U Moskvi osporavaju cetinjsku hirotoniju Vladimira Bukovskog? Prvi sukob Crnogorske i Ruske crkve (2)

Piše: Vladimir Jovanović

Mitropoliti Sava i Vasilije Petrovići-Njegoši 30. oktobra 1756. su u svojoj katedri Roždenija Presvete Bogorodice i rukopoložili i naznačili Vladimira Bukovskog „епископомъ богоспасаемыхъ пределовъ Зетскихъ” (opisano u prvome nastavku ovoga serijala, na linku dolje).

To je već četvrti uzastopni crnogorski arhijerej, od vladike Danila Petrovića, izabran mimo sabora ili sinoda Pećke arhiepiskopije („patrijaršije”), a koja je uz „blagoslov” Osmanlija od 1557. ustrojena kao samoupravna jurisdikcija pod Vaseljenskom patrijaršijom.

Osim toga, Vladimir je, da se pouzdano zna, prvi episkop rukopoložen isključivo od crnogorskih vladika. Naznačen je na novu eparhiju o čijem je osnivanju opet odlučeno u Crnoj Gori, mimo sabora ili sinoda Pećke arhiepiskopije — sve to pokazuje da je nezavisnost drevne Crnojevićke mitropolije, utemeljene 1485, faktički obnovljena mnogo prije nego je Pećka arhiepiskopija 1766. za svagda ukinuta.

Oko godinu i po nakon hirotonije, Vladimir Bukovski — etnički Bjelorus — sa crnogorskim pasošem i gramatom (sinđelijom) će doputovati u Rusiju. To je, nesumnjivo, ideja mitropolita Vasilija, koji je višekratno dolazio u Rusiju.

Kako 2004. ocjenjuju u ruskome zborniku „Istorija Balkana: Vijek osamnaesti”, čiji je urednik istoričar dr Vladiljen Nikolajevič Vinogradov, uvijek su, što se Vasilija tiče, „pored zahtijevanja za zaštitu od neprekidne turske agresije, njegove molbe uključivale i podršku CRNOGORSKOJ CRKVI” („…входило ходатайство о поддержке ЧЕРНОГОРСКОЙ ЦЕРКВИ”, str. 362).

A u članku „Crnogorski mitropolit Vasilije Petrović i Rusija” ruski istoričar J.P. Anšakov piše da su crnogorski „mitropoliti odlučili da u Rusiju pošalju ‘episkopa zetskoga’ Vladimira”. „U pasošu izdatom na njegovo ime bilo je naznačeno da će sakupljati milostinju za potrebe svoje razorene eparhije; uz to, morao je tražiti od Carice [Jelisavetne Petrovne] da zaštiti Crnogorce ‘u njihovim nedaćama i stradanjima od nesrećnih Agarjana“ („Crnogorci u Rusiji”, zbornik, Moskva, 2011)…

„Владимiръ еп. Зетскiй” — naslovljen je neveliki odjeljak u ruskome „Ljetopisu crkvenih i građanskih događaja koji objašnjavaju crkvene događaje od Rođenja Hristova do 1879. godine” (Petrograd, 1880, str. 722-723). Tu čitamo sljedeće: „1758. stigao je u Moskvu (preko Trsta, Beča i tvrđave Svete Jelisavete, odnosno Jelisavetgrada) Vladimir Bukovski, episkop zetski, sa namjerom da prikuplja milostinju za svoju eparhiju ili čak da ostane rezident u Rusiji”.

Dodaje se da je Vladimir „imao tada preko 60 godina”, te da je „među dokumentima o sebi dostavljenim Moskovskoj sinodskoj kancelariji, predočio i svoju gramatu”, tj. sinđeliju o episkopskoj hirotoniji i naznačenju na eparhiju u jurisdikciji crnogorskih mitropolita.

„Ali Vladimir je u Rusiji naišao samo na neprijatne stvari”, naglašava „Ljetopis”.

