Posve AUTOKEFALNA i osobenu jerarhiju ima – anketa Valtazara Bogišića o Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi

Priredio: V.J.

Petnaest godina trajao je proces kodifikacije Opšteg imovinskog zakonika Knjaževine Crne Gore (1888). Najveći južnoslovenski pravnik i 1893-1899. crnogorski ministar pravde, dr Valtazar Bogišić, otpočeo je 1873. sa anketama radi prikupljanja podataka o juridičkom nasljeđu i običajima Crnogoraca. Od ukupno oko 2.000 pitanja i odogovora, njih 131 je Bogišić klasifikovao u odjeljku „Crkveni odnošaji”.

Prema prof. dr Zoranu Rašoviću, na Bogišićeva pitanja o Crkvi Knjaževine Crne Gore najveći broj odgovora dao je Visarion Ljubiša, ondašnji arhimandrit, rektor i profesor bogoslovije na Cetinju, docniji episkop, pa 1882-1884. mitropolit-poglavar Crnogorske pravoslavne crkve (Crnogorske mitropolije); neke odgovore je dao i sveštenik Jovan Sundečić (autor teksta prve crnogorske himne „Ubavoj nam Crnoj Gori”). 

Dr Tomica Nikčević je Bogišićeva pitanja i prikupljene odgovore publikovao u Titogradu 1984. kao zasebno izdanje, pod naslovom „Pravni običaji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji: Anketa iz 1873. godine” (CANU). Iz te knjige, odjeljka „Crkveni odnošaji” (str. 238-267), predočavam neke od njaznačajnijih pitanja i odgovore, najprije u vezi određivanja međucrkvenoga statusa, episkopskih hirotonija i mitropolitskih naznačenja, te teritorijalnoga opsega jurisdikcije Crnogorske pravoslavne crkve iz 1873. godine…

CRKOVNI ODNOŠAJI

1. CRNOGORSKA CRKVA drži li se avtokefalna, a ako ne, pod čijom jurisdikcijom stoji, pod Patrijarhom Carigradskim ili pod Svjatimim Sinodom Peterburškim?

- Posve AVTOKEFALNA i osobenu jerarhiju ima.

2. Stoji li CRNOGORSKA CRKVA u kakvu odnošaju međusobnih darova s Sinodom Peterbuškim ili s Patrijarhom Carigradskim? Daje li ovomu pošljednjemu kakvu godišnju potporu, kao što daje Srbija i Grčka? Imali li još kakav drugi odnošaj među njima?

- Uzajamnosti nema, nego samo što Sinod [Rusije] šalje kad-kad na ime prilogâ crkvene utvari, knjigâ, odeždâ itd. Što čine iz Rusije često i pojedini ljudi. Car Pavle Petrovič [vladao 1796-1801, prim] naznači godišnje pomoć Manastiru cetinjskome od 1.000 cekina. Šalju i sada taj prilog i od kada je crkovna uprava prešla k g. Mitropolitu šalju njemu, a prije je primala i to crnogorska vlada.

Carigradskomu Patrijarthu niti je kad što davala CRNOGORSKA CRKVA, niti sad daje, niti joj ko što u to ime iskao, niti ište. Nema nikakva drugoga odnošaja, osim što se u novije vrijeme vladike crnogorske posvećuju u Petrogradu.

3. A u kome je odnošaju CRNOGORSKA CRKVA sa Srpskom patrijaršijom u Karlovcima [Sremskim, tadašnja Austro-Ugarska, prim], a u kakvu s mitropolitom beogradskim, s Bugarskim eksarhatom, i s drugim avtokefalnim crkvama?

- Nema zvanična odnošaja nikakva, nego mir i ljubav.

4. Imali li kakav pismeni ugovor među CRN[OGORSKOM] CRKVOM i jednom od navedenih pravoslavnih avtokefalnih vlasti i crkava kojima su ustanovljena pravila međusobnih odnošaja?

