Prije 540 godina utemeljena autokefalna Mitropolija na Cetinju – Crnogorska pravoslavna crkva

Piše: Vladimir Jovanović

Na današnji dan, 4. januara 1485. godine, a bio je utorak po Julijanskome kalendaru, na crkveni praznik Sabor 70 Svetih Apostola, naš starocrnogorski gospodar Ivan Crnojević (spomenik na slici gore) svojom osnivačkom poveljom-hrisovuljom — na Cetinju u manastiru Rođenja Presvete Bogorodice, čiji je ktitor — objavljuje: - ustrojavanje autokefalne crkvene jurisdikcije, pravoslavne Mitropolije; - određuje manastir na Cetinju za katedru; - postavlja mitropolita Visariona za prvog od predstojatelja.

- „I ogradih hram u mjestu koje se zove Cetinje u slavu u hvalu te Gospođe i Majke Božije, u ime Njezina Roždestva”.

- „I napravih pri njemu manastir za upokojenje monaha, i nazvah ga Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi”.

- „I postavih tu mitropolita zetskoga kir Visariona, koji je bio u to vrijeme, da vlada svim a poslije njega [njegovi] nasljednici”.

Imperativi „ogradih”, „napravih”, „nazvah”, „postavih”… iz osnivačkoga akta Gospodara dodatno svjedoče o utemelljenju samostalne crkvene jurisdikcije.

U duhu crkvenoga zakonodavstva Svetoga Justinijana (cara Istočnoga rimskoga carstva godine 527-565), Ivan Crnojević donio je najmanje još jedan juridički akt za autokefalnu Mitropoliju, tj. mali crkveni ustav od sedam članova — Zakon (Sud) carski i patrijaršijski.

Uz napomenu da ima saglasnost dvojice arhijereja, mitropolita Visariona i episkopa Vavile, i sveštenstva („u dogovoru”, „učinjesmo”) — gospodar Ivan Crnojević u osnivačkoj povelji ne pominje nikakvu vezu ili sukcesiju sa prethodno, 1459. godine, ukinutom Pećkom arhiepiskopijom („patrijaršijom”) ili ovdašnjom joj eparhijom; ili s bilo kojom vanjskom crkvenom jurisdikcijom ili naslijeđem.

Stvaranje autokefalne pravoslavne Mitropolije počelo je tri decenije ranije.

Zetski zbor (Convento de Xenta) od najmanje 51 starocrnogorskoga plemena („družine” ili „opštine”) i Stefan (Stefanica) Crnojević, vladar Zete i otac Ivana Crnojevića, 6. septembra 1455. potpisanom izjavom u manastiru na Vranjini — „U ime Oca, Sina i Duha svetoga, amin”, a „od svoje dobre volje i bez ikakve prisile” — između ostaloga ukidaju nadležnost nad Zetom koju je dotad imao ogranak Pećke arhiepiskopije, iz razloga što je ta eparhija, tada joj je katedra u uzurpiranoj dukljanskoj crkvi Prečiste Krajinske, stupila u uniju sa Papom (prihvatila odluke Feraro-Firentinskoga sabora).

U toj izjavi, a nalazi se u ugovoru s mletačkim providurom, navodi se i tadanja odluka Zetskoga zbora i Stefana Crnojevića:

„Da ne bude nikakva popa ili jepiskopa ili arhijepiskopa Latinskoga nad našijem crkvama, no da budu od naše vjere nastojatelji našijeh crkava; i da ne bude pod arhijepiskopom Latinskijem iz Krajine — mora se postaviti mitropolit vjere Slovenske [fede Sciava]: jer taj mitropolit iz Krajine sebe nazivlje mitropolitom Zete, i on postavlja naše sveštenike, bez kojijeh ne možemo biti”.

Tri decenije kasnije, akt gospodara Ivana Crnojevića of 4. januara 1485. u saglasnosti je sa 17. kanonom IV Vaseljenskog sabora: - „Ako je carskom vlašću osnovan novi grad, ili se u naprijed [u budućnosti] osnuje, u takvome slučaju razrjeđenje crkvenih oblasti neka slijedi razrjeđenju državnome i građanskome”.

