Berane – 1944. opet Crnogorci oslobodili

Priredio: Vladimir Jovanović

Plan za napad na Berane je bio izvanredan — zapisaće vojni istoričar dr MITAR ĐURIŠIĆ. On je kao mladić borac 7. crnogorske udarne omladinske brigade „Budo Tomović”, koja je u sadjejstvu sa 9. crnogorskom udarnom brigadom, te bataljonom Odjeljenja za zaštitu naroda, 15. septembra 1944. konačno oslobodila Berane — obje brigade u sastavu 3. udarne divizije 2. udarnog korpusa Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije pod komandom Tita.

 „Šteta je samo što dijelovi 9. brigade nijesu bili dovoljno brzi da na vrijeme pośednu predviđene položaje na desnoj obali Lima, jer bi tako četnicima bili naneseni još teži gubici i zadatak potpunije izvršen” — dodaje Đurišić — ali „i oni, baš kao ni drugi neprijateljevi vojnici, liše kao zarobljenici, u ovaj grad više nikad nijesu došli”.

Prema zamisli komandanta 3. divizije, u to vrijeme potpukovnika Sava Burića, težišni dio zadatka oslobđenja Berana dobila je 7. crnogorska, ne samo iz razloga što je u odnosu na 9. crnogorsku tih dana bila u prilici da se par dana odmori od borbi. Na raspolaganju je 7. brigada imala 884 borca i borkinja (po spisku 1.046), a 9. brigada 677 (po spisku 729). K tome, navodi Đurišić, „7. brigada je do tada imala više iskustva iz borbi s četnicima, pa je i sama njezina pojava kod četnika često izazivala paniku i nesigurnost” (up. „Sedma crnogorska omladinska brigada ‘Budo Tomović’”, Beograd, 1973)…

 Navršava se 80. godišnjica oslobođenja Crne Gore od njemačko-četničke okupacije. Berane su 15. septembra 1944. Crnogorci opet oslobodili: prvi put Crngorska kraljevska vojska 1912. godine. Berane i okolno područje je 1941-1944. imalo istoriju velikih preokreta. Duboku ratnu polarizaciju oslikava i činjenica da su varoš i okolina jedno od većih centara crnogorskoga partizanskog pokreta, ali i ovdašnji najveći centar četničkoga pokreta. Na linku ispod su prethodni nastavci ovoga serijala.

Inicijativa o osnivanju 7. crnogorske udarne omladinske brigade „Budo Tomović” potekla je s prvog kongresa Antifašističke omladine Crne Gore i Boke, održanog 25-26. novembra 1943. u Kolašinu. Brigada je formirana 30. decembra 1943. kada je u Kolašinu postrojeno prvih 600 boraca i borkinja, izdvojenih iz odredâ s raznih krajeva Crne Gore: Durmitorskog, Zetskog, Lovćenskog, Nikšićkog, Komskog, a u sastav je ušla i kompletna Omladinska četa 2. udarnog korpusa. Štabovi i 7. brigade i po formaciji četiri bataljona su popunjeni s iskusnim oficirima, mahom iz 4. i 5. crnogorske brigade, te Durmitorskog odreda.

 A 1. aprila 1944. od novopridošlih boraca i borkinja iz Lovćenskog, Komskog, Durmitorskog, Zetskog, Nikšićkog i Kolašinskog odreda 9. crnogorska udarna brigada ustrojena je u selu Dragovića Polju (Morača, Kolašin).

 U zimu, proljeće i ljeto 1944. godine, i 7. i 9. brigada su vodile borbe u području Berana, i-ili su u varoši i okolini u više navrata ove jedinice bile smještene, te obezbjeđivale partizanski aerodrom Dolac.

 Berane su još od 30. oktobra 1943. u partizanskim rukama, te uz Kolašin, do kraja ratnih djejstava, samo uz dva kraća vremenska prekida, glavni centar slobodnih teritorija u Crnoj Gori.

U Beranama se 8. decembra 1943. intelektualci iz Vasojevićke nahije, tj. iz srezova Beranskog i Andrijevićkog, sudije, ljekari, gimnazijski profesori, učitelji, činovnici, studenti i đaci, ali i pravoslavni sveštenici — uključujući buduće poznate ličnosti, našeg književnika ČEDA VUKOVIĆA, univerzitetskog profesora slavistike RADOVANA LALIĆA, ministra u crnogorskoj vladi VUKA TMUŠIĆA, predśednika Skupštine SR Crne Gore BUDISLAVA ŠOŠKIĆA… ali i igumana Đurđevih stupova MELHISEDEKA ĐUROVIĆA (rodom iz Drobnjaka) — donijeli antičetničku rezolciju, koja završava:

 „NEKA ŽIVI BORBENO JEDINSTVO CRNOGORSKOG NARODA U BORBI PROTIV FAŠISTIČKOG OKUPATORA I NJEGOVIH KRVAVIH SLUGU ČETNIČKIH BANDI! - SMRT FAŠIZMU — SLOBODA NARODU!”