Naime, kako i priliči, po dolasku u Moskvu, episkop Vladimir se javio nadležnim vlastima — Sinodu — radi dozvole da unutar jurisdikcije, za koju je dakle nadležna Ruska crkva, prikuplja dobrovoljne priloge za svoju eparhiju u Crnoj Gori. Osim toga, a po tradiciji koju su Rusi ustanovili još 1714-1715. sa prvim dolaskom u Moskoviju vladike Danila Petrovića, a nastavili sa Savom i Vasilijem, očekivalo se da i ovaj crnogorski episkop dobije ruske arhijerejske odežde.

Ne samo da se to nije desilo, nego je Dmitrij Sečenov (1709-1767) — tada arhiepiskop novgorodsko-lucki, član, docnije i „первенствующий член” Sinoda, inicirao: istragu, stavljanje pod nadzor i crkveno-sudski postupak protiv episkopa Vladimira Bukovskog.

Na pretpostavci da Vladimir nije bio „Velikorosijanin”, tj. državljanin Rusije, arhiepiskop Dmitrij je inicijalno otvorio postupak da se dokaže nevaljanost hriotonije ovoga crnogorskoga episkopa. A za slučaj da on ipak jeste državljanin Ruske carevine, onda, po njihovim državno-crkvenim porpisima, može biti rukopoložen za episkopa isključivo u Ruskoj crkvi, što opet znači da je povrijedio ruski zakon. O svemu je obaviješten i Kolegij (ministarstvo) za vanjske poslove.

„Prvi član Sinoda, Dimitrij Sečenov nalazi da je on [Vladimir Bukovski] sumnjiva ličnost, pošto u dokumentima pokazuje da je Velikorosijanin, a oglasio je da je ‘Bjelorus, rođen u Poljskoj’, odnosno sin poljskoga mješanca koji se doselio u Smolensk”, izvještava „Ljetopis”. „Stoga je držan pod nadzorom u Simonovskom manastiru”. (Simonovski manastir, sa šest crkava se nalazio u Moskvi, većim dijelom je 1930. miniran, a na njegovom mjestu sagrađen dom kulture)…

Ne uzimajući u obzir konačni rasplet oko Vladimira Bukovskog, srpski autor, protojerej i profesor Bogoslovskoga fakulteta Stevan M. Dimitrijević, tvrdi 1900. godine kako je „najzad bilo riješeno da mu se ne dopušta zvati se arhijerejem, pošto su ga protiv kanona, kao strana podanika, koji je slučajno naišao, a i bez eparhije rukopoložili mitropoliti Sava i Vasilije” („Glas Srpske kraljevske akademije”, LVIII, Beograd, str. 274).

Međutim, tvrdnja je u najbitnijem neprecizna: pokušaj Sinoda Rusije da se Vladimir Bukovski raščini dostojanstva episkopa — nije uspio. Hirotonija u Cetinjskome manastiru i naznačenje na jednu od crnogorskih katedri su usklađeni s kanonima Istočno-pravoslavne Crkve. Provjerljivo je, na osnovu svih raspoloživih podataka, da Vladimir do smrti ostaje kanonski episkop zetski Crnogorske pravoslavne crkve.

S.M. Dimitrijević piše i da je, nakon „afere” s posvećenjem episkopa Vladimira, iz Sinoda Rusije „mitropolitima [Savi i Vasiliju] pisano da tako što u buduće ne čine” — ostavljajući čitaoca u pogrešnom uvjerenju da su se u Crnogorskoj crkvi držali tog naloga. Jer, bilo je ovako: Sava i Vasilije, ne tražeći saglasnosti bilo arhiepiskopa („patrijarha”) u Peći i njegove do 1766. filijale u Sremskim Karlovcima, niti Sinoda u Rusiji, posvetili su u Crnoj Gori, uz Vladimira, JOŠ DVOJICU NOVIH EPISKOPA (1758. i 1764. godine) — o tome u nastavku…