Ivan Crnojević je pod vlast novoosnovane Mitropolije stavio i hramove koje su podigli njegovi roditelji - Prečistu Krajinsku na Komu i na Starčevoj Gorici, obje sa njihovim metosima; i druge hramove, poput crkve Svetoga Đorđija pod Goricom (u savremenoj Podgorici). Po modelu starih srednjovjekovnih ktitora, Mitropoliji daruje i imanja (zemlja, vinogradi, voćnjak, planinu Lovćen, vode) i prihode (ljetina, drva, so).

Još uoči objave autokefalne Mitropolije na Cetinju, Ivan Crnojević je potpomogo da se napravi skriptorij radi prepisivanja pravoslavnih bogoslužbenih spisa sa bibliotekom. Najstariji poznati cetinjski spis, minej, pisan je od 1. septembra 1483. do 31. avgusta 1484. — a sačuvan je ovaj prijepis pogovora:

„Va ljeto 6992 pisa se sija svetaja i božastavna knjiga, sabornik četirem mjesecem, va dni blagočastivago i hristoljubivago i Bogom hranimago gospdara Ivana vojvode Crnojevića, togda sadržeštu prijestol Mitropolije cetinjskije, jakože jest Mitropolija zecka, preosveštenomu mitropolitu kir Visarionu i sveštenjejšemu episkopu kir Vavile, imže da vazdast Gospod spasenije i vječni pokoj va greduštem vjeke Gospod da vazdast im po djelom ih, amin”.

Ivan Crnojević, te sin mu nasljednik — gospodar Đurđe, oformili su pri autokefalnoj Mitropoliji i pečatnju (Crnojevića štampariju), uopšte prvu takve vrste državnu ustanovu na svijetu, te jednu od najstarijih ćiriličkih i slovenskih štamparija. U njoj su 1493-96. objavljivane pravoslavne bogoslužbene knjige koje su izrađivali crnogorski monasi, njih najmanje osmorica, među njima „Makarije ot Črnije Gori” i inok Pahomije „ot ostrov Dioklitijskago jezera” — pečatane staroslovenskim književnim jezikom.

Oktoih prvoglasnik, pojavio se 39 godina poslije prve štampane knjige u svijetu (u kolofonu stoji da je završen 4. januara 1494. a pečatnja je trajala „jedno ljeto”). Dizajniran u renesansnome stilu, na papiru u dvije boje (crna i crvena). Tekst je ukrašen inicijalima, na naslovnoj strani zastavicim sa grbom Crnojevića. Slijede, po hronološkome redosljedu, pečatnje ovih inkunabula autokefalne Mitropolije: Oktoih petoglasnik V-VIII glas, Psaltir sa posljedovanijem, Trebnik, Četvorojevanđelje (Cvijetni triod, sa pjesmama i molitvama koje se pjevaju u crkvi od Cvijeti do prve neđelje poslije Duhova – nedovršeno izdanje).

Dr Rajko Vujičić skrenuo je pažnju na, do njegova tumačenja, neprimijećen detalj na jednoj od grafika u inkunabuli: između lava i zmaja (baziliska) nalazi se jedan mali krilati anđeo, koji skoro panično bježi od zmaja koji se na njega okomio, rukama ispruženim naprijed — upravo kao da traži spas i zaštitu kod lava.

„Taj motiv se ne susrijeće niđe u onovremenskoj knjižnoj grafici, te se sa sigurnošću može utvrditi da se radi o originalnoj likovnoj ideji. Država Zeta i njen legitimni vladar Đurađ Crnojević preživljavali su dramatične trenutke upravo u vrijeme rada štamparije na Cetinju. Nastojeći da spasi svoju državu, ali i svoju porodicu i sebe, Đurađ je lavirao između ta dva ‘strašna znamenja’ - lava, moćne Mletačke Republike i zmaja, Otomanske imperije”, pisao je R. Vujičić („Studije iz crnogorske istorije umjetnosti”, Cetinje, 1999)…

