Bjelopavlići, srpska okupacija: stotine uhapšenih, isprebijanih, opljačkanih… (1924)

Priredio: Vladimir Jovanović

S proljeća 1924, navodno u ime onih iz bratstava Kalezića i Pavićevića nastanjenih u opštini Kosovoluškoj (Kosovi Lug) kod Danilovgrada, preko štampe se oglašavaju: - Pavle D. Kalezić, predśednik opštine; - Radovan S. Kalezić, barjaktar; - Marko V. Kalezić, težak; - Mitar B. Kalezić, bivši policijski pisar; - Rako G. Pavićević, težak; - Vidak Ž. Novićević, rezervni potporučnik; - Blažo V. Pavićević, težak; - Savo P. Kalezić, težak; - Lazar V. Kalezić, kmet kmetije Jastrebačke.

Štoviše, ova devetorica tvrde da predstavljaju, biva, i kompletno stanovništvo seoske opštine na desnoj obali Zete, južno-istočno od Danilovgrada, koja se u ravnici pruža do Sušice i brda Glavice.

Kosovi Lug je najplodniji dio Bjelopavlića. Prema arhivskom izvoru, nekad bio pośed gospodarâ Crnojevića s njima podložnim ćefalijom (glavar) iz starocrnogorskoga plemena Malonšići („starinci”). Kraj je u neko doba pod Turcima zarastao, neobrađen.

Knjaževi Petrovići-Njegoši su bezmalo cjelokupno stanovništva Kosova Luga tu naselili od sredine 19. vijeka, a obuhvata ova sela: Grlić, Ćurilac, Jastreb, Kosić, Sladojevo Kopito i Kosovi Lug; i broji, prema podacima Petra Šobajića iz godine 1923, ukupno 481 kuću, dok sâmo selo Kosovi Lug obuhvata 67 kuća („Pješivci i Bjelopavlići”, 17).

Matična sela i Kalezića i bjelopavlićkih Pavićevića su na suprotnoj, lijevoj obali Zete, gore u brdima, u oblasti nazvanoj: Pavkovići. Kalezići su iz selâ Brijestovo i Kalezići, a Pavićevići iz Rsojevića, Donjih i Gornjih. Ova sela su administrativno u onomadnjoj, za doba Knjaževine Crne Gore, opštini Pavkovićskoj, koja 1920-ih broji ukupno 413 kuća. Liše pomenuta četiri sela, u Pavkoviće se ubrajaju i ova: Sretnja, Podgradac, Jovanovići, Lubovo, Podpođe, Lazine, Viš, Slap, a na desnoj obali Zete, na brdu Gorica, ovaj ogranak je u selima Tvorilo i Kujava.

Gospodar Ivan Crnojević imao je u Pavkovićima — Brijestovu — dvor, ktitor je tamošnje arhicrkve posvećene Sv. apostolu Tomu (obnovljena krajem 19. vijeka). U Brijestovu je bilo veliko imanje Crnojevića, vinogradi i viništica, košnice (med, vosak, medovina), štale; uz arhivske i građevinske izvore o tome, te bratstvenička predanja, u Pavkovićima je do danas očuvan naziv lokaliteta: Ivan-begovina…

Vraćamo se temi, iz godine 1924-te. U „Slobodnoj misli”, režimskom glasilu iz Nikšića, koje se finansira iz tajnih fondova vlade i dvora Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenca, a uratke često uredništvo naštampava škropeći ekavicom maternji crnogorski jezik svojih saradnika, čak i vlastita imena (npr. kršteni Ćetko postaje „Cvetko”) — obraćanje javnosti onih, gore navedenih devetorice iz Kosova Luga, naduvali su u egidu da je, biva, u ime cijeloga plemena: „Otvoreno pismo: Bjelopavlići velikom županu”.

Taj veliki župan je Milovan Džaković, provjereni agent Srbije, funkcioner beogradskoga Ministarstva unutrašnjih dela s policijsko-žandarmerijskim ovlašćenjima da doslovno raspolaže i životima i smrtima, slobodom i robijom svih u Crnoj Gori —preimenovali je poslije 1918. u „Zetsku oblast”.

„Potpisati u ime bratstava: Kalezića i Pavićevića, koji živimo na teritoriji opštine Kosovoluške, uz krivičnu, moralnu i materijalnu odgovornost, slobodni smo g. velikom županu, a i u očima cijeloga svijeta, izjaviti…” — navodi se u tom pismenu.

Prije no pregledamo što su „izjavili”, napominjem da u intervalu kada se obraćaju Džakoviću, među još nekim plemenima i krajevima Crne Gore, osobito oko Nikšića i Podgorice — i Bjelopavlići opetovano i doslovno pod čizmama su žandarmerije i vojske Kraljevine SHS.

