Gojko Samardžić – bio najpoznatiji crnogorski marksistički publicista, nestao u Staljinovim čistkama

Priredio: Vladimir Jovanović

„Za vrijeme moga boravka na robiji u Lepoglavi 1930-31. godine saznao sam od drugova koji su bili zajedno s njim uhapšeni sljedeće: drug ŠVARC je bio uhapšen među posljednjima. Oni koji su bili uhapšeni prije toga optuživali su njega. Kada se on povezao sa tim drugovima u policijskome zatvoru, oni su mu rekli razlog njegova optuživanja i saopštili mu, takođe, da njihov kolektiv predlaže da on mora potvrditi ono što su rekli drugi drugovi”.

Ovako JOSIP BROZ TITO u Moskvi 31. avgusta 1936. izvještava pretpostavljene u Kominterni (Komunističkoj internacionali) o GOJKU SAMARDŽIĆU, sa partijskim pseudonimom „Švarc” (njegov portret je naslovna slika uz ovaj tekst).  

Tito je od novembra 1928. do marta 1934. izdržavao kaznu u Lepoglavi. Za to vrijeme, 1932. godine, Kominterna je naložila rukovodstvu Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), izmještenom u Beč, da Samardžića — koji je početkom 1930. uz pomoć crnogorskoga sunarodnika PETKA MILETIĆA, čuvenog komuniste, pobjegao iz beogradskoga zatvora — ukloni ne samo iz centralnoga komiteta, nego i sa spiska članova partije.

Gojko Samardžić, rođen 1896. u Grahovu (Nikšić), marksista, među blistavijim je našim intelektualcima, članovima od 1921. Kraljevini SHS zabranjene KPJ. Već smo citirali u ovome serijalu neke ocjene o dalekosežnom uticaju na promjenu temeljnih ciljeva KPJ Samardžićevih tematskih napisa „O Crnogorskom pitanju”, koji su objavljeni u štampi tokom prve polovine 1926. godine. U tom periodu, da bi uopšte opstala kao politička snaga u Crnoj Gori, KPJ se morala odreći svoje prethodne prakse ignorisanja crnogorskoga nacionalnog pokreta pod srpskom okupacijom ukorijenjenog u seljačkim masama, tada ubjedljivo najbrojnijoj populaciji — a od ratne 1941. uporišta masovne podrške komunističkoj Narodnooslobodilačkoj vojsci.

Prema gen. Miliji Stanišiću (rođen 1921. u Vinićima, Danilovgrad, umro 2012), od 1918. pa do sredine 1920-ih, „crnogorski su komunisti apsolutizirali klasno i zanemarivali nacionalno pitanje”. Ove nalaze o najranijoj, „anacionaloj” fazi KPJ u Crnoj Gori, teško je osporiti, a Stanišić piše kako je to bilo uslovljeno zbog sljedećih razloga:

- „radnički pokret u Crnoj Gori bio idejno-politički nezrio, bez ikakvih sopstvenih naučno-teorijskih tradicija”; - zatim, „vodeći kadrovi KPJ u Crnoj Gori idejno su se u većini vaspitavali u revolucionarnom radničkom pokretu Srbije i Francuske”;

- „prije nastanka KPJ crnogorski komunisti su bili u pokretu ‘omladine’, radikalno konfrontirani prema politici kralja Nikole – oni su neprekidno bili opśednuti bojaznošću od crnogorskog partikularizma (separatizma)”; - svi vodeći crnogorski komunisti, i svo partijsko članstvo, bili ili su odgojeni na izvorima srpskoga mitskog romantizma i u duhu i saznanju da su Crnogorci ‘najčistiji Srbi’”, na primjer „Svetozar Marković i Dimitrije Tucović, umni marksistički pisci, kad god su raspravljali o Srbiji i Crnoj Gori uvijek su upotrebjavali termin ‘dve srpske države’”;

- „iznikli iz veoma siromašne sredine, crnogorski su komunisti prihvatili marksizam u njegovoj radikalnoj biti”, tj. „njima je bio veoma blizak, ‘apstraktni internacionalizam’ (‘Radnici nemaju domovine’), ne samo zbog tadašnjeg revolucionarnog romantizma u Crnoj Gori koji je očekivao skoru pobjedu svjetske proleterske revolucije, već i zbog duboko ukorijenjenog internacionalizma (formiranog vijekovima) u nacionalnom crnogorskom biću (solidarnost s borbom slovenskih i drugih naroda)”.