Po prejemstvu, mitropoliti-poglavari Crkve na Cetinju nosiili su titulu sa egidama koje su odražavale ujedinjenu jurisdikciju još od uspostvljanja 1485. katedre autokefalne Mitropolije obuhvatajući teritorije starocrnogorske Zete, a prilagođenu realnostima okupacijâ od strane moćnih Turaka i Mlečana (Venecija). I u ta vremena, arhipastiri cetinjski imali su i titule: - Crnogorski, odnosila se u užem smislu na oblasti slobodne Crne Gore; - Skenderijski (Skadarski), rjeđe Zetski, docnije Brdski za oblasti pod Turcima; - Primorski, za oblasti pod Mlečanima, odnosno Turcima.

Pod turskim nasiljem, Mitropolija će, nekad fiktivno a nekada i faktički, biti podrvgnuta od 1557. godine, aktom Sultana, obnovljenoj Pećkoj arhiepiskopiji („patrijaršiji”), samoupravnom ogranku Vaseljenske Majke-Crkve (ne postoji u istoriografiji poznati diptih da je Pećka arhiepiskopija ikad upisana kao autokefalna). Pećki „patrijarh” (patrīq) kod Turaka imao je status zakupca državnih prihoda od vjerske službe (iltizām), etc.

Za arhipastirovanja crnogorskoga mitropolita Venjamina, koji je najkasnije 1591. poglavar Mitropolije, na Cetinju su čak još dvojica vladika — zapravo mali sinod! Na sinđeliji kojom „Venjamin milostju Božijeju mitropolit Črnije Gori i Primorja” postavlja kir Iliju iz Građana za protopopa u Trnovu (Crmnica) ispod stoje uz dva mala otiska pečata i potpisi još dvojice vladika („i az vladika Nikanor podvrždih”, „i az vladika vladika Stefan podpisah i podvrždih”).

Tokom 17. vijeka mitropoliti, arhipastiri cetinjski, ne učestvuju u saborima Pećke arhiepiskopije, pa ni u Morači na kojima se pregovara o prihvatanju Pape za vrhovnoga poglavara (uniji). Takođe, Mitropolija izborila je da mimo arhiepiskopa pećkoga komunicira ne samo sa turskim ili venecijanskim vlastima, nego i Katoličkom crkvom…

Od godine 1697, nepovratno počinje obnava autokefalije Mitropolije: Crnogorci opet u kontinuitetu i biraju i postavljaju (intronizuju) svoga mitropolita – najprije Danila, iako još u fiktivnoj jurisdikciji Pećke arhiepiskopije. Ljetopisi bilježe: - „ва лѣто 1697 скупише се главари Черногорски на зборь на Цѣтанѣ и избраще себи за владику и пастира Данила Нѣгуша Сћепчевића".

Vladika Danilo 1714-15. boravi u Rusiji, između ostaloga uspostavlja i trajne veze sa Ruskom crkvom, bez ikakve prethodnog ili naknadog odobrenja Pećke arhiepiskopije. Car Rusije naređuje redovnu godišnju novčanu dotaciju za katedralni Cetinjski manastir Mitropolije. Senat Mletačke republike 1718. posebnim aktom (dukalom) potvrđuje jurisdikciju Mitropolije na primorske oblasti Crne Gore koje je držala pod okupacijom.

Danilovi nasljednici, takođe Petrovići-Njegoši, mitropoliti Sava i Vasilije, tokom 1750-ih faktički su se potpuno izdvojili iz jerarhije Pećke arhiepiskopije. Najprije, 1751. branili i odbranili svoju jurisdikciju nad Bokom Kotorskom (tada u Mletačkoj republici), konkretno upravu nad manastirom Savina (Herceg-Novi), koju je bezobzirno pokušala da uzurpira jerarhija Pećke arhiepiskopije, koju je predvodio kir „Atanasij, milostiju Božijeju Arhijepiskop Pekskij, vsejeh Serbov i Bolgarov i vsego Ilirika Patrijarh”. Pećka arhiepiskopija, zbog uloženih protesta crnogorskih vladika Save i Vasilija vlastima Mletačke republike, nije uspjela da, stvaranjem svoje „dalmatinske i albanske” eparhije sa katedrom u Savini (za koju su posvetili episkopa Simeona Končarevića), oduzme crnogorskom arhipastirima jurisdikciju nad Bokom Kotorskom.