Slijede svjedočenja da u selima, uključujući Kosovi Lug, odrasli muškarci, a u nekim drugim selima i đeca i žene, đevojke i babe — uhapšeni su, prisilno iseljeni i pod oružanim pratnjom sprovedeni u zatvore i logore u Danilovgradu. Tamo pod stražom borave; čak mjesecima.

U toku su, naime, opsežne hajke na komite, borce Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore — a peta je godina od Božićnoga ustanaka!

Srpska žandarmerija i vojska s proljeća 1924. planduje i u bjelopavlićkim selima: teret ishrane ovih trupa je na kućama utamničenih — te im, dok domaćine drže u zatvorima ili logorima u varoši Danilovgradu, žandarmi i vojnici kolju živo, stoku i živinu, krkaju i piju na njihovoj sirotinji; štaviše, pročitaćemo u nastvaku i takva svjedočenja, tuku, ukoliko su preostala od hapšenja, tamošnju žensku čeljad, i đecu, babe i đedove; pljačkaju pokućstva, novac...

Za to vrijeme, zbog neadekvatnih uslova za život zarobljenih i u Danilovgradu interniranih seljana, najmanje jedna osoba među njima — umre!

U toj kolektivnoj odmazdi režima Karađorđevića nad civilnim stanovništvom, konkretno i u Bjelopavlićima, u tim neselektivnim, masovnim i neoročenim hapšenjima bez sudsko-tužilačkih naloga i bez podizanja optužnice, u aspanama u kojima su nehigijenski uslovi i očajna ishrana, te u nanošenju namjerne štete privatnoj svojinu, batinjanju, nije teško prepoznati divlju okupaciju — to je okupacija „ujedinjenja” koju Srbija sprovodi, ne poštujući, makar, ni norme međunarodnog ratnog prava; a takva, śetićemo se, sa masovnim internacijama i rekvizicijama, u nekim segmentima sliči okupaciji Austro-Ugarske ili onima docnije u Crnoj Gori, od strane silâ Osovine…

Dakle, ovakav je kontekst, kada pišu ona devetorica iz Kosova Luga velikome županu Džakoviću, preko novina. Vele, najprvo, da su proteklih godina iz njihova sela regrutovali „omladince” (drugim riječima najamnike, tzv. kontrakomite koji za šaku beogradskih dinara i banki kao pomoćni goniči žandarmerije i vojske i na brata, rođaka i bratstvenika udaraju).

„Gospodine veliki župane”, navode, „sa ovom izjavom slobodni smo otvorenih oči izaći pred Vama i cijelim svijetom i reći da nijedan srez, a ne opština, u području VAŠE OBLASTI, pa čak ni u čitavoj Kraljevini SHS nije toliko uspjeha dao djelu Ujedinjenja koliko je dala opština Kosovoluška, koja je i danas i svagda bila budni stražar, za javni red i poredak, u opštini, srezu, okrugu itd”.

Zapitajmo se jesu li ih u Kosovu Lugu komiti možda uznemiravali, maltretirali ili oružano napadali, pa se u toj nevolji od njih branili? Vele, posredno, da nijesu, jer: „na teritoriji opštine Kosovoluške od oslobođenja [1918 – sic!] pa na ovamo nije izvršeno nijedno krivično djelo, ni za vrijednost jedne kartice, što će nam zasvjedočiti ‘kontrolnik kriminaliteta’ nadležne nam policijske vlasti”.

U nastavku, citiram, sebi u konkretne „zasluge” pripisuju:

„Da smo vlastima potpuno olakšavali u pogledu vršenja dužnosti, u koliko se tiče javne bezbjednosti na teritoriji ove opštine, a naime: omladinska organizacija ove opštine je POUBIJALA, POHVATALA i PREDALA vlastima sljedeće odmetnike:

- Đura RAIČKOVIĆA, odmetnika ubila; - Pavla VUKIĆEVIĆA, ranila; - Milana V. KALEZIĆA, Jagoša V. KALEZIĆA, Zefa ĐUROVIĆA i Radovana PETRIČEVIĆA — odmetnike — pohvatali i predali nadležnim vlastima; - Iliju PAVIĆEVIĆA, Sava MANDIĆA i Đorđiju M. ĐUROVIĆA, takođe pohvatala i predala nadležnim vlastima; - kao i jataka Krsta G. PELEVIĆA [u izvorniku netačno ‘Prelević’, prim]”.