Dalje gen. Stanišić u knjizi „Tokovi revolucije u Crnoj Gori” (I, Nikšić, 1980) piše:

„Na nužnost čvrstog saveza radnika i seljaka u cilju pobjede socijalističke revolucije, sa svoje strane je bitno doprinosila ‘otriježnjenju’ crnogorskih komunista po NACIONALNOM PITANJU. Skoro svi prvi vodeći komunisti u Crnoj Gori su neposredno ponikli sa sela (u prvom koljenu) i dobro su poznavali prilike na selu”, a „seljaštvo je grcalo u bijedi i ljutoj nemaštini; takvo stanje je pogoršavano TEROROM VLASTI protiv nacionalno nezadovoljnih seljačkih masa”.

„Komunisti su ubrzo počeli uviđati težinu položaja ugnjetenih seljačkih masa, i opravdanost njihovih NACIONALNIH HTJENJA. Tako su opšta (nova) strujanja u idejnim pogledima KPJ o NACIONALNOM PITANJU, i posebni društveno-politički uslovi i činioci u Crnoj Gori, upućivali crnogorske komuniste na korjenito preispitivanje svojih ranijih stavova”.

U tom kontekstu, Milija Stanišić naglašava vrijednost napisa Gojka Samardžića:

„Da bi došli do nove nacionalne politike trebalo je prethodno kritički ocijeniti sudbonosne događaje u Crnoj Gori 1918. godine. Crnogorski komunisti su to i učinili, što se najbolje vidi iz članaka Gojka Samardžića, istaknutog komuniste i TADAŠNJEG NAJPOZNATIJEG CRNOGORSKOG MARKSISTIČKOG PUBLICISTE, koje je objavio u ‘Borbi’ marta 1926. godine (prije III kongresa KPJ)”.

Niko Kadija će 1972. u feljtonu povodom jubileja „Borbe”, pedesetogodišnjice izlaženja glasila KPJ, navesti stigmatizaciju od strane vlasti Karađorđevića dvodjelnog Samardžićevog članka naslovljenog „Golgota Crne Gore” (nama zasad nedostupnog), jer je dovodio u pitanje jednu od varijanti velikosrpske doktrine u kojoj nema Crnogoraca, o „troimenom srpsko-hrvatsko-slovenačkome plemenu”:

„U napisu ‘Golgota Crne Gore’, koji je potpisao Gojko Samardžić, ‘Borba’ u dva nastavka iznosi podatke ‘o ekonomskom i političkom porobljavanju Crne Gore’ koja je prve dane i godine svog ‘oslobođenja’ i ‘ujedinjenja’ provela ‘u znaku novog ropstva i u znaku nove eksploatacije i tlačenja od strane srbijanskog imperijalizma’. Međutim, cenzura je zbog ovoga napisa zabranila ‘Borbu’, jer da ’IZAZIVA PLEMENSKI RAZDOR’”…

Nastavljamo da, iz raznoraznih dostupnih nam izvora, objedinimo činjenice i provjerljivo detalje iz životopisa Gojka Samardžića; prethodna četiri nastavka ovoga serijala dostupni su preko donjega linka.

„Od vremena prelaska granice [sredinom 1930. godine] do nestanka u Sovjetskom Savezu za vreme staljinskih čistki, nastupa period života Gojka Samardžića, koji se može najmanje proučiti” — piše srpska istoričarka Nadežda Jovanović u radu objavljenom prije više od pet decenija” („Prilog biografiji Gojka Samardžića”, „Istorijski zapisi”, 1-2, Titograd, 1970, 83-98).

„Niz momenata iz ovog perioda vezanih za njegovu sudbinu kao komuniste i člana KPJ veoma je teško rasvetliti i dati im verno tumačenja, kako usled nedostatka dokumentacionog materijala tako i zbog nedovoljne proučenosti svega šta se zbivalo u rukovodstvu KPJ u inostranstvu, u njegovim odnosima s Kominternom, u stavovima samog rukovodstva Partije prema pojedinim komunistima i aktivistima KPJ i oceni njihovog držanja u policiji i ponašanja na sudu u Jugoslaviji”.