Napomenimo i da je na aerodromskoj pisti kod Berana 25. februara 1944. ustrojena i prvi put postrojena nova, 8. crnogorska udarna brigada, takođe popunjena Crnogorcima i Crnogorkama, iz odredâ: Nikšićkog, Zetskog, Durmitorskog, Komskog, Kolašinskog, te iz Pratećeg bataljona Glavnog štaba za Crnu Goru i Boku.

 U slobodnim Beranama su održavani kursevi i za niže i za više partizanske oficire iz cijele Crne Gore, te iz nekih krajeva Srbije i Bosne i Hercegovine. Jedan od predavača bio je bivši ruski carski oficir, emigrant FJODOR MAHIN, komunista, član Titovog štaba, docniji general, za koga se u njemačkim vojnim kurgovima jedno vrijeme netačno vjerovalo da je glavni partizanski vođa.

 Od početka 1944. aerodrom kod Berana osposobljen je i za noćno slijetanje i polijetanje: saveznički transportni avioni 334. vinga Balkan Air Force (Balkanske vazduhoplovne snage), sa bazama u južnoj Italiji, prenosili su vojnu opremu za crnogorske partizane, da bi u povratku odnosili ranjenike i teške bolesnike na liječenje u vojnim bolnicama u Italiji —— o ovome i drugim činjenicama, kroz dokumente, detaljnije u sljedećem nastavku.

 Udružene snage Njemaca, četnika Pavla Đurišića i kvislinških formacija iz Srbije Milana Nedića i Dimitrija Ljotića, 17. aprila 1944. ovladaće Beranama, nakratko: varoš će upravo 7. crnogorska ponovo osloboditi 5. maja 1944. u sadjejstvu sa tri bataljona vasojevićkog Komskoga odreda.

 Na drugoj strani, 9. crnogorska brigada na širem području Berana, orijentisana borbeno prema granici sa Srbijom, uspješno je mjesecima učestvovala u odbrani „limskoga mostobrana”. Da bi od 18. jula do 1. avgusta 1944, tokom njemačko-albanske ofanzive „Draufgänger” („Andrijevička operacija”), s težištem prodora u zahvatu druma Murino - Andrijevica, 9. crnogorska sadjejstvovala u odbrani Berana zatvarajući pravac prema Trešnjeviku, a 24. jula 1944. otpočinje kontranapad u kojem je opet oslobođena Andrijevica i neprijatelj odbačen na prostoriju Murina - Velika - Čakor - Plav.

 Ali, nakon što je glavnina partizanskih snaga sa šireg područja Berana — Operativna grupa divizija Peka Dapčevića, po Titovoj naredbi 28. jula 1944. otpočela pokret na śever, radi učešća u kampanji oslobođenja Srbije, Njemci će u novoj, većoj i na području Crne Gori svojoj posljednjoj ofanzivi, nazvanoj „Rübezahl” („Durmitorska operacija”), sada opet u kolaboraciji s Đurišićevim četnicima, te muslimanskom „sandžačkom” milicijom, prodrijeti 13. avgusta 1944. i u Berane: 9. crnogorska nije mogla da odbrani svoj sektor od njemačkoga napada iz pravca Rožaja, na prostoriji Kaludra - Dapsići - Goradže - Petnjica, dok je 7. crnogorska bila angažovana na drugom frontu (Kuči - Piperi - Bratonožići).

 U velikom odstupnom manevru narednih dana, jedinice 3. udarne divizije, među njima i ove dvije brigade, štiteći partizansku bolnicu i narodne zbjegove, povukle su se na masive Durmitora, Sinjajevine, Lole, Lukavice, Javorja... Nakon što su, pod dramatičnim okolnostima, 22. avgusta 1944. s improvizovane piste u Brezni (Piva) saveznički avioni (36 transportnih uz zaštitu 50 lovaca) za Italiju evakuisali sve do jednog sa spiska od 1.059 partizanskih ranjenika i bolesnika, zatim 16 savezničkih avijatičara i 3 člana britanske vojne misije — jedinice 3. udarne divizije se kontranapadima probijaju iz njemačko-četničkoga obruča.