„Da smo”, vele, „čim su odmetnici u ljeto prošle [1923.] godine došli kod kuće Vasa D. KALEZIĆA, na vrijeme izvijestili policijsku vlast, a sami, prije njihova dolaska, pošli u poćeru za odmetnicima, DA IH POHVATAMO i POUBIJAMO, kao i prve, što nam je omela tamna noć i guste kosovoluške šume”.

„Da smo”, nastavljaju, „svako sumnjivo lice, čim smo ga u opštini spazili, uhvatili i predali vlastima, svjedoči to: - što smo Blagoja M. KALEZIĆA, koji je po odsluženju roka u kadru, došao bio u svojih rođaka, bez vojničkih isprava, odmah pod vođstvom kmeta Lazara V. Kalezića i rođaka mu Marka V. Kalezića, predali sreskoj vlasti, da se uvjerimo, da li je ovaj ispravan ili ne, što se docnije preko istih i utvrdilo: Blagoje je rođeni brat odmetnika Milivoja KALEZIĆA”.

Tvrde i ovo: „Da su i današnji odmetnici naših bratstava Vido PAVIĆEVIĆ i Milivoje Kalezić po nekoliko puta predavati vlastima u ruke, od strane naše braće iz opštine Pavkovićske, a naime: - Vido Pavićević i pošto je bio ucijenjen kao odmetnik, stalno je šetao po varošima našega okruga, jahao konja, te pio i općio sa policijskim i drugim drž[avnim] vlastima; - Milivoja Kalezića, naša braća iz opštine Pavkovićske lično su i uhvatili i predali ga vlastima u ruke, pa što je bio uzrok da ovaj ponovo umakne, nije nam u detaljima poznato”.

 Ali, ni ovaj „patriotizam”, od kojeg su postali gonička fauna i žbirovi okupacije, nije ih spasio aspane, iliti, Srbi im tepaju: „prdekane” — već peti dan su u njoj!

„Nagradu, koju smo za ovakav patriotski rad, od mjerodavnih faktora, sa zahvalnošću očekivali”, uvrijeđeni su ona devetorica Kosovolužana, „zamijenjena je sa jednim žalosnim događajem. Dovedeni smo ovđe u ovim strašnim momentima i STRPANI U JEDNU ŽALOSNU HAPSANU ‘ko krtola u trap’, tako da NE MOŽEMO SEŚTI NI LEĆI”.

„Danas iz opštine Kosovoluške leži u zatvorima više od 80 [OSAMDESET] poštenih i ispravnih građana”, navode.

„Dovedeni su: BOLESTNI, SAKATI, SLIJEPI, a dogone se na konjima STARCI od preko 90 godina”.

„ZATVOR je takav da smo prvi dan IMALI SMRTNI SLUČAJ među nama i nebrojeno bolestnih U OVIH PET DANA”. 

Dolje, uz potpise navedenih devetorice, stoji: „26. marta 1924. - Danilov Grad, IZ ZATVORA”.

Što se još tačno tada dešavalo u Bjelopavlićima?

O tome doznajemo i iz pismena koje 3. juna 1924, „u ime naroda” potpisuju iz opštine Pavkovićske: - pop Ćetko Stanišić; - učitelj Petar P. Pavićević; - učitelj Mirko J. Vojvodić; - učitelj Miro P. Pavićević. I oni se, biva, zaklinju u „ujedinjenje” — što je, razumjećemo, ne samo prethodni uslov svih uslova da im pismeno objave u štampi, nego i da ih ne strefi nevolja podozrenja režima i posljedičnog gubitka državne službe, popovske i učiteljskih, ili opet divlje apsane, ili krivičnoga progona, etc.

Otac Ćetko tada je paroh Rsojevićki, sa selima: Rsojevići, Podgradac, Kalezići, Jovanovići, Brijestovo, Sretnja, Vinići. Takođe, dok 1931. nije konačno ukinuta eparhija Zahumsko-raška Mitropolije crnogorsko - Crnogorske pravoslavne crkve, bio član konsistorije (duhovnoga suda) u Nikšiću.

A kad je bila prilika, 1941. godine, pop Ćetko Stanišić, uprkos proklinjanju eparhijskog mitropolita crnogorsko-primorskoga Joanikija Lipovca (SPC), kao i desetine drugih ovdašnjih pravoslavnih sveštenika otvoreno će se svrstati u redove komunista; kasnije ga uhvatili četnici, a 25. juna 1943. Italijani strijeljali.

„Pojačana hajdučija u Crnoj Gori nije ništa drugo nego jedan od dokaza nezadovoljstva i razočarenja, rđavog pravnog poretka, nepoštovanja i svojevoljne primjene državnih zakona u poslijeratnom dobu”, pišu 1924. u obraćanju javnosti o. Ćetko i trojica učitelja naslovljenim: „Zašto je narod nezadovoljan?”.