Vraćamo se sada na Vladimira Bukovskog, koga u novije vrijeme Bjelorusi prepoznaju za svoga sunarodnika — pišu — „архірэя Чарнагорыі, епіскапа Зецкага”. Dr Galina Pavlovna Tvoranovič 1996. u knjizi „Bjeloruska književnost u južnoslovenskome kontekstu” navodi:

„Uslijed nekih intriga, Moskovska kancelarija Sinoda dovela je u pitanje istinitost episkopske hirotonije Vladimira Bukovskog, pa je izdato naređenje da se njegov slučaj ispita od 10. juna 1758. godine, uz prethodnu zabranu sveštenosluženja i napuštanja Simonovskoga manastira” (str. 82).

Ruski državni istorijski arhiv (РГИА) u Moskvi ima najmanje dva fajla o Vladimiru Bukovskom: „O dolasku u Moskvu crnogorskoga episkopa Vladimira” i „Vasilije Petrović – Svjatejšemu Sinodu, 5. oktobra 1758”. O tom slučaju pronalazim činjenice i u „Cjelokupnoj zbirci odluka i naredbi za odjeljenje pravoslavne vjeroispovijesti Ruske carevine” (tom XIV) koja je objavljena 1912.

Dakle iz tih izvora, doznaje se da je Sinod Rusije 6. aprila 1758. obaviješten o episkopu Vladimiru: „Njegov otac Stanislav Bukovski je imao sedlarsko umijeće, od čega je zarađivao egzistenciju, a njegova majka je Irina; oboje su — kako je on, Vladimir, od njih u ranom djetinjstvu slušao — Bjelorusi po rođenju, vjere grčkoga ispovijedanja. Od rođenja su živjeli u litvanskim gradovima, Vitebsku i Polocku, a iza granice Poljske. Njegov otac i majka su davne godine otišli u Rusiju, da bi se nastanili u gradu Smolensku, u kojem je on, Vladimir, rođen i po rođenju kršten u vjeru grčkoga ispovijedanja”.

Nakon smrti svojih roditelja, Bukovski je, kao mladić, otišao da vidi svijet. Ali, sa stanovišta ruskoga zakonodavstva, „počeo je da luta” i „pobjegao je u inostranstvo”, kako je tvrdio arhiepiskop Dmitrij Sečanov.

„Novgorodski arhiepiskop Dmitrij igrao je ulogu u zbunjujućem slučaju Bukovskog”, navodi Galina Pavlovna Tvoranovič. „Za njega, Bukovski ‘nije pri čistoj pameti’. Ovako ili onako, odlučeno je, rješenjem sinodske kancelarije (10. juna 1758), da se sazna identitet Bukovskog, uz neočekivane optužbe: navodno, nije prebivao u manastiru, nego u licemjerstvu i na različitim mjestima u bludnji provodio svoj život“.

Ali, sve činjenice o sveštenomonaškome životu Vladimira iz dokumenata sinodske istrage — ukazuju na suprotno.

Najprije, nakon smrti roditelja, „Vladimir je otišao u Poljsku; i obilazeći razna mjesta i gradove, naučio je rusku i poljsku književnost i pisanje, a nešto i latinski”. Potom je rukopoložen za sveštenomonaha u jurisdikciji Vaseljenske patrijaršije. „Primio je monaštvo u turskoj oblasti Bukurešt u blagočestivom Stavropoljskome manastiru i postrižen u rasofora od grčkoga arhiepiskopa Joanikija Stavropoljskog, koji ga je posvetio i za jerođakona i jeromonaha”. Iz Ugro-vlaške mitropolije je Sinodu Rusije, tokom istrage, predočen dokument da je Vladimir tamo i zamonašen i rukopoložen.

U Stavropoljskome manastiru kod Bukurešta je Vladimir ostao oko godinu. Odlazi na Svetu Goru; primljen u bratiju Dionisijata (Μονη Διονυσιου), koji je peti u hijerarhiji svetogorskih manastira, osnivač mu je Sveti Dionisije Svetogorac.