Potom su, bez odobrenja pećkoga arhiepiskopa, mitropoliti Sava i Vasilije u Crnoj Gori rukopoložili čak trojicu episkopa! Najprije, 1756. sabrata svetogorskoga manastira Dionisijata, arhimandrita Vladimira Bukovskog, hirotonisali i postavili za „episkopa predjela Zetskih”. Opet bez odobrenja Pećke arhiepiskopije, ali i Karlovačke crkve iz Austrijske carevine, mitropoliti Sava i Vasilije 1758. u Stanjevićima zavladičili Prokopija Popovića, Srbina, arhimandrita Orahovice u Slavoniji (Hrvatska). I konačno, ne obazirući se opet nimalo na Pećku arhiepiskopiju, niti Karlovačku crkvu, 1764. zavladičili su u Mainama Genadija Vasića-Vasiljeviča, arhimandrita, rusifikovanog Srbina, postavljajući ga de facto za episkopa Crnogorske pravoslavne crkve s naznačenom katedrom u manastiru Krka (Dalmacija, područje tada u sastavu Mletačke republike).

U septembru 1766. ukinuta je Pećka arhiepiskopija („patrijaršija”), pripajanjem (arondiranjem) Vaseljenskoj patrijaršiji. Mitropolija na Cetinju - Crnogorska pravoslavna crkva i de iure potpuno je slobodna, nezavisna od neke više crkvene vlasti, tj. opet —– potpuno autokefalna.

Prema dr Slobodanu Tomoviću: „Iako formalno kanonski podređena Pećkoj patrijaršiji, sve do njenog ukidanja 1766. Crnogorska mitropolija u svom praktičnom djelovanju nije vodila računa o toj subordinaciji. Poslije ukidanja Patrijaršije, postala je i u kanonskom smislu sasvim nezavisna”.

A prema tumačenju i starije srpske crkvene istoriografije, od 1766. crnogorska autokefalija je prihvaćena od Vaseljenske Majke-Crkve: - „Od toga doba [1766. godine], pri državnoj samostalnosti Crne Gore, i Crkva u njoj, kojoj je poglavica bio u isto vrijeme i gospodar zemlje, smatrala se samostalnom u svome ustrojstvu i unutrašnjoj upravi kao što je samostalna i danas. Samostalnost Cetinjske mitropolije priznala je i Carigradska patrijaršija” (N. Milaš).

Mitropolit iz Vaseljenske patrijaršije, Emanuil Karpatios, zapisaće: „Od 1766. godine, kada je Pećka arhiepiskopija ukinuta, Crnogorci su imali faktičku crkvenu — nezavisnost”…

Uz Cetinje, de facto eparhije s episkopskim katedrama Mitropolije - Crnogorske pravoslavne crkve tokom istorije bile su u manastirima Brčeli (Crmnica), a poviše Budve u Mainama i Stanjevićima za upravljanje parohijama i manastirima duž Crnogorskoga primorja pod vlašću Mletačke republike do 1797, potom nakratko Francuza, zaključno sa 1814. godinom.

U Rusiji 1851. objavljen je diptih pomjesnih, ukupno 10 autokefalnih jurisdikcija Istočne pravoslavne Crkve, sa stanjem iz 1848, na kojem je Jerarhija Crne Gore (Iеархія Черной Горы) s Petrom II Petrovićem-Njegošem. Prema ovome sintagmatu, sljedeće su autokefalne jurisdikcije u Svetoj Pravoslavnoj Crkvi:

- 1) Jerarhija Carigradska, 2) Jerarhija Aleksandrijska, 3) Jerarhija Antiohijska, 4) Jerarhija Jerusalimska, 5) Jerarhija Sveruska, 6) Jerarhija ostrva Kipar, 7) Jerarhija Crkve u Austrijskoj državi, 8) Jerarhija Gore Sinajske, 9) JERARHIJA CRNE GORE, 10) Jerarhija Grčke.