„Ograničićemo se na prilike u Bjelopavlićima, kraju u kojem živimo”, napominju.

Za razliku od onih iz Kosova Luga, koji se direktno obraćaju velikome županu Džakovići, ovi iz Pavkovića za represalije, koje traju mjesecima, optužuju sreskoga načelnika u Bjelopavlićima, Vuksana Gojkovića — iako je jasno da je na djelu sistem okupacije, a ne ekces; da tako opsežnu koncentraciju, izvođenje na teren jedinica žandarmerije i vojske poradi zaposijedanje i hapšenje čitavih sela — razumije se po generalnom planu i nalogu iz Beograda — nije operativno mogao pokrenuti niko drugi do Džaković.

A taj načelnik Gojković i nije Bjelopavlić, rodom je iz Vasojevića, bivši učitelj. I još kao učitelj „kvalifikovan kao nemoralni tip”, tvrde o. Ćetko i učitelji Pavićevići i Vojvodić. Dodaju da će se „malo osvrnuti na načelnika Gojkovića, poznatog našem kraju zbog BEZBROJNIH NASILJA”.

„Kako mu njegove duševne osobine nijesu dozvoljavale da ostane u ovom [učiteljskom] pozivu, za koji se uzaludno stručno spremao, to je pošao ovamo, đe mu se stvara više mogućnosti da čini gluposti i ZVJERSTVA”.

Gojkovića su početkom 1924. iz Ministarstva unutrašnjih dela u Beogradu postavili za načelnika u srezu Danilovgradskom. Jer se, izgleda, povjerenja u rodne Bjelopavliće na sreskim i opštinskim funkcijama nije imalo. Na primjer, pročitali smo što se dešavalo s dvojicom od poznatijih Bjelopavlića, boraca Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore, Srbi im velikim parama glave ucijenili — Milivojem Kalezićem i Vidom Pavićevićem. Iz lokalne vlasti i policije sreza Danilovgradskoga, zbog straha od komitske osvete, i-ili simpatija, i-ili poradi zdogovora s komitima da uzmu i podijele novac Kraljevine SHS od ucjena — po hapšenju, ončas, nekako vazda uspijeva Kaleziću i Pavićeviću da „umaknu”.

Sve u svemu, u Bjelopavlićima ukinute su farse od rezultata izbora, ionako u Kraljevstvu SHS neslobodnih, jer — tvrde pop Ćetko Stanišić i trojica učitelja iz Pavkovića — Gojković „razrješava protivzakonito predśednika opštine, bez dokazanih krivica, nego po svom ‘ćefu’, negirajući time opštinsku samoupravu”, „presuđuje opštinske odbornike kao ispravne, jer ne hoće da š njime učestvuju u gaženju zemaljskih zakona”, „presira pojedinca da ovi klevetaju na sve ispravne ljude”. 

„U privatnom razgovoru vrijeđanjem izaziva Gojković izvjesne, pa još i državne činovnike, te ih na ‘drago mi je’ apsi, čak u pazarne dane, ne štiteći autoritet činovnika i gazeći time postojeće zakone i ljudska prava”.

„Pođite ma kojim putem iz sreske varoši [Danilovgrda] i vazda srijetate po nekoliko ljudi koji su bili na islijeđenje — i teško bi se kogođ našao u srezu da nije islijeđen od ovog poglavara koji, izgleda, hoće time da zastraši i dadne, bajagi, zagonetku islijeđenima”.

Slijedi za nas glavnije — nesumnjivo tačna svjedočenja popa i trojice učitelja iz Pavkovića o srpskoj represiji nad stanovništvom Bjelopavlića:

„Ovaj predstavnik državne vlasti DRŽI LJUDE U ZATVORU SKORO DVA MJESECA bez ikakvog prethodnog saslušanja, pa ih poslije pušti kući!”

„Ovaj predstavnik državnih vlasti i čuvar lične, imovne i javne bezbjednosti, UHAPSIO JE STOTINAMA NEVINIH LJUDI, ŽENA I ĐECE”.

„IZVRŠENA JE PLJAČKA NARODU u vinu, rakiji, nakitima, novcu, stoci, hrani, odijelu itd. itd”, navode potpisnici.

„Ostatak ljudi rašćerao je koje kuda po planinama, te na taj način stvorio sebi mogućnost da izvršuje INKVIZITORSKE ZLOČINE nad pojedinima, među kojima je bilo STARACA, BABA i ĐECE, koji su ISPREBIJANI NA MRTVO IME”…

(Nastavlja se)