Kako se, dalje, vidi iz izvoda koje je pribavio Sinod Rusije, Vladimir je upravo iz Dionisijata 1746. dolazio u Rusku carevinu po milostinju za taj svetogorski manastir; „a po povratku iz Rusije u prikazani manastir, opštim bratskim izborima unaprijeđen je u igumana“. Bilježi se da mu je 1752. u Srbiji pećki arhiepiskop odobrio prikupljanje milostinje.

Nekoliko narednih epizoda iz života Vladimira Bukovskog — pretpostavljam — nalikuju kao djelimični podložak ili makar inspiracija za Njegošev lik Igumana Stefana. Po povratku u Dionisijat, na Svetu Goru, Vladimir odlazi na višegodišnje hodočašće po Svetoj zemlji: Jerusalim, Nazaret, Kana Galilejska, Tavor, Sinajska gora… pristigavši preko Antiohije u Carigrad.

Marko Dragović, crnogorski istoričar, 1884. piše kako je „godine 1756. došao u Crnu Goru, na Cetinje, ruski podanik arhimandrit svetogorskoga Predtečenskoga manastira Vladimir Bukov(in)ski”. Tačnije, pomenuti „Predtečenski manastir” je hram Svetoga Jovana Krstitelja – Preteče, a to je manastirska crkva Dionisijata.

„Ovaj [Vladimir Bukovski] je išao preko Carigrada za Krf i druga mjesta da se tamo pokloni svetitelju Špiridonu i svetome Simeonu Bogoprimcu”, nastavlja Dragović. „Od tuda mislio je vratiti se preko Venecije u Rusiju” („Mitropolit crnogorski Vasilije Petrović Njegoš ili Istorija Crne Gore od 1750 do 1766 godine”, Cetinje, str. 57).

Mošti starohrišćanskih svetitelja Spiridona (Špiridona) su na Krfu, a mošti Svetoga Simeona Bogoprimca (Šimuna Pravednika) su u Zadru. Iz jednoga drugoga izvora, doznajemo da je, osim Krfa i Zadra, Vladimir Bukovski ciljano hitio doći i u Kotor — da se pokloni moštima Svetoga Trifuna (Tripuna).

„U tome putovanju zašao je u Crnu Goru”, nastavlja Dragović.

„Dopavši na Cetinje, on se je javio vladici Savi i vladici Vasiliju od kojijeh je bio najmilostivije primljen i namješten u cetinjski mitropolitski manastir”.

Uslijedilo je episkopsko posvećenje Vladimira, koje je, nasuprot uglavnom odličnim odnosima, dovelo do prve od konforntacija Ruske i Crnogorske crkve. Naredne su:

- 1785. uhapsili su i prognali iz Rusije Petra I Petrovića-Njegoš, nakon što su tamo odbili molbu za uslugu njegova rukopoloženja u arhijereja, a potom osporavali valjanost hirotonije koju je, po dozvoli Cara Austrije, prethodne godine (1784) dobio od srpske jerarhije u Sremskim Karlovcima;

- 1803-1804. pokušali su da vladiku Petra I iz slobodne Crne Gore prisilno odvedu u Rusiju i tamo ga na crkvenome sudu stave pod epitimiju i-ili raščine, a Crnogorcima nametnu za mitropolita-poglavara Crkve „ruskoga” kandidata;

- 1834. iz Sinoda Rusije, poput srpske jerarhije iz Austrijske carevine, pokušali su da spriječe, potom ospore valjanost kanonizacije Petra I u Svetoga Petra Cetinjskoga, a koju je, kao nadležni autokefalni vladika, arhijerejskom okružnicom i liturgijskim himnama, troparom i kondakom, te unošenjem u crnogorski crkveni kalendar objavio Petar II Petrović-Njegoš…

(Nastavlja se)