Sava: Ja posvećujem u Boki Kotorskoj, a ne Pećka arhiepiskopija (6)

Piše: Vladimir Jovanović

Pećki arhiepiskop, samotitulisani „patrijarh”, Atanasije, rodom iz Skoplja, naređuje 21. avgusta 1751. da se prezviter Simeon Končarević, porijeklom iz Benkovca (Dalmacija – Hrvatska), rukopoloži „u stepen arhijerejski svete mitropolije dalmatinske”. Hirotoniju će, zapovijeda on iz Sarajeva, đe je u vizitaciji, u njegovo ime iz Pećke arhiepiskopije obaviti „bosanski” (dabrobosanski) mitropolit Gavrilo i još dva arhijereja. U tom aktu piše i ovo:

„Takođe NAREĐUJEMO svakome arhijereju, koji je pod NAŠOM VLAŠĆU, a koga pozove gospodin Gavrilo, da se NE JAVLJA PROTIVNIM, no da ga prepoznaju kao načelstvujušće lice umjesto Našeg patrijaršestva” („Spisi o istoriji pravoslavne crkve u dalmatinsko-istrijskom vladičestvu od XV do XIX vijeka”, I, Zadar, 1899, str. 321).

Kome „patrijarh” pećki NAREĐUJE da se ne javlja protivnim? Odgovor: crnogorskim mitropolitima, Savi i Vasiliju Petroviću-Njegošu.

Evo kako i zašto…

„Sveta mitropolija dalmatinska” dotad nije postojala u Pećkoj arhiepiskopiji, samoupravnoj jurisdikciji unutar Vaseljenske patrijaršije. A „patrijarh” Atanasije osnivanjem nove „dalmatinske mitropolije” namjerava da svetoj katedri Cetinja iz njezine višestoljetne nadležnosti otme Boku Kotorsku, tj. dio Crnogorskoga primorja od Spiča (Sutomore) do Tople (Herceg-Novi), tada pod vlašću Mletačke republike.

Ta crnogorska pravoslavna jurisdikcija nad matičnim joj „dioklijskim primorjem” ima porijeklo iz epohe Crnojevića, još od 1485. i osnivanja autokefalne Mitropolije na Cetinju.

Potvrđena je 1718. mitropolitu Danilu Petroviću-Njegošu i posebnim aktom (dukalom) Mletačke republike.

Od tada, Majine (Podostrog), potom obnovljeni Stanjevići — dva pravoslavna hrama poviše Budve — služili su za de facto katedru primorske eparhije Crnogorske pravoslavne crkve. U Majinama je 1719. i rukopoložen u episkopa Sava Petrović-Njegoš, kao vikar primorski vladike Danila.

I Majine i Stanjevići svešteno su nasljeđe Crnojevića. U Majine su Crnojevići podigli crkvu Uspenija Presvete Bogorodice, a u Stanjeviće crkvu Svetoga velikomučenika Georgija.

Ali, teritorija i sa Majinama i Stanjevićima je 1814. odlukom Bečkoga kongresa, a nju su podržali i Rusi, pripala Austrijskoj carevini, čime je uskraćena i cjelokupna jurisdikcija Crnogorske pravoslavne crkve nad Bokom Kotorskom.

Štoviše, Austrijanci su krajem 1820-ih doveli u Boku Kotrorsku srpsku Karlovačku mitropoliju, pod kojom su ti hramovi zapušteni i pretvoreni u ruine. Kada je 1901. ostatke Majina i Stanjevića obišao Mladen Crnogorčević još su se u zidinama uočavali simboli Crnogorske pravoslavne crkve, Crnojevića (Ivan-bega) i Petrovića-Njegoša:

„…Na dvije strane rezani su lav i anđeoska glava na krilima, a na druge dvije visoko oskočeni CRNOGORSKI DVOGLAVI ORLOVI S KRUNAMA, koji su pandžama zgrabili: jedan u jednu, a drugi u dvije kružnice savijenu veliku zmiju. Izrada orlova je vještačko djelo, koje potsjeća do čuda na one dvoglave orlove, koji su očuvani u ruševinama cetinjskoga dvora IVANBEGOVA” („Crkve i manastiri u općini Budvanskoj”, Zadar).

