Budžet – osnovni instrument državnog finansiranja

Za Antenu M piše: Ana Nives Radović

Budžet je osnovni finansijski instrument kojim država i njene organizacione jedinice planiraju i upravljaju javnim prihodima i rashodima. U formi pravnog akta, budžet unaprijed utvrđuje obim i strukturu javnih prihoda i rashoda u određenom vremenskom periodu, omogućavajući finansiranje državnih funkcija i zadovoljavanje javnih potreba. Budžet iijma ključne implikacije političke, ekonomske i socijalne prirode.

Riječ „budžet“ potiče od francuske reči "budget", koja je izvedena iz starofrancuskog "bougette", što znači torba ili novčanik. Ovaj izraz se odnosio na malu torbu ili vrećicu u kojoj se nosio novac. U 18. vijeku, riječ "budget" počela je da označava i plan ili račun koji se odnosio na javne ili državne finansije, jer su takvi planovi često bili čuvani u malim torbama. Kako je značaj budžeta rastao, tako je pojam proširen da označava planiranje i upravljanje finansijskim sredstvima.

Ključna obilježja budžeta

Budžet ima višestruku ulogu, koja uključuje njegovo korišćenje kao finansijskog instrumenta za prikupljanje i trošenje javnih sredstava, dok istovremeno predstavlja pravni akt čija je primjena regulisana zakonom. Osim toga, budžet ima planski karakter, jer se izrađuje unaprijed za period od godinu, kao i bilansni karakter koji obuhvata planiranje i usklađivanje prihoda i rashoda.

Budžet takođe jasno razdvaja javne prihode po vrstama i oblicima, kao i javne rashode prema namjenama i korisnicima. Kao kratkoročni i periodični instrument, najčešće planiran na godišnjem nivou, budžet služi kao osnovni mehanizam za realizaciju javne potrošnje.

Funkcije budžeta

Budžet se koristi za ostvarivanje funkcija države i ima značajne ekstrafiskalne uloge. Prije svega, doprinosi ekonomskoj stabilizaciji kroz uticaj na proizvodnju, potrošnju, cijene i razmjenu.

Takođe, omogućava preraspodjelu društvenog proizvoda kako bi se osigurala ravnomjernija raspodjela resursa. Pored toga, budžet igra ključnu ulogu u alokaciji sredstava, pružajući podršku prioritetnim javnim potrebama i razvojnim projektima.

Predmet budžetskog finansiranja

Budžet se koristi za finansiranje različitih oblasti od značaja za društvo i državu. Prvenstveno, služi za finansiranje državnih organa i javnih službi poput obrazovanja, zdravstva i kulture.

Takođe, budžet obezbjeđuje sredstva za realizaciju socijalnih programa, uključujući penzije i zaštitu socijalno ugroženih kategorija stanovništva, a osim toga igra i važnu ulogu u podsticanju razvoja privrede i finansiranju infrastrukturnih projekata.

Istorijski razvoj budžeta

Razvoj budžeta bio je uslovljen različitim faktorima, uključujući pravo parlamenta da odlučuje o prikupljanju i trošenju javnih sredstava, postojanje centralizovane državne uprave, napredak u tehnici knjigovodstva i obrazovanju državnih službenika, kao i razvoj novčane privrede.

Pravni osnovi budžeta imaju svoje korijene u Engleskoj, gdje su parlamentarne ustanove evoluirale iz potrebe da se ograniče finansijska rasipanja kraljeva.

Budžetska načela

Budžet se izrađuje i izvršava u skladu s osnovnim načelima koja osiguravaju njegovu efikasnost i transparentnost. Načelo jedinstva podrazumijeva da svi prihodi i rashodi budu obuhvaćeni jednim budžetom radi bolje preglednosti i kontrole.

Prema načelu potpunosti, svi prihodi i rashodi iskazuju se u bruto iznosima, bez „prebijanja“. Načelo realnosti zahtijeva da se prihodi i rashodi planiraju na osnovu realnih očekivanja i ekonomskih mogućnosti.

Pri planiranju i izvršavanju budžeta, načelo ravnoteže nalaže težnju ka izbjegavanju deficita i viškova. Načelo specijalizacije osigurava klasifikaciju prihoda i rashoda po izvorima i namjenama, čime se smanjuje subjektivizam u trošenju.

Jasnoća je takođe ključna, pa sve stavke budžeta treba da budu jasno i transparentno definisane. Načelo periodičnosti podrazumijeva planiranje budžeta za određeni period, najčešće jednu godinu, dok načelo javnosti osigurava da budžet bude dostupan i objavljen u zvaničnim glasnicima.

Izrada i donošenje budžeta

Proces donošenja budžeta odvija se kroz nekoliko ključnih faza. Prva faza obuhvata pripremu predračuna rashoda, koju obavljaju budžetski korisnici na osnovu svojih potreba. Nakon toga slijedi izrada nacrta budžeta, za što je zaduženo nadležno ministarstvo, poput Ministarstva finansija.

U trećoj fazi Vlada izrađuje prijedlog budžeta, koji se zatim šalje na razmatranje Skupštini. Skupština razmatra prijedlog budžeta, daje amandmane i u konačnici ga usvaja. Posljednja faza uključuje objavljivanje usvojenog budžeta u Službenom listu, čime on postaje zvaničan i dostupan javnosti.

Privremeno finansiranje

Ako državni budžet nije donesen do 31. decembra, Ministarstvo finansija odobrava sredstva potrošačkim jedinicama do iznosa jedne dvanaestine stvarnih izdataka iz prethodne godine, sve dok novi budžet ne bude usvojen.

Ovakva privremena mjera osigurava nesmetano funkcionisanje državnih institucija do donošenja budžeta za narednu fiskalnu godinu.

Izvršenje i kontrola budžeta

Izvršenje budžeta obuhvata upravljanje javnim sredstvima u skladu s planiranim prihodima i rashodima. Naredbodavci upravljaju sredstvima, dok računopolagači neposredno sprovode finansijske transakcije. Problemi u izvršavanju budžeta mogu da zahtijevaju rebalans budžeta, čime se prilagođavaju prihodi i rashodi trenutnim okolnostima.

Na kraju budžetskog ciklusa sastavlja se završni račun budžeta, koji obuhvata pregled ostvarenih prihoda i rashoda, stanje rezervi i bilans stanja. Završni račun podnosi se skupštini s izvještajem o izvršenoj kontroli finansijsko-materijalnog poslovanja budžetskih korisnika.