gori. Do 1918. zemlja je bila nezavisno kraljevstvo sa sopstvenom autokefalnom Crnogorskom pravoslavnom crkvom koja je bila priznata od strane vaseljenske Istočno-pravoslavne crkve – pišu Hartmut Rank, Norbert Bekman-Dirkes i Janik Kelman u analizi „Rasprava o vjerskom zakonu u Crnoj Gori”, koju je 10. februara objavljila Fondacija Konrad Adenauer.

„Nakon završetka Prvoga svjetskog rata, Crna Gora je pripojena u novoformirano Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslavija) i tako izgubila nezavisnost. Takođe, Crnogorska crkva nastojanjima srpskoga kralja je ujedinjena nešto docnije (1920) i inkorporirana u Srpsku pravoslavnu crkvu kao Mitropolija crnogorsko-primorska” [!].

Mitropolija crnogorsko-primorska je formirana 1931: Samo sedam godina je starija od Amfilohija (3)

„Reakcije u zemlji i inostranstvu su ponekad drastične”, navodi se u analizi Fondacije Konrad Adenauer. „Šef Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Crnoj Gori mitropolit Amfilohije govorio je o mogućnosti građanskoga rata, dok je opozicioni političar Mandić, koji je uhapšen tokom pokušaja nasilnoga spriječavanja glasanja u parlamentu, rekao da su on i protivnici Zakona o slobodi vjeroispovijesti spremni za SPC da umru. U Beogradu su srpski nacionalisti tokom demonstracija pokušali da prodru u crnogorsku ambasadu, crnogorska zastava je zapaljena, a zvanična crnogorska strana je incident shvatila kao napad na nezavisnost zemlje”.

„U novembru 2019. crnogorski predśednik Đukanović objavio je da SPC uporno radi na potkopavanju crnogorske nezavisnosti, zbog čega vidi opravdanu želju stanovništva da obnovi Crnogorsku pravoslavnu crkvu kao primarni interes u cilju jačanja nacionalnoga identiteta. Međutim, trenutna izvještavanja o zbivanjima u Crnoj Gori često zanemaruju činjenicu da se o planovima za odgovarajući pravni propis [Zakon o slobodi vjeroispovijesti] raspravlja već oko četiri godine i da su o njemu svi obaviješteni, uključujući Srpsku crkvu”.

Autori ističu da je „početkom 1990-ih, kada je politički raspad Jugoslavije postao sve jasniji, Crnogorska pravoslavna crkva (ponovo) osnovana u Republici Crnoj Gori, ubrzo nakon osnivanja Savezne Republike Jugoslavije, radi jačanja suverenizma. Do danas je druge pravoslavne crkve ne priznaju za kanonsku, ali ona tvrdi da je legitimni nasljednik istorijske Crnogorske crkve”.

Na drugoj strani, „legitimitet Srpske crkve, a samim tim i njezin pravni zahtjev za vjerske objekte, koji su važni za kulturno naslijeđe Crne Gore, osporava se s obzirom na prisilno raspuštanje Crnogorske crkve 1920. godine i ukazuje da je rezultat toga nedostatak pravnoga kontinuiteta sada većinske SPC”.

Kako eksperti Fondacije ocijenjuju novi Zakon o slobodi vjeroispovijesti?

„Prije svega”, navode u svojoj studiji, „treba napomenuti da je prethodna zakonska regulativa, koja je nastala 1977. godine, u mnogim aspektima zastarjela i zbog toga je postojala potreba za revizijom zakonodavstva Crne Gore.

Takođe se mora naglasiti da se novi Zakon u velikoj mjeri posmatra kao korak u ispravnom smjeru, posebno kada je riječ o ambicijama Crne Gore za pridruživanje EU. Preporuke Venecijanske komisije Savjeta Evrope u velikoj mjeri su sprovedene.

Juridička analiza teksta pokazuje: Zakon je liberalan prema svim vrstama vjerskih zajednica (npr. u pogledu njihova priznavanja), a takođe štiti ateističke poglede.

Na mnoge načine Zakon ispunjava moderne zahtijeve u pogledu ljudskih prava, kako je to zahtijevala Venecijanska komisija. Prethodno, ona je kritički pratila zakonodavni postupak od 2015. godine; ali prošle godine, na iznenađenje posmatrača, ustanovlila je da postupak uređen Zakonom više ne ispunjava nikakve uslove da bi se u njega fundamentalno sumnjalo.

Pogled u detalje pokazuje da Zakon, koji je sada usvojen, još može da pruži osnovu za kritiku – konkretno prelazne i završne odredbe Zakona. Član 62. Zakona razlikuje dva primjera vjerske imovine. Prvo, onu koja je ili izgrađena ili stečena državnim sredstvima do 1918. godine – ili je bila u potpunosti vlasništvo države. I drugu, onu koja je građena do 1918. uz učešće ljudi (na bazi zajedničkih ulaganja građana). Za obje vrste imovine, Zakon nalaže da vjerske zajednice, koje ih koriste danas, predoče dokaze o svome vlasništvu. Ako to ne urade, imovina će prijeći na državu kao kulturno naslijeđe Crne Gore.

Članom 63 se zahtijeva jednogodišnji period od stupanja na snagu Zakona za registraciju dotične imovine – do 8. januara 2021. godine. Nakon registracije, pred nadležnim organima, otvara se administrativni postupak u koji će dotične crkve biti uključene sve dok se vlasnički status ne utvrdi konačnom odlukom vlasti. Crkve imaju pravo da preduzmu pravne mjere.

Članom 64 zadržavaju se prava korišćenja nekretnina u državnome vlasništvu kod vjerskih zajednica, koja, međutim, mogu biti ograničena i eventualno ukinuta po nahođenju države; a ovo posljednje se naročito uzima kao argument kritičara da pokažu da se Vlada u krajnjem smislu bavi time da Crnogorska pravoslavna crkva postane većinska Crkva u državi, pri čemu je Venecijanska komisija takođe neuspješno tražila zakonsku garanciju za dalje korišćenje oduzete imovine od strane crkava.

Vremenski obim zakona (crkvene nekretnine prije 1918. godine) jasno ukazuje na današnju Srpsku pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori. U stvari, ona je jedina pogođena, jer su, na kraju krajeva, gotovo sva imanjâ istorijske Crnogorske crkve i danas u njezinim rukama.

Pored toga, politički sukob sa Srbijom, koji je ponekad manje-više u fokusu vjerskih debata, učinio je SPC jedinom velikom vjerskom zajednicom u Crnoj Gori koja svoje odnose sa državom (i status svoga vlasništva) nije definisala u državnome ugovoru. Važne druge vjerske zajednice, uključujući katoličku, protestantsku i muslimansku, već su postigle ugovor sa crnogorskom državom”.

„Neki kritičari tvrde da su svi napori Vlade [Crne Gore] samo mjere da racionalizuje argumente i da je cilj zakona da oslabi uticaj SPC, a time i srpske elite. Ipak, pored političke borbe, postoji i pravna, jer je ustavnost zakona izgleda stavljena pod sumnjom: već je podnesena žalba pred Ustavnim sudom Crne Gore, a uskoro se očekuje da će i SPC krenuti tim putem”, navodi se u analizi Fondacije Konrad Adenauer…

 (Nastavak analize čitajte śutra na Anteni M)