Prema Lazaru Tomanoviću (1845-1932), crnogorskome državniku, porijeklom iz Lepetana kod Herceg-Novoga, „za vrijeme Ivana Crnojevića, mi naodimo u granicama Crnojevićeve države, u narodu i danas u Boki zvane Ivanbegovine, cio Grbalj do mora, Pobore, Majine i Brajiće sa Paštrovićima”; pa je docnije „Mletačka republika zavladala tim krajevima u Boki, ali obalama Kotorskog zaliva od Risna do Sutorine Turci su vladali; tek 1687. Mletačka republika, pomoću Crnogoraca, osvaja Novi od Turaka” („Događaji u Boki Kotorskoj: od godine 1797. do 1814“, Dubrovnik, 1922, str. 8), etc.

Evo široj javnost manje poznate činjenice na uvid: nadležnost crnogorskih vladika tj. njihove primorske eparhije, nije bila samo dio Crnogorskoga primorja pod Mlečanima, nego se protezala i mnogo dalje na śeverozapad obalom Jadranskoga mora.

Crnogorska pravoslavna jurisdikcija, nakon de facto zamiranja Filadelfijske katedre Vaseljenske patrijaršije u Veneciji, a to se desilo najkasnije 1720-ih, obuhvatala je obalu Dalmacije i njoj najbliže zaleđe, pa i dalje uz obalu — zaključno sa Trstom, koji je bio u Austrijskoj carevini. Duhovna vlast katedre sa Cetinja, tj. eparhijske katedre iz Stanjevića, protezala se i na tamošnje ne tako brojno pravoslavno sveštenstvo, te pravoslavne Srbe, Grke, kojih je bilo u većim gradovima, Morlake i Vlahe, kao i na etničke Crnogorce u najmanje dvije kompaktne naseobine: Peroju u Istri i selu Crnogorci kod Imotskoga.

Međutim, uslijed teških političkih prilika, opstrukcija mletačkih vlasti i aktivnih neprijateljstava protiv pravoslavlja od strane ekstremnih krugova Rimokatoličke crkve, ta nadležnost je bila više titularna; nije ni bila transparentna, niti uvijek efektivna.

I kada su nakon 1751. pokušaji stvaranja „dalmatinske mitropolije” Pećke arhiepiskopije propali — ponajviše, kako će se ispostaviti, zbog kontramjera crnogorskih vladika — i decenijama kasnije su iz Dalmacije da se rukopolože i zamonaše dolazili u tada i de iure autokefalnu Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Citiram dr Gligora Stanojevića:

„Cetinjski mitropoliti pružali su pomoć pravoslavnima u Dalmaciji. Vladika Sava rukopoložio je Petra Bjedova iz sela Pađena za đakona, na Cetinju 2/13. maja 1774, i o tome mu izdao pismenu potvrdu. Mjesec dana kasnije vladika je posvetio u Stanjeviću za monaha Spiridona Simića iz manastira Krupe u Dalmaciji. Ovakvih primjera posvećivanja ljudi iz Dalmacije u Crnoj Gori moglo bi se još navesti” („Crna Gora pred stvaranje države, 1773-1796”, Beograd, 1962, str. 273).

S tim u vezi, ne iznenađuje da je i gorepomenuti Simeon Končarević, naznačen 1751. od pećkoga „patrijarha” za „stepen arhijerejski svete mitropolije dalmatinske”, bio deceniju i po ranije proizveden u preziviterski stepen u Crnogorskoj crkvi. Nikodim Milaš 1901. u „Pravoslavnoj Dalmaciji, istorijskome pregledu” bilježi kako se 1735. godine „benkovački paroh Končarević… povratio bio iz Stanjevića, gdje ga je na Malu Gospojinu crnogorski mitropolit Sava Petrović proizveo bio za protopopa” (str. 381)...