U Atini je 1855. štampan peti tom „Σύνταγμα” Vaseljenske patrijaršije. Autokefalna Mitropolija Crnogorska (Αυτοκέφαλος Μητρόπολις Μαυροβουνίου) u nomokanonskome diptihu je takođe rangirana kao pomjesna crkva, jedna od ukupno 10 autokefalnih jurisdikcija Svete Pravoslavne Crkve, sa navođenjem njihovih katedri (eparhijskih prijestola):

- 1) Prijestoli trona Vaseljenske patrijaršije, 2) Prijestoli trona Patrijaršije Aleksandrijske, 3) Prijestoli trona Patrijaršije Antiohijske, 4) Prijestoli trona Patrijaršije Jerusalimske, 5) Prijestoli autokefalne Crkve Rusije, 6) Prijestoli autokefalne Crkve Kipra, 7) Prijestoli autokefalne Crkve u Austrijskoj carevini, 8) Autokefalna Arhiepiskopija Gore Sinajske, 9) AUTOKEFALNA MITROPOLIJA CRNOGORSKA, 10) Prijestoli autokefalne Crkve Grčke…

Odgovor zbog čega Mitropolija - Crnogorska pravoslavna crkva nema poseban tomos o autokefaliji, upravo je u ovome diptihu nomokanona „ Σύνταγμα”: tu je, dakle, u redosljedu na 9-om mjestu, ispred Crkve u Grčkoj koja je na 10-tom mjestu, tj. Crnogorska je crkva „starija” od Grčke — vaseljenski priznata crnogorska autokefalija datira po crkvenome običajnom pravu, a prije 1850, tj. od prije nego je Vaseljenska patrijaršija, uopšte prvi put u svojoj istoriji, dodijelila nekoj crkvu tomos o autokefaliji.

Vaseljenska Majka-Crkvam dakle, izdaje prvi tomos tek godine 1850, kada je dodijeljen Crkvi u Kraljevini Grčkoj. Nakon ovoga, svaka novoustrojena, opštepriznata pomjesna crkva — a to su crkve u Srbiji (1879, 1922), Rumuniji (1885), Poljskoj (1924), Albaniji (1937), Bugarskoj (1945), Gruziji (1990), Češkoj i Slovačkoj (1998) i Ukrajini (2019) — dobille su posebene vaseljenske tomose; i tek od tada su se njihovi predstojatelji pominjali u diptihu…

U jesen 1863. otvorena je Bogoslovija na Cetinju, pod zvaničnim nazivom: Crnogorsko bogoslovsko śemenište, za one svršene učenike osnovne škole koji se žele posvetiti svešteničkoj službi. No, uslijed novčanih neprilika, morala je Bogoslovija ubrzo biti zatvorena.

Na Cetinju, na praznik Cvijeti 24. marta 1868, knjaz Nikola saziva Crnogorsku narodnu skupštinu, koja je u osnovi potvrdila akt Ivana Crnojevića da je Cetinjski manastir, katedra Crkve (a posljedično i svi drugi hramovi u Crnoj Gori) — imovina države, koja se daje na upravu Mitropolitu. Uz „Gospodu Senatore, Gospodu Kapetane, Zastupnike naroda Crnogorskog”, skupštini prisustvovali i za odluke saglasnost dali ispred Crkve, liše mitropolita Ilariona Roganovića, arhimandrit Cetinjskoga manastira, te nastojatelji-igumani Ostroga, Ždrebaonika, Piperske ćelije, Duge, Morače, Bijele, Podmalinske, Župe Nikšićske.

Od tada, kontrolu poslova sa crkvenom imovinom i prihodima, do 1879, obavlja Crnogorski senat; a od tada, preko ministarstava, Državni savjet, preimenovan u Ministarski savjet (vladu). Crkva je, uz pomoć, zašttitu i kontrolu države, značajno uvećala svoje novčane prihode.

