Akcize – skriveni fiskalni alat

Za Antenu M piše: Ana Nives Radović

Akcize su specijalni oblik oporezivanja koji se primjenjuje na određene proizvode, najčešće one čija potrošnja ima značajan uticaj na zdravlje, životnu sredinu ili društvo u cjelini. Za razliku od opštih poreza na promet, ne vezuju se za čin kupoprodaje, već za proizvod sam po sebi. Drugim riječima, akciza se naplaćuje pri „puštanju proizvoda u promet“, što može značiti proizvodnju, otpremanje iz fabrike ili uvoz.

Na koje proizvode se uvode?

Akcize se obično odnose na proizvode koji se smatraju luksuznim ili koji imaju nisku elastičnost tražnje, što znači da njihova potrošnja nije značajno pogođena promjenama cijena izazvanim porezima.

Proizvodi koji podliježu akcizama uključuju naftu i naftne derivate, duvan i duvanske prerađevine, alkohol i alkoholna pića, kafu, gazirana i negazirana pića sa dodatkom šećera, električnu energiju, tečnosti za elektronske cigarete, kao i proizvode od plastike za jednokratnu upotrebu.

Ovi proizvodi spadaju u kategoriju masovne potrošnje, često povezane sa zdravstvenim ili ekološkim rizicima, zbog čega se njihova potrošnja oporezuje kako bi se smanjili negativni efekti na društvo, ali i kako bi se prikupili značajni fiskalni prihodi.

Kako se odvija naplata?

Akcize se obračunavaju u apsolutnim iznosima po jedinici mjere (npr. po litru, kilogramu, komadu) ili kao procenat prodajne cijene. Na primjer, na paklicu cigareta može se dodati fiksni iznos (sadašnjih 1,83 eura po paklici), bez obzira na cijenu. Nakon toga, na ukupnu cijenu (sa uračunatom akcizom) primjenjuje se i PDV, što dodatno povećava krajnju cijenu proizvoda.

Poreski obveznici su najčešće proizvođači i uvoznici ovih proizvoda, koji su obavezni da označe proizvode akciznim markicama prije nego što ih plasiraju na tržište.

Istorija akciza

Prvi oblici akciza pojavili su se u Holandiji u 16. vijeku, gdje su se oporezivali proizvodi poput piva, šećera i soli. Naziv „akciza“ (eng. excise tax) potiče iz 16. vijeka, kada je u Holandiji posebnim porezom nazvanim excijsen oporezivana potrošnja određenih proizvoda. Pretpostavlja se da riječ vodi porijeklo od starofrancuske riječi assise, što je označavalo „sjednicu, odluku, namirenje računa ili oporezivanje“.

Holandski primjer ubrzo su počele da slijede i druge evropske zemlje poput Njemačke i Engleske, gdje su akcize postale ključni fiskalni instrument, a od tada, ovaj oblik oporezivanja postaje sve značajniji u evropskim zemljama, naročito tokom 17. i 18. vijeka, kada su države tražile načine da popune budžetske rupe nastale zbog neefikasnih feudalnih poreza i visokih troškova izgradnje nacionalnih država.

U to vrijeme, akcize su bile predmet žestokih debata. Pristalice su isticale njihovu efikasnost i jednostavnost naplate, dok su kritičari poput francuskog ekonomiste Žaka Tirgoa i britanskog filozofa Dejvida Hjuma tvrdili da su nepravedne jer više pogađaju siromašnije slojeve stanovništva. Rasprave o pravednosti akciza nastavile su se sve do 19. vijeka, a neke od tih kritika su aktuelne i danas.

Razlozi uvođenja

Glavni razlozi za uvođenje akciza su različiti, a među najvažnijima su fiskalni, zdravstveni i ekološki. Fiskalni razlog odnosi se na to što akcize donose stabilan i značajan prihod u državnu kasu, čineći ih jednim od najvažnijih izvora prihoda u mnogim zemljama, uključujući i Crnu Goru.

Zdravstveni razlog vezan je za pokušaj države da smanji potrošnju proizvoda koji mogu negativno uticati na zdravlje, poput duvanskih proizvoda i alkohola, kao i da podstakne građane na zdraviji način života. Ekološki razlog leži u tome što povećanje cijena naftnih derivata i proizvoda od plastike za jednokratnu upotrebu može motivisati potrošače da se okrenu održivijim rješenjima i smanje negativan uticaj na životnu sredinu.

Takođe, akcize su često uključene u cijenu proizvoda, što ih čini „skrivenim“ za potrošače, zbog čega ih čini manje osporavanim u poređenju sa drugim, direktnim porezima. Ova skrivenost doprinosi efikasnosti naplate, jer se potrošači tokom kupovine uglavnom ne obaziru na povećanje cijena izazvano akcizama.

Akcize u savremenom svijetu

U savremenim poreskim sistemima, akcize su u velikoj mjeri harmonizovane, naročito u Evropskoj uniji, gdje se pravila o oporezivanju, oslobađanju od poreza i naplati akciza usklađuju među državama članicama. EU posmatra akcize kao alat za postizanje višeg društvenog cilja, poput zaštite životne sredine ili smanjenja nezdrave potrošnje.

Iako su akcize fiskalno efikasne, često su na meti kritika zbog nepravednosti, budući da jednako pogađaju sve potrošače, bez obzira na njihovu ekonomsku snagu, odnosno zbog toga što će osoba sa nižim prihodima da osjeti veći teret ovog poreza nego bogatija osoba. Uprkos tome, zbog prednosti koje imaju, akcize ostaju važan dio poreskih sistema širom svijeta.

--------------------

Edukativni serijal „Od kovanica do kodova“ je autorski projekat namijenjen razvoju finansijske i finansijsko-tehnološke pismenosti, a čini ga 100 članaka koje od 1. oktobra u okviru FinTech rubrike Antena M objavljuje dva puta sedmično. 
Kombinovanjem tema iz oblasti platne industrije, savremenog bankarstva i digitalizacije sa pričom o ulozi i istoriji novca serijal je osmišljen da omogući uvid u širu sliku značenja vrijednosti i razmjene koja se od nastanka do danas odvija na istim principima.