I tako, arhiepiskop, „patrijarh” pećki Atanasije, 21. avgusta 1751. zapovijeda kako se ima rukopoložiti taj Končarević, za „dalmatinsku mitropoliju”. Ako bi se to ticalo samo Dalmacije, pretpostavljam, crnogorski mitropoliti ne bi imali ništa protiv; ali srpska jerarhija namjerava da u tu „„Dalmaciju”, ili „Albaniju”, svjedno, uključi Crnogorsko primorje pod Mlečanima — upravo to izaziva burno protivljenje Save i Vasilija Petrovića-Njegoša.

Iz akta pećkoga arhiepiskopa se vidi kako je on lično bio prethodno upozoren sa crnogorske strane da Končareviću ne meće u eparhiju Boku Kotorsku; otuda i njegovo: „NAREĐUJEMO svakome arhijereju, koji je pod NAŠOM VLAŠĆU, a koga pozove gospodin Gavrilo, da se NE JAVLJA PROTIVNIM, no da ga prepoznaju kao načelstvujušće lice umjesto Našeg patrijaršestva”.

I time da za posvećenje Končarevića određuje Gavrila, koji nije samo dabrobosanski mitropolit, nego „...i VSELENSKOGA PATRIJARŠESKAGO SVJATJEJŠAGO TRONA CARIGRADSKAGO EKSARH”, Atanasije pokušava da nadredi svoj autoritet crnogorskim mitropolitima.

A taj egzarh Vaseljenskoga Patrijarha, dabrobosanski mitropolit Gavrilo, u stvari je Gavrilo Mihić-Mihajlović, zvani Sarajevac, koga će Vaseljenska patrijaršija već naredne godine (1752) postaviti za pećkoga arhiepiskopa, „patrijarha”; toliko o „autokefaliji” Pećke arhiepiskopije.

Simeon Končarević je 15. septembra 1751. rukopoložen u Dužima kod Trebinja „na prevashoditeljni stepen arhijerstva mitropoliji dalmatinskaja i albanskija”.

U toj hirotoniji, osim Gavrila, egzarha Vaseljenskoga Patrijarha, saslužuje još jedan egzarh, lični izaslanik arhiepiskopa Atanasija iz Peći — vikarni episkop Dionisije.

Inače, broj tih „izaslanika” ili „egzaraha trona Pećkoga” je teško utvrditi: bilo ih je, da se kroz arhive može utvrditi, raznim prilikama i u raznim periodima, najmanje stoitinjak, a među njima, samo jednom prilikom i samo po jednom poslu, Vasilije Petrović-Njegoš, jedini od svih crnogorski arhijereja — od njih niko prije ni poslije njega...

Što se, dakle, desilo na i po Končarevićevoj hirotoniji?

„Na hirotoniji Simeona Končarevića nijesu bili ni Sava ni Vasilije Petrović, episkopi Crne Gore”, ljutito 1987. piše Marko Jačov, srpski autor u knjizi „Venecija i Srbi u XVIII veku” (Zemun, str. 74).

„Najvjerovatnije zbog toga što je patrijarh Atanasije odredio da se Končarevićeva jurisdikcija prostire ne samo na Dalmaciju, već i na Boku Kotorsku”, veli Jačov. „Može se pretpostaviti da je patrijarh to učinio iz razloga da bi bilo riješeno crkveno pitanje za sve Srbe na teritoriji Mletačke republike”.

„Ove širine”, tvrdi Jačov, „nije bio episkop crnogorski Sava, koji je optužio Končarevića kod Đirolama Balbija, generalnoga providura, da mu je ugrožena jurisdikcija u Boki Kotorskoj”.