- Nema nikakva s nikim.

5. Da mitropoliti crnogorski primaju svoju hirotoniju u Petrogradu je li neizbježno pravilo, ili to biva iz običaja i rad kojih uzroka? Ako nije pravilo, kakve ustanove postoje o rukopoloženju mitropolita?

- Nije to nikakvo pravilo, nego u novije vrijeme postade običaj iz političkih uzroka, budući je glava Crkve do nedavno bio i glava države, a, pak, sadanji je Mitropolit [Ilarion Roganović, prim] tek treći koji se rukopoložio u Petrogradu. Poče tek Petar II [Petrović-Njegoš], za njim Nikanor [Ivanović], a za njim Ilarion. Prije su se rukopolagali najprije u Peći, a pošto se Srpska patrijaršija prenese u Mađarsku, tad su se rukopolagali tamo. Ustanova osobitih nema, nego što ga vlada šalje na rukopoloženje i na vladine troškove. 

6. Kako se izbira i naznačuje Mitropolit, ko ima aktivno, a ko pasivno pravo izbora i naznačenja?

Vladaoc naznačuje, pa uđe u snošaj sa vladom onom gdje će rukopoložiti. I tada vlada te države naređuje u Avstriji patrijarhu i u Rusiju Sinodu da naznači dan hirotonije i episkope koji će to svršiti. 

U Rusiji najprije biva narečenije u sinodalnoj sali. Kandidat dođe u salu doveden arhimandritom i protopopom gdje nađe zasijedanje Sinoda in pleno [u plenumu]. Tu bivaju svi članovi duhovni Sinoda, ober-prokuror i ober-sekretar Sinoda u najvišoj svečanoj paradi. Osim toga, ima i zvanikâ iz viših činovnika svjetskih, svi u velikoj paradi. Po sredini sale stoji kandidat, među arhimandritom i protoprezviterom; i ober-sekretar javlja mu da je, po preporuci njegova Vladaoca, Car odobrio njegovo naznačenje za episkopa crnogorskog i brdskog. Kandidat prima, zahvaljuje, pače drži kratko blagodarstveno slovo. Ali, prije toga okrope ga vodicom i pritom tropar o ‘Sošestvi Sv. Duha’ pjevaju pjevači. Poslije slova protođakona sinodalni govori ‘Mnogoljetstvije’ Caru, Carici, Nasljedniku, Sinodu i mitropolitu peterburgskome, zatim novonarečenomu episkopu, a pjevači pjevaju ‘Mnogaja ljeta’. Zatim novonarečeni cjeliva mitropolita u ruku, a episkopi ljube se uzajamno u lice i u ruke s njime, zatim i s arhimandritima i protopopima isto tako. Poslije tri dana obično biva hirotonija u crkvi Lavre Sv. Aleksandra Nevskogo po pisanom crkovnomu pravilu.

Budući u pravilima imaju zakletvu i Caru, a to ne budući nuždno od episkopa inostrana, pa pri hirotoniji episkopa Ilariona [1863. godine, prim] napečataše osobita pravila u kojima izostaviše zakletvu vladaocu [Rusije]. 

Pri hirotoniji ne biva spomen o mitropolitskom sanu [tituli], nego taj naslov uzme episkop pošto se povrati [u Crnu Goru], ili po običaju njegove Crkve ili po naznačenju Knjaza [Crne Gore].

Aktivno pravo izbora [za episkopa i naznačenje u Mitropolita Crne Gore] ima Knjaz, a u Sinodu [Rusije] je samo formalitet. A pasivno pravo [od crnogorskih klirika za izbor i hirotoniju u episkopa] ima svaki jeromonah, ali se obično obaziru [u obzir uzimaju] arhimandriti.

7. Granice Mitropolije odgovaraju li točno granicama državnim, ili jurisdikcija mitropolitska seže iza državne i do koga stepena?

- Točno odgovara granicama državnim, ni više ni manje. 

(Nastavlja se)