 Pri čemu je 7. crnogorska na Krnovu više Nikšića u strahovitom naletu 25. avgusta 1944. doslovno masakrirala četnički 8. „gvozdeni” puk — za koji je Pavle Đurišić tvrdio da mu je najelitnija jedinica.

Štab 3. udarne divizije u to vrijeme naređuje brigadama opšti smjer nastupanja preko Rovaca na doline Tare, Lima i — na Berane, koje 30. avgusta 1944. oslobađa 5. crnogorska brigada, ali će 11. septembra četničko-njemačke snage prodrijeti u varoš.

 Predstojeći uspjeh konačnog oslobođenja Berana, 15. septembra 1944, olakšan je utoliko što su partizanske jedinice tada u Bijelom Polju, Mojkovcu, zatim i u Kolašinu. Uoči tog boja, i 7. i 9. crnogorska su u bjelopoljskome području, na prostorijama: Obrov - Potkrajce - Crno brdo - Banja Selo, odnosno Kruševo - Bojište - Rakita - Jabučna.

 U naređenju komande 3. divizije za nastupanje k Beranama — primjećuje dr Mitar Đurišić — „pada u oči da je 7. brigada trebalo da se prebači s desne obale Lima na lijevu, a 9. brigada s lijeve na desnu, da bi se prikupile na određene položaje za napad; takvo ukrštanje, iako vremenski usklađeno tako da jedinice jedna drugoj ne ometaju pokret, nije naročito zgodno: ali je štab divizije na to bio prinuđen zbog toga što je trebalo da 7. brigada izvrši težišni dio zadatka”.

 Evo i podataka o neprijateljskim snagama. Njemci su u Beranama imali jedinicu jačine oko 70 ljudi. Brojnost četničkih snaga, nakon netom izvršene mobilizacije u širem području Berane - Andrijevica - Mateševo, po prilici je oko 2.500, makar na spiskovima.

 Velimo „makar na spiskovima” jer je Pavle Đurišić „13. septembra, pozivajući se na naređenje Draže Mihailovića i ukaz kralja Petra, naredio da se u roku od tri dana izvrši opšta mobilizacij svih godišta od 17 d 55 starosti; on je u naredbi istakao de će svaki onaj koji se ne odazove, odgovarati po odredbama vojno-krivičnog zakonika, kojim je predviđana i smrtna kazna”.

Da bi mobilizacija imala što više efekta, Đurišić istoga dan objavi proglas ‘narodu Crne Gore, Boke i Sandžaka’, pozivajući da se svrsta pod zastavu Draže Mihailovića” — pisao je dr Radoje Pajović. „Tom prilikom je pozvao porodice koje su pred četnicima napuštile svoje domove da se vrate kućama. Đurišić je u praglasu istakao da je kralj Petar navodno pomilovao sve one koji su ‘zavedeni lažno stranom propagandom stupili u komunističke redove’, pa ih poziva da se vrnu svojim kućama i ‘u posljednjem momentu svojim radom oduže dug prema svom kralju i svom narodu’. Ko se ne prijavi — ističe se dalje u proglasu — smatraće se za odmetnika i protivniko dinastije Karađorđević i kao takav će se goniti” („Kontrarevolucija u Crnoj Gori – četnički i federalistički pokret 1941-1945”, Cetinje, 1977, 506-507).

 Ove objave Đurišića, iako su rezultirale izvjesnom popunom njegovih redova s mobilisanim ljudstvom, ilustruju ne samo dezorijentaciju četničkog poglavice u odnosu na vojno-političke realnosti neizbježnog sloma njegova pokreta, nego i apsolutne laži fatalne i po njegove preostale sljedbenike, i voljne i nevoljne.

 Jer, izbjegli kralj Petar II Karađorđević je do 16. juna 1944. priznao Tita za maršala (pisani sporazum Tita i kraljevog premijera Šubašića). U novoj Šubašićevoj vladi Draža Mihailović više nije ministar. Karađorđević je 29. avgusta 1944. dekretom raspuštio i Mihailovićevu „vrhovnu komandu”. Štoviše, Karađorđević je 12. septembra 1944. preko Radio Londona pozvao „da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom”, a „svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom”, etc.

 Tito je 30. avgusta 1944. uputio javni poziv četnicima, hrvatskim i slovenačkim domobranima i drugima da napušte okupatora i pređu na stranu Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, s napomenom kako će svi oni koji se zateknu u kvislinškim vojnim formacijama biti izvedeni pred ratni sud i kao izdajnici naroda kažnjeni najstrožijom kaznom. Krajnji rok: 15. septembar 1944. — ispostavilo se datum konačnog oslobođenja Berana.