Drugi srpski autor, Milisav D. Protić, piše kako je „samo tri nedjelje iza Končarevićeve hirotonije crnogorski vladika Vasilije Petrović uložio protest kod Mletačke vlade protiv njega stoga što je u gramati stajalo da se on postavlja za episkopa Dalmacije i Albanije (tj. Boke), a cetinjske vladike su protezale duhovnu vlast i na Boku, mada je ona bila u drugoj državi” („Dalmatinski episkop Simeon Konc̆arević i njegovo doba”, Beograd, 1970, str. 37).

Naime, izvještava srpski istoričar dr Vladimir Ćorović, 8. oktobra 1751. vladika Vasilije iz Krtola u Grblju piše da je „sišao u Boku da je pohodi, po starom običaju, potvrđenom duždevim dekretom 1718. godine”, jer crnogorske vladike „od starine imaju potvrde papske kurije ‘da je mitropolit Seknderije i Primorja prvi u Srbiji, Bosni i Bugarskoj’ i kao takvi su bili priznavani i od Mlečića”, „a sada je izbila jedna novina, ‘koja nije dobra ne samo za Principa [Mlečane], nego ni za nas’” („Vladika Vasilije Petrović protiv Simeona Končarevića”, „Godišnjica Nikole Čupića”, XLIV, Beograd, 1935, str. 50-53).

To Vasilijevo pismo je cjelokupno objavio 1956. u zborniku dokumenata crnogorski istoričar dr Jevto M. Milović. „Otkako je zavlada prevedri princip Kaštel Novim, bili su svobodni biskupi ot Cetinja koji su sa svom ovom krajinom bili u pomoć armati Princiotovoj”, piše Vasilije. „Zato im je bilo dopušteno i na onu stranu oko Novoga ot našega zakona vizite činiti, crkve i sveštenike posveščavati, koje crkve i sveštenici jesu posveščani rukom mitropolita Save ot Cetinja i prežnih. E ma je sad izišla novina”.

„Budući iz Sarajeva kuga nikad ne izlazi, koliko iz Carigrada, a oni pop koji se učinio mitropolitom nije mu dosta eparhije niže Raguzie u Delmaciju đe su 12 biskupah vašega zakona, a veće je naroda ot našega zakona, no jošt hoće Boku i Arbaniju. Zato mi konteni s ovijem narodom nijesmo, no ištemo sud od Principa” („Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore”, 1685-1782”, str. 225).

I mitropolit Sava je, još 2. septembra 1751, pisao providuru kako „hoće se učinit neke novitade”, „doša je jedan protopop i jedan iguman, iz Kotorah oba, i eto ih u igumana na Savinu ali na Toplu i hote da se postavljaju vladikama na Delmaciju i nad Novijem, a da ih posvete vladike koji su u tursko, bosanski i hercegovački, i da se stanu na sabor i na vijeće u Trebinje“.

Dodaje visokopreosvećeni Sava kako je za sveštenike i monahe Boke Kotorske oduvijek „bilo u naše ruke da ih posvetimo”.

Međutim, možda su neki krugovi iz vlasti Mletačke republike željeli da sa svojim podanikom iz Benkovca, novim episkopom Končarevićem, istisnu crnogorsku duhovnu vlast sa teritorije Boke Kotorske? Prema N. Milašu, mletački providur Balbi poznavao je „lično episkopa Simeona i sve vrline, koje su krasile tog arhijereja” („Pravoslavna Dalmacijia…”, str. 399).

Pa je, neposredno po Končarevićevoj hirotoniji, providur mitropolitu Savi zabranio da osveti hram u Risnu; zbog čega vladika protestuje 20. oktobra 1751. godine: „dosad nije to nam nigda zabranjeno bilo ot prednjijeh vlastnikah i zapovjednikah koji su vladali ovom krajinom” (J. Milović, str. 222, 224).

Nije ostalo samo na žalbama. Sve su preduzeli Petrovići-Njegoši protiv Pećke arhiepiskopije da joj osujete pokušaj otmimanja jurisdikcije Crnogorske pravoslavne crkve nad Bokom Kotorskom…

(Nastavlja se)