Uz finansijsku podršku Rusije i nametanjem u nekim aspektima nastavnih programa, 1869. obnovljena je Bogoslovija na Cetinju, sa učionicama i smještajem za učenike u Biljardi (Bogoslovija 1887. mijenja namjenu, ustrojstvo i naziv u Bogoslovsko-učiteljska škola).

Poglavarstvo Duhovno Knjaževine Crne Gore prema šematizmima za 1869. i 1870: „Mitropolit preosvešteni: Ilarion Roganović. - Arhimandrit Cetinjski: Visarion Ljubiša. - Protoprezviter Cetinjski: Kapičić Stefan. - Protoprezviter Njeguški: Radonić Mihail. - Protoprezviter Bjelopaplićki: Bošković Đurađ. - Protoprezviter Vasojevićki: Rajević Gavro. - Protoprezviter Crnički: Plamenac Vuko”.

Prof. dr Valtazar Bogišić je otpočeo 1873. sa opsežnim prikupljanjem činjenica kroz svoju anketu o svim pravnim običajima Crnogoraca, tradiciji i naslijeđu Crne Gore, radi izrade Opšteg imovinskog zakonika Knjaževine Crne Gore (1888). Iz odjeljka „Crkveni odnošaji” evo nekih pitanja i odgovora:

- Na pitanje: „Crnogorska crkva drži li se avtokefalna, a ako ne, pod čijom jurisdikcijom stoji, pod Patrijarhom Carigradskim ili pod Svjatimim Sinodom Peterburškim?” — odgovoreno je: „Posve avtokefalna i osobenu jerarhiju ima”.

- Na pitanje: „A u kome je odnošaju Crnogorska crkva sa Srpskom patrijaršijom u Karlovcima [Sremskim, tadašnja Austro-Ugarska, prim], a u kakvu s mitropolitom beogradskim [Crkva u Srbiji], s Bugarskim eksarhatom, i s drugim avtokefalnim crkvama? — odgovoreno je: „Nema zvanična odnošaja nikakva, nego mir i ljubav”.

Ustrojena je, uz postojeću Mitropolijsku, 1876. i druga eparhija Crnogorske pravoslavne crkve — Zahumsko-raška, sa katedrom u Ostrogu. Od 1878, kada je Knjaževina Crna Gora na Berlinskome kongresu u potpunosti priznata od svih za suverenu državu, teritorijalna jurisdikcija Crnogorske pravoslavne crkve se striktno poklapa s državnim granicama, sa izuzetkom za ratnu 1915. u jednom kraju Albanije (Skadar).

Ustav Sv. Sinoda Crnogorske crkve stupio je na snagu početkom 1904. godine: „Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedne svete katoličanske i apostolske crkve, kojoj je pastirenačelnik i glava Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava jedinstvo u dogmatima i kanoničkim ustanovama sa svima drugima pravoslavnima avtokefalnim crkvama, i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati dovijeka” (čl. 1).

Ustavom je naziv eparhiju Mitropolijske izmijenjen: Arhiepiskopija cetinjska. Utvrđene su interne granice s drugom eparhijom, Zahumsko-raškom, te navedeno da njih dvije „Avtokefalnu pravoslavnu Mitropoliju u Crnoj Gori sastavljaju” (čl. 2). Nakon usvajanja ovoga crkvenoga ustava, oformljen je Sveti Sinod, sastavljen od 7 članova, na čelu s poglavarom Crkve.

Prvi sastav Sinoda (Duhovnoga suda) Crnogorske pravoslavne crkve, određen 1. januara 1904. aktom knjaza Nikole (čl. 10 Ustava Sv. Sinoda): - za predśednika: mitropolit Mitrofan Ban, poglavar Crkve; - za članove: - Petronije Raičević, arhimandrit Ostroški; - Mihailo Dožić, arhimandrit Morački; - Prokopije Vračar, iguman Pivski; - Filip Radičević, protođakon Cetinjski; - Aksentije Bojović, protoprezviter Vasojevićki; - Pavle Petrović, protoprezviter Kučki.

Ustavom pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori, usvojenim 1. januara 1904, ustrojeni su u eparhijama Crnogorske pravoslavne crkve upravno-sudski organi (konsistorije), na čelu su im eparhijski arhijereji.