 Dan prije tog roka, iz rejona Bijeloga Polja, 7. crnogorskoj naređeno je da pregazi Lim i lijevom obalom, istočnim padinama Bjelasicem maršira na Berane, a 9. crnogorskoj da se na varoš usmjeri suprotnom, desnom obalom rijeke, obezbjeđujući se od eventualnih napada muslimanske milicije iz pravca Rožaja. Cilj je bio da se, obuhvatnim napadom, zatvore „kliješta” južno od Berana, pri čemu bi im pomogao bataljon OZN-e koji se ranije infiltrirao u neprijateljsku pozadinu.

 Ili, kako je brigadama naređeno iz Štaba 3. divizije: da „četničke bande u Beranama” treba uništiti obuhvatnim napadom i „prodiranjem lakih borbenih jedinica u dubinu njihova rasporeda, što četnike brzo demorališe i porazi”.

 I dok su obdan 14. septembra 1944. bataljoni 9. crnogorske, prešavši Lim kod Brzave, nastupali bezmalo bez problema, 1. bataljon 7. crnogorska kod Zatona nailazi na snažnu četničku minobačačku i streljačku paljbu s Femića Krša. Uslijedila je jednosatna borba, tokom koje je 1. pritekao u pomoć 3. bataljon: vodostaj Lima bio je nizak, bataljoni se po prelasku rijeke razvijaju u streljački stroj da bi iz pokreta prešli u napad. Četnici su odstupili, ali u borbi ginu bolničarka ILINKA KOVAČEVIĆ, te puškomitraljezac, desetar LJUBOMIR STRUNJAŠ, gimnazijalac, ali i jedinac, brat pet sestara — bilježi se da je jedna od Ljubomirovih sestara „bila u bataljonskoj intendanturi; vazda išla za njim, u želji da ga sačuva”.

 Nakon noćnog marša 14/15. septembra 1944, opšti napad na četnike u Beranama je započeo iźutra, u 4 sata.

 Iz 7. crnogorske najprije 1. bataljon od Lubnica a potom 2. bataljon od Zaostra ustremili su se na Crni Vrh, tu je bilo najjače četničko uporište, ispostaviće se sa pod neposrednim zapovjedništvom Vojislava Bojičića, komandanta četničke beranske brigade (koji će tu biti i ubijen); od Konjskoga brda na liniju Jugovine - Vinicka napadao je 3. bataljon, a 4. bataljon od sela Veliđe. Jednovremeno, bataljon OZN-e udario je iz neprijateljske pozadine na četnike u Rijeci Marsenića. Drugom, desnom stranom uz obalu Lima, bataljoni iz 9. crnogorske težišno su hitali kako bi zatvorili obruč južno od Berana.

 Najžilaviji otpor su četnici dali u selu Crni Vrh. „Iako relativno brojni i dobro naoružani, pa čak i na položajima pogodnim za odbranu, četnici nijesu bili u stanju da odole snažnom jurišu 1. i 2. bataljona 7. brigade”, zapisaće dr Mitar Đurišić, pri čemu je pojava 3. bataljona „u pozadini četničkih položaja — imala snažno moralno djejstvo, jer su četnici već imali dosta lošeg iskustva s takvim manevrima jedinica 7. brigade”.

 Četnici „slomljeni su prvo na Šestarevcu i Malim kržuljama, a zatim na Crnome Vrhu: tu su imali naročito mnogo gubitaka, i na Sokolu, a zatim su se u neredu povukli ka Beranama”, ali je do tada o„4. bataljon, preko Beran-Sela, upao u Berane i uličnim borbama postepeno čistio grad”.

 O toku borbi na Crnome Vrhu VOJIN SRDANOVIĆ, komandant 1. bataljona 7. crnogorske, priśećao se kako su „divno urlale naše ‘brengale’ kroz šumu, jer smo imali za njih dovoljno municije” — „brengale” je u slengu naziv za u to vrijeme moćni puškomitraljez (Bren light machine gun) kal. 7,62 mm koji za jedan minut ispaljuje 500 metaka, a crnogorskim partizanima su ih ranije tokom 1944-te upravo preko aerodroma kraj Berana dostavljali saveznici Britanci.

 NOVICI RADOJEVIĆU, komandiru pratećeg voda 1. bataljona 7. crnogorske, naređeno je da teški minobacač postavi ispod prevoja na putu koji vodi na Crni Vrh — i već „treća granata je pogodila neprijateljski štab”, „nastaje glasna kuknjava, što je očevidno govorilo da je mina našla mjesto”. Tada je „naređen opšti juriš bataljona”, neuspješan, jer su „četnici dali opet neobično žilav otpor” — ali je „1. bataljon, u ponovnom jurišu, smakao četnike sa Crnog Vrha, potpomognut bočnim djejstvom 2. bataljona sa Šestarevca”.