Samardžić je, po bjekstvu iz zatvora u Beogradu, ilegalno sredinom 1930. doputovao u Austriju i bio kooptiran u partijski centralni komitet. Iz perostale arhive KPJ se doznaje i da je Samardžić „držao u svojim rukama partijsku tehniku”, a u proljeće 1931. „lično odlazi na austrijsko-jugoslovensku granicu, uspostavio vezu za prbačivanje partijske literature u zemlji”. U julu iste godine od strane rukovodstva KPJ „pitanje Samardžićevog slanja na rad u zemlju ponovo je razmatrano” i tada je riješeno da se „on, zajedno s Petkom Miletićem i Ivanom Gržetićem [hrvatski komunista, 1896-1937], pošalje na taj rad”. Nema podataka da je zaista i bio poslan na ilegalni rad u Jugoslaviju.

Ako za Samardžića nije sigurno, za Petka Miletića, takođe člana Centralnoga komiteta KPJ, zna se da je u proljeće 1932. ilegalno opet boravio u Beogradu, te da je u povratku, na jugoslovensko-mađarskoj granici uhapšen; da bi 9-12. maja 1933. bio izveden na Sud za zaštitu države u Beogradu i presuđen na sedam godina robije.

Tragične končine dvojice istaknutih komunista Crnogoraca — Petka Miletića početkom 1940. u SSSR-u hapse, osuđen na višegodišnju robiju, navodno 1943. umro u nekom od gulaga — i Samardžića nalikuju po tome što su im Staljinove vlasti za krimene montirali upravo njihova „izdaja na policiji”, tokom isljeđivanjâ u Beogradu, nakon odvojenih hapšenja.

U avgustu 1929. godine, Gojka Samardžića policija hapsi u Nikšiću. Nalog za hapšenje stigao iz Beograda, iz kojeg je Samardžić prethodno policijskim naređenjem proćeran (a poslije njegova izlaska na slobodu sa jednogodišnje robije u kaznionici Požarevac). Samardžića su iz Nikšića uz policijsku pratnju sproveli preko BiH u Beograd.

U to vrijeme student, koji je ljetnje ferije proveo u zavičajnim Piperima, BLAŽO JOVANOVIĆ (od 1945. do 1962. biće državno-partijski lider Crne Gore) svjedoči u svojim memoarima:

„Ivan [Milutinović, crnogorski komunista iz Pipera] mi je 1929. pisao kad sam bio u Crnoj Gori da je u Beogradu prilično vruće. Znači situacija je bila dosta teška. U jesenjem roku sam se vratio za Beograd da polažem ispite, i tada sam se u vozu našao sa Gojkom Samardžićem, koji je bio uhapšen. Śeđeli smo u kupeu jedan do drugog. Kada je pao prvi mrak, on mi je rekao, preko prozora od vagona, da pođem na neku vezu i da misli da bježi, da je provala. Ja sam to rekao nekoj ženi i Gojko je kasnije pobjegao” („Narodnooslobodilački rat i revolucija”, Titograd, 1983, 370).

Policija u Beogradu je tokom isljeđivanja uhapšene grupe komunista već bila iznudila priznanja nekih od njih da je Samardžić član zabranjene KPJ. Tom prilikom će u Glavnjači, zloglasnom zatvoru, policija ubiti srpskoga komunistu Vladimira Nešića („samoubistvo skokom s prozora”, glasila je službena verzija policije), dok su crnogorskoga komunistu Bracana Bracanovića izveli iz zatvora i po svemu sudeći na periferiji grada, Marinkovoj Bari, obavili vansudsku egzekuciju na smrt („ubijen u pokušaju bjekstva”, zvanično se tvrdilo).

Tokom isljeđivanja u Glavnjači, pod batinama, Samardžić je najprije tvrdio da jeste po ubjeđenju komunista, ali ne i član inkriminisane KPJ — upravo to je, kako smo citirali, i javno saopštio tokom prethodnog suđenja, početkom 1928. godine.