Ustavom Knjaževine Crne Gore iz 1905. je određeno: „Državna vjera je u Crnoj Gori istočno-pravoslavna. Crnogorska je crkva autokefalna. One ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno-pravoslavnom Vaseljenskom Crkvom. Sve ostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori” (čl. 40). Mitropolija - Crnogorska crkva, kao i katolička Arhibiskupija barska i Islamska zajednica Crne Gore, tj. „duhovne vlasti svijeh priznatijeh vjeroispovijesti u Crnoj Gori stoje pod nadzorom ministra prosvjete i crkvenijeh poslova” (čl. 130).

Država Crna Gora je svesrdno gradila, obnavljala i rekonstruisala bogomolje, od 1860. do 1909. preko 280 parohijskih hramova Crnogorske pravoslavne crkve, te sljedeće manastire:

- Kosijerevo, Roždestva Bogorodičinog, 1864; - Župa Nikšićka, Sv. Luke, 1875; - Donji Ostrog, Sv. Trojice 1881; - Ždrebaonik, Sv. Arhangela Mihaila, 1885; - Bijela Sv. Velikomučenika Georgija, 1887; - Ćelija Piperska, Roždestva Bogorodičinog, 1889; - Donji Brčeli, Sv. Nikole 1891; - Cetinje, Roždestva Bogorodičinog, 1901; - Dobrilovina, Sv. Velikomučenika Georgija, 1905; - Gornji Brčeli, Pokrova Bogorodičinog, 1906; - Gornji Ostrog, Vavedenja 1907; - Malinsko, Sv. Arhangela Mihaila, 1909. Osnovani su novi manastiri: - Sv. Nikole na Vranjini 1885; - Uspenija Bogorodičinog u Dajbabama, 1897. godine.

Crnogorska pravoslavna crkva uživala je status privilegovane državne ustanove, ali podređene monarhu; takvo uređenje u osnovi je identično s onima u drugim onomadnjim monarhijama većinski pravoslavnih zemalja (Rusija, Grčka, Srbija, Rumunija, Bugarska).

Hirotonije ukupno osam arhijereja Crnogorske pravoslavne crkve od obnove i de iure autokefalije 1766. godine: - Petar I Petrović-Njegoš u Austro-Ugarskoj (Karlovačka crkva); - Njegoš u Rusiji; - Nikanor Ivanović u Rusiji; - Ilarion Roganović u Rusiji; - Visarion Ljubiša u Crnoj Gori (Cetinju); - Mitrofan Ban u Rusiji; - Kirilo Mitrović u Rusiji; - Gavrilo Dožić u Turskoj (Vaseljenska patrijaršija). U istome periodu, Crnogorska pravoslavna crkva je kanonizovala tri svetitelja: - Sveti Vasilije Ostroški; - Sveti Stefan Piperski; - Sveti Petar Cetinjski.

Nakon Prvoga balkanskog rata (1912-13), kada je Kraljevina Crna Gora oslobodila velike teritorije, ušli su u sastav Crnogorske pravoslavne crkve dio jerarhije i hramovi s područja do tada u jurisdikciji Vaseljenske patrijaršije, uključujući manastire Sveta Trojica (Pljevlja) i Đurđevi stupovi (Berane), ali i manastire Pećka patrijaršija i Visoki Dečani u Metohiji (Kosovo). S obzirom na to, ustrojena je 1913. treća eparhija Crnogorske pravoslavne crkve — Pećka, sa katedrom u manastiru Pećka patrijaršija (Sv. Spasa).

Pod maskom tzv. savezničkih trupa, vojska Kraljevine Srbije je u drugoj polovini oktobra 1918. podmuklo umarširala u Crnu Goru, koja je od strane crnogorskih ustanika (komita) već bila oslobođena od austrougarskih okupacionih trupa. Srbija je, razoružavši crnogorske ustanike, okupila oko 160 svojih agenata i plaćenika u Crnoj Gori i dok su kralj Nikola I Petrović-Njegoš i legalna crnogorska vlada još u egzilu organizovala sredinom novembra 1918. tzv. podgoričku skupštinu, koja je, suprotno svim odredbama Ustava Kraljevine Crne Gore, donijela odluku o prisajedinjenju Srbiji i detronizaciji Petrovića-Njegoša. Kralj Crne Gore i legalna crnogrska vlada nikad nijesu priznali takvu odluku.

