Buni se Crnogorska crkva…

Priredio: Vladimir Jovanović

Kroz novi zakon o uređenju agrarnih odnosa — tokom svoje „šestojanuarske” diktature, 1931. odobrio kralj Jugoslavije Aleksandar Karađorđević — nastavljena je devastacija nasljeđa autokefalne Mitropolije cetinjske - Crnogorske pravoslavne crkve.

Iste, 1931. godine, Karađorđević i propisao i potpisao Ustav Srpske pravoslavne crkve (SPC), na snazi i danas, a kojim su sve tri eparhije Crnogorske crkve, sa katedrama u Cetinju, Ostogu i Peći, arondirane uglavnom u tada formiranu eparhiju crnogorsko-primorsku.

Karađorđevićevim Ustavom SPC „ozakonjeno” i da mitropolite na Cetinju i biraju i postavljaju iz Srbije, od strane tamošnjih crkveno-državnih vlasti. 

Na redu je bilo otuđenje značajnih imovinskih dobara kojim su raspolagali manastiri Crnogorske crkve.

Ova imovina, vlaština (svojina) cnogorske države je stavljena na raspolaganje (upravljanje) Crkvi još od utemeljenja autokefalne mitropolijske katedre 1485. na Cetinju da bi manastiri, kroz njihovo izdavanje korisnicima - arendatorima, stanovnicima obližnjih sela, ubirali prihode i izdržavali se; tako je uređeno i zakonodavnim aktima poznate glavarske skupštine o „financijalnoj reformi” koja je 1868. zasijedala na Cetinju, sa dodatkom da se dio prihoda uplaćuje za rad narodnih škola, etc.

U prvoj polovini 1920-ih pravoslavno crnogorsko sveštenstvo - stupivši u štrajk! - izborilo je da im Beograd ne ukida status sa platama i svim ostalim pravima državnh činovnika, kakav su imali u nezavisnoj Crnoj Gor, dok su bili jerarhija autokefalne Crkve.

A 1931. godine, zakonom o agraru, nezadovoljan je mitropolit Gavrilo Dožić - čelnik upravo osnovane eparhije crnogorsko-primorske.

Posvećen za vladiku u Vaseljenskoj patrijaršiji, Dožić je od 1913. u Peći eparhijski mitropolit Crnogorske crkve, 1918. akter izdajničke tzv. podgoričke skupštine, iz Beograda 1920. poslat za mitropolita na Cetinju; docnije u jednom intimnom pismu rezignirano (i najtačnije) opisuje se kao „grobar Crnogorske crkve”.

Dožića je, pravo rečeno, najviše pogodilo što ga 1930. nijesu izabrali za patrijarha u Beogradu - nego Varnavu Rosića. Ponešto ukrivajući ovu motivciju, Dožić u inscenacijama iz 1932. podnosi zahtjev za penzionisanje, kasnije i ostavku - trebamo li napomenuti, povukao i jedno i drugo.

O tome je svoja protestna pismena, razumije se nejavna, slao najprije sinodu, arhijerejskome saboru i Varanavi Rosiću. On ne smije da za novi agrarni zakon uperi prstom na Karađorđevića; niti što ga Karađorđević nije izabrao za patrijarha.

Jer, ispostaviće se, Dožić zarad ličnih ambicija u sporovima sa svojim pretpostavljenima u Srbiji trguje slavom, naslijeđem i dobrima autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve: tu će praksu, manje uspješno, primjenjivati njegov takođe iz Beograda poslati prejemnik, Amfilohije Radović, peti po redosljedu eparhijski mitropolit crnogorsko-primorski: samoproglašeni „egzarh pećkoga trona” koji u dva pokušaja 1990. i 2010. nije uspio da im se preporuči za patrijarha, etc.

O prenemaganjima Gavrila Dožića iz 1932. citiraću srpsku istoriografiju. Dr Radmila Radić je o ovoj temi pisala temeljeći se i na uvidima u arhivske dokumente Patrijaršije u Beogradu u knjizi „Život u vremenima: Gavrilo Dožić 1881-1950” (Beograd, 2006, 146-148).

- „Mitropolit Gavrilo je bio nezadovoljan razvojem situacije i svojim položajem. Pisao je Sinodu 16. januara 1932. i tražio da ga razreši aktivne službe; kao razlog je naveo teškoće koje je imao, a posebno Zakon o agrarnim odnosima po kome je trebalo da se oduzme imovina manastirima u Crnoj Gori”.

- „Patrijarh Varnava mu je odgovorio 4. februara: da je primio njegovo pismo i molbu za Sinod i da shvata teškoće njegovog položaja, ali da ne treba da lišava Crkvu svoje aktivne saradnje. Patrijarh je tražio da mitropolit dođe kod njega na razgovor”.

- „Gavrilo Dožić je uzvratio 8. februara: da ne može da dođe iz zdravstvenih razloga i tražio da se njegova molba za penziju uzme u postupak bez odlaganja. Pitanje njegovog penzionisanja je razmatrano, a u međuvremenu mu je odobreno odsustvo radi bolovanja 16. februara. Sveštenstvo šavničkog sreza tražilo je 8. aprila 1932. godine od mitropolita Gavrila da odustane od ostavke".