 Za to vrijeme, 3. bataljon 7. crnogorske na Gradini, južno od Berana, nailazi na žilav otpor njemačke posade, a to će — kao i kašnjenje 9. brigade da u planiranom roku zatvori „kliješta” — stvoriti interval i prolaz za četnike koji su masovno bježali, kroz šume, uglavnom ka jako utvrđenim njemačkim položajima u Mateševu; a dio je uspio da umakne ka Trešnjeviku. Međutim, neke druge grupe četnika iz Berana u bjekstvu, naišle su na zaśede jedinica 9. crnogorske i bataljona OZN-e, uglavnom kod Donje Ržanice i Pešca, te Marsenića Rijeke; da bi, goneći ove razbijene četnike, 9. crnogorska 17. septembra 1944. ušla u Andrijevicu, te je i ova varoš definitivno oslobađena…

 Da pročitamo najbitnije iz dokumenata komandi. Štab 7. crnogorske udarne brigade – položaj, Pov. br. 68 – 16. septembra 1944, Štabu 3. udarne divizije, položaj, „dostavlja izvještaj u vezi zapovijesti toga Štaba Op. br. 49 od 13. septembra 1944, godine”.

 „U toku 14 ov. m. neprijatelj je držao položaje: Zaton - Femića Krš. Jačina neprijatelja nije nam u cjelosti poznata, sastav su bili četnici. Poslije borbe od jednog staa uspjeli smo da ih razbijemo. Neprijatelj je odstupio u pravcu Rujišta - Berane sa jednom kolonom, a sa drugom kolonom u pravcu Lubnica, dok se manja grupa rasprštila u pravcu Sinjajevine. U toku noći jedinice naše brigade imale su manje borbe na prihvatnim neprijateljskim položajima: Ravna gradina - Drenova glavica”.

 „Neprijatelj je dao glavni otpor na položajima: Šestarevac k. 1473 - Male kržulje - Soko k. 1422. Borba je trajala od 5 do 13 sati” — izvještava Štab 7. crnogorske. — „Uslijed jakog našeg pritiska bio je neprijatelj prinuđen da napušti svoje položaje i odstupio je u pravcu sela Buča i Berana. Kolona koja se probila u pravcu Buča pobačala je svoje oružje i probila se pravcem Trepča - Stanjevo brdo. Na sektoru Kurikuća, Lubnice, Konjskog brda, Turije nije bilo neprijatelja. Izvjesne četničke grupe, poslije razbijanja kod Femića Krša rasprsnule su se u sve strane i ostale su po šumama bez ikakve orijentacije”.

 „Poginuli četnički komandanti: Vojo Bojičić - kapetan, oficir Vukićević, ljekar Babović, kao i jedan poručnik i jedan p.poručnik. Neprestano se prijavljuju našim jedinicama četnici koji su se rasprsnuli po kukuruzima i šumama. Iste ćemo upućivati tome Štabu. Štab 3. bataljona OZN-e izvještava:… [zaplijenjena] cjelokupna arhiva Glavnog štaba za Crnu Goru, Boku i Stari Ras”.

 A prema izvještaju koji 16. septembra 1944. godine Štab 3. divzije podnosi Štabu 2. korpusa, citiram: „naši gubici: - 12 mrtvih i 37 ranjenih; uračunat rad i gubici bataljona OZN-e”; ubijeno je „u Beranama 8 Njemaca i 294 četnika”, „zarobljeno 15 četnika” i „ranjenika veliki broj”; a „zaplijenjeno ukupno: - 1 ispravan i 2 neispravna protivkolska topa; - 7 teških bacača; - 4 laka bacača; - 7 ispravnih i 3 neispravna teš. mitraljeza; - 11 puškomitraljeza; - 158 pušaka; - 8 pištolja i 1 mašinka; - 100.000 metaka; - 75 konja i druge ratne spreme sa glavnom četničkom arhivom — sve ovo je prebrojano”.

 Komandant partizanske 3. divizije, a on se tokom oslobođenja Berana sa svojim Štabom kretao iza 7. crnogorske, čak i neposredno učestvujući u borbama, 5. cnogorskoj brigadi, koja je u međuvremenu oslobodila Kolašin —16. septembra 1944. u radiogramu javlja:

 „7. i 9. potpuno razbile četnike. Ubijen veliki broj i zaplijenjeno dosta teškog oružja… Ranjenike za Italiju uputite sa osiguranjem ovamo na aerodrom. Mi smo u Beranama. - Savo [Burić]”…

(Nastavlja se)