Na tzv. podgoričkoj skupštini, prvi put su se u Crnoj Gori čuli zahtjevi iz spektra borbenoga ateizma: tražilo se ukidanje manastira i sveštenstva, spaljivanje moštiju crnogorskih svetitelja, svođenje parohijskih crkava samo na objekte za sahrane, etc. Odluke tzv. podgoričke skupštine izazvale su oružani Božićni ustanak i svojevrsni građanski rat u Crnoj Gori.

Iako se konkretan status autokefane Crnogorske pravoslavne crkve uopšte nije pominjao na tzv. podgoričkoj skupštini ili u njezinim odlukama, 16. decembar 1918. okupljen je brojčano manji dio Sv. Sinoda Crne Gore — bez kvoruma potrebnog za donošenje pravosnažnih odluka.

Od 7 propisanih članova Sinoda, svega 2 su bila prisutna: mitropolit Mitrofan Ban i episkop Kiril Mitrović. Prisutni mitropolit Gavrilo Dožić nije bio član Sinoda, kao ni preostala osoba, sekretar-zapisničar đakon Ivo Kaluđerović. Tom zasijedanju Sinoda ne prisustvuju: 5 regularnih članova Sinoda, propisanih Ustavom Sv. Sinoda i nepohodnih za donošenje odluka normiranom većinom glasova: arhimandriti Cetinjskoga i Ostroškoga manastira i još 3 parohijska sveštenika-protoprezvitera. Nije postojao kvorum Sinoda za valjano odlučivanje — prisustvo i glasanje najmanje 4 člana Sinoda.

Ne temeljeći se na bilo kakvoj odredbi kanonskoga prava i ni tradicijama Svete Pravoslavne Crkve, niti na odredbama Ustava Sv. Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve ni Ustava Kraljevine Crne Gore — a pozivajući se jedino na odluke laičke i divlje tzv. podgoričke skupštine — nekompletni Sinod donosi „riješenje” da drevnu, autokefalnu Crnogorsku pravooslavnu crkvu pripoji Crkvi Kraljevine Srbije i da o tome obavijeste srpsku vladu.

Iako još bez tomosa o novoj jurisdikciji, 17. juna 1920. ukazom regent Aleksandar Karađorđević „proglašuje” – Avtokefalnu Ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.

Istoriografski izvori upućuju na to da se Mitrofan pred smrt pokajao zbog svoje uloge u uništenju crnogorske države i autokefalne Crkve. „Njegovo je pokajanje prst Svemogućeg Gospoda Boga, koji je uvijek štitio crnogorski narod i upućivao ga na polje vrlina. On neće dozvoliti, da ubuduće više nijedan poglavar Crnogorske crkve pođe putem Mitrofana Bana”, pisao je 1920. „Glas Crnogorca”.

Tomosom Vaseljenske patrijaršije od 19. februara 1922. godine, novostvorena Autokefalna ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca dobija u jurisdikciju teritoriju cjelokupne te države. U tomosu se autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva pominje na dva mjesta („…Αὐτοκέφαλοι Ὀρθόδοξοι Ἐκκλησίαι…καί Μαυροβουνίου…Αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν…τοῦ Μαυροβουνίου”) — u smislu: da se priznaje njezino ujedinjenje sa Srpskom i Karlovačkom crkvom. Taj tomos, međutim, ne pominje nikakvo „obnavljanje Pećke patrijaršije”.

Posljednji, dosad u istoriografiji poznati bogoslužbeni obred nekoga sveštenika iz jerarhije Crnogorske pravoslavne crkve u egzilu, održao je protojerej Antonije M. Jakšić 8. februara 1925. u Bergamu, gradu u Italiji.