Ali, po nagovoru ostalih iz „kolektiva” tj. grupe s njim pohapšenih komunista avgusta 1929. u Beogradu, Samardžić je u nastavku policijskog isljeđivanja priznao da jeste i član KPJ. I protiv njega i drugih 28 komunista je podignuta optužnica. Samardžić suđenju neće prisustvovati, jer bježi iz beogradskoga zatvora…

Ništa oko Gojka Samardžića nije bilo sporno u vrhu KPJ, sve do 1932, tj. po prilici u vrijeme kad je Petko Miletić uhapšen na jugoslovensko-mađarskoj granici. „Te godine, odlukom internacionalne kontrolne komisije, koju je obrazovala Kominterna, Gojko Samardžić i niz poznatih aktivista isključeni su iz redova KPJ. Na čelu te komisije bio je ZIGMAS ANGARETIS, a komisija je imala za cilj da ispita držanje jugoslovenskih komunista za vreme njihovih saslušanja od strane policije”, navodi Nadežda Jovanović.

„Metod tog ispitivanja, koji je primenjivao Angaretis, imao je za cilj da što više jugoslovenskih komunista okrivi za izdaju, proglasi frakcionašima i izrekne kazne koje su ih politički diskreditovale u očima ne samo partijskog članstva u Jugoslaviji, nego pre svega pred višim forumima Kominterne”. Angarietis je Litvanac, njega će NKVD (sovjetska služba bezbjednosti) uhapsiti 1938, a dvije godine kasnije strijeljati u zatvoru po optužbi „za kontrarevolucionarnu djelatnost”.

Arhivski izvori svjedoče da rukovodstva KPJ, koje je preuzeo generalni sekretar Milan Gorkić (Josip Čižinski, rodom iz Bosanskog Broda, ubijen 1937. u staljinskim čistkama), nije bilo uvjereno u vjerodostojnost tvrdnje Kominterne da se Gojko Samardžić loše držao pred policijom u Kraljevini Jugoslavije. Ali, Gorkić i ostali su morali da vode računa o „nepogrješivosti” Kominterne, čak iako su tražilli rehabilitaciju Samardžića. Posljednja je o svemu bila Kominterne, a ne rukovodstva KPJ.

Iz posrednih se podataka doznaje da je Samardžić iz Beča premješten u Moskvu. Opetovano je tražio da ga vrate u članstvo, a rukovodstvo KPJ, na primjer početkom 1934, nudilo mu je ovakvo rješenje: „Saopštiti drugu Švarcu da Centralni komitet može podržati njegovi molbu za vaspostavljanje u članstvo jedino u slučaju: a) ako on principijelno, iskreno prizna pravilnost odluke IKK [Kominterne] o svome pitanju; b) ako na nekom borbenom radu pokaže i dokaže da je dostojan da svoje greške ispravi u redovima KPJ”.

Međutim, Smardžić je insistirao da ne može prihvatiti krivicu, jer je nema. Odbijajući da se bezrazložno „samokritikuje”, on se suprotstavljao autoritetu Kominterne. I njegovo je pitanje nekoliko puta, inicijativom KPJ, neuspješno obnavljano pred Kominternom. Samardžić se žalio u pismu direktno Staljinu i VKP(b) tj. sovjetskoj komunističkoj partiji.

U istoriografiji o KPJ se navodi da je 14. avgusta 1935. delegacija komunista iz Jugoslavije na VII kongresu Kominterne, koji se održavao u Moskvi, raspravljala i o Samardžiću, kome su predložili da „povuče pismo drugu Staljinu i delegaciji VKP(b)” i da prihvati osudu Kominterne tj. „pravilnu ocjenu svoje pogreške”. Ukoliko Samardžić „prizna pravilnost” Kominterne, rukovodstvo KPJ će se „zauzeti za njegovo ponovno primanje u partiju”. A da Samardžiću „razjasne odluku delegacije” određeni su drugovi „Valter” i „Željezar” — tj. Tito i Ivan Marić (hrvatski komunista, 1899-1968)

Tito je, dakle, neposredno razgovarao sa Samardžićem, možda u više navrata. Saznanja i ocjene koje je Tito 31. avgusta 1936. saopštio pretpostavljenima u Kominterni, a djelom se odnose i na Samardžića, pronašao je srpski publicista Pero Simić i 1990. objavio u beogradskoj štampi.

Kako smo na početku ovoga teksta već citirali, budući vođa druge Jugoslavije nalazi u pogledu držanja Samardžića pred policjom u Beogradu 1929. da su komunisti „koji su bili uhapšeni prije toga optuživali njega” i kako zatim u pritvoru „njihov kolektiv [uhapšenih komunista u Glavnjači] predlaže da on [Samardžić] mora potvrditi ono što su rekli drugi drugovi”.

U nastavku izvještaja Tita, dok boravi u Moskvi u svojstvu člana Politbiroa Centračnoga komiteta (CK) KPJ, piše:

„Mora se reći da prije toga on [Samardžić] ništa nije priznavao, mada su ga mučili, ali na osnovu rješenja ovog kolektiva on je priznao. Stvar je u tome da sada ovaj kolektiv nije na robiji. Kada sam izašao [Tito misli na svoj izlazak iz zatvora u Lepoglavi, prim] on je zahtijevao da, ako ja ovamo dođem, da onda u njihovo ime kažem da se oni ne slažu sa odlukom o isključenju, jer je to bilo pogrešno rješenje”.

„Drug Švarc je jedan od popularnih u Crnoj Gori”, nastavlja Tito.

„On je bio ranije više puta hapšen i uvijek se dobro držao. Politički je dobro razvijen, ali poslije njegova isključenja on je bio veoma nervozno raspoložen, a izražava i nezadovoljstvo, smatra da mu CK ne pomaže”.

„Ovđe u Moskvi on radi kao tehničar”, piše Tito o Gojku Samardžiću.

„Fizičko stanje mu je loše. Ali ovđe na delegaciji [KPJ na VII kongresu Kominterne, 1935. godine, prim] u vrijeme razmatranja njegova pitanja on je ispoljavao nezdrave tendencije i delegacija je donijela odluku o ukidanju svoje odluke [da će ponovno otvoriti mogućnost njegovi rehabilitacije, prim], jer on nije smatrao svoje prethodno ponašanja kao izdaju, a ono je u to vrijeme kvalifikvano kao izdaja”.

„Najveća [Samardžićeva] greška se sastojala u tome što on nije htio da se slaže sa pravilnošću odluke o njegovom pitanju”.

Tito smatra da Samardžić, nakon hapšenja 1929, nije morao poslušati uhapšene drugove, tj. „nije morao priznati na policiji”. Navodi kako bi Samardžića „trebalo privući na naš partijski rad“, jer je „ranije bio veoma popularan”, a njegovo „isključenje [iz KPJ] u zemlji je bilo prihvaćeno sa velikim nezadovoljstvom”.

Ali, spor Samardžića sa Kominternom tj. KPJ nije riješen. I imaće fatalan ishod za njega.

Prama jednom svjedočenju, koje navodi istoričarka Nadežda Jovanović, „1936. godine Samardžiću je predloženo da kao dobrovoljac ide u Španiju, ali on je zahtevao da se skine partijska kazna, posle čega bi bio spreman da se bori u redovima republikanske španske vojske; taj njegov zahtev nije prihvaćen, pa Samardžić nije ni otišao”; a „da li je Gojko Samardžić streljan ili je nestao u nekom logoru? — teško je ustanoviti”.

Zadnji podatak iz neke istoriografiji poznate dokumentacije o Gojku Samardžiću je s kraja 1937. — popis onih koji su uplaćivali pretplatu za partijsko glasilo „Proleter”. Naredna, 1938. uzima se kao vjerovatna godina njegove smrti u SSSR-u, tokom Staljinovih „čistki”.

U svojim memoarima, bosanskohercegovački revolucionar Rodoljub Čolaković (1900-1983) priśeća se o Gojku Samardžiću da se u emigraciji oženio: supruga mu se zvala Edit Arvale („Kazivanja o jednom pokolenju”, II, Sarajevo, 1966, 73). Međutim, nijesmo pronašli podatak jesu li Gojko i Edit imali potomstvo.

(Kraj)