- „Mitropolit se 28. avgusta 1932. godine obraća Saboru SPC velikim memorandumom (br. 4335) u kome kaže: da smatra za potrebno da pred Sabor iznese svoje mišljenje o stanju u SPC. ‘Svagda sam se starao, da stvari posmatram onakve kakve jesu i da ih procenjujem objektivno, bez obzira na posebne interese pojedinih ličnosti, podređujući sve opštim interesima’”.

Dožić se zatim u svome pismenu „vraća na pregovore koje su crkveni i državni organi vodili oko donošenja Zakona o SPC (1929) i Ustava SPC (1931)” i kritikuje sinod da arhijerejski sabor nije održan „i pored dogovora da se sazove vanredno zasedanje Sabora u slučaju pripreme povoljnog terena za sankcionisanje ustava”.

I sinodom, napominjem, rukovodi Varnava Rosić.

O tome što u nastavku piše Dožić, nastavljamo s citiranjem iz knjige „Život u vremenima: Gavrilo Dožić 1881-1950”.

- „Mitropolit kaže da je Sinod učinio i druge ustupke na štetu SPC, na primer nerešeno pitanje državne naknade predviđene čl. 22 Zakona o SPC, a koja se u Ustavu ne pominje. Sinod je pod vidom hitnosti i neodložnosti donosio i druge štetne odluke za Crkvu kao celinu i za pitanje njene organizacije, kaže mitropolit Gavrilo u memorandum”.

- „On optužuje Sinod da sprovodi samovolju Ministarstva vera i postepeno zavodi cezaropapizam u SPC. Mitropolit govori o krutoj centralizaciji u Crkvi, o skučavanju vlasti Sabora, dualizmu u kome patrijarh predstavlja jednu a Sinod drugu upravu, o velikim sredstvima za patrijarha lično i za ostala centralna tela u SPC predviđena u budžetu, o patrijaršijskim dobrima koja je patrijarh Varnava nepravilno oduzeo od Velikog upravnog saveta, ‘da ih upravlja i iskorišćuje po svom ličnom nahođenju’".

- „U drugom delu memoranduma, Gavrilo Dožić piše o prilikama u Crnoj Gori, koje su ga, uz zdravstvene razloge, naterale da podnese molbu za penzionisanje. On ponavlja pasus iz svoje molbe za penzionisanje, koji glasi: - Neprestano mrcvarenje naše Crkve u ovam[ošnjem] njenom dijelu i sistematsko gaženje i ukidanje njenih prava od strane državnih i samoupravnih građ[anskih] vlasti i, pod zaštitom ovih od strane pojedinaca, s jedne strane, a s druge opet navaljivanje na Crkvu i njene institucije neizdržljivih tereta i obaveza, bez ikakvih obzira na njen raniji položaj i stečena prava, čine iluzornim sva nastojanja i svu legalnu borbu u odbrani Crkve i njenih prava!”

Dalje, Dožić „’naglašava da je njegova uža domovina Crna Gora danas najzapostavljenija pokrajina u ujedinjenoj Kraljevini’ i da je to zapostavljanje svestrano, kako u političkom tako i u ekonomskom pogledu. Na isti način se zapostavlja i mrcvari i Crkva u Crnoj Gori, dodaje mitropolit i navodi niz primera: od nemogućnosti podizanja novih crkvenih objekata, zakidanja pomoći, zapostavljanja Bogoslovije na Cetinju, otimanja crkvenih i manastirskih imanja kako od strane države tako i od strane pojedinaca, nametanja velikih poreskih obaveza”.

„Mitropolit kao vrhunac navodi Zakon o agraru od 5. decembra 1931. godine kojim će se i poslednji izvori prihoda oduzeti od Crkve”.

Veli Dožić:

- „Pojmljivo mi je da su, s druge strane, ovakvim teriranjem Crkve i njenih zavještaja protivnici vjere likovali i da su oni elementi, koji su boljševizmom zaraženi, dobili adute, da u masama svoje ideje mnogo lakše šire i učvršćuju”.

A „u trećem delu memoranduma mitropolit Gavrilo piše o sprovođenju Sprovedbene naredbe Sv. sinoda da se SPC organizuje po propisima novog Ustava i ponovo navodi niz propusta Sinoda koji je donosio odluke vezane za eparhiju crnogorsko-primorsku bez obzira na njegove predloge”.

- „Penzionisan je niz sveštenika bez potrebe, drugi nisu dobijali honorar koji im je pripadao i na drugim mestima bio isplaćivan, u organizaciji eparhije vladao je haos itd”.

- „On na kraju upozorava da nezadovoljstvo koje postoji kod sveštenstva i naroda u Crnoj Gori zbog ovakvih postupaka centralnih državnih i crkvenih vlasti neće ostati bez loših posladica”.

- „Uz memorandu, mitropolit je uputio pismo patrijarhu Varnavi u kome kaže: - Sve što sam u ovoj prestavci rekao, to sam učinio u najboljoj namjeri za opšte interese naše Crkve. Meni bi vrlo žao bilo, ako bi se ma koji navod u prestavci shvatio s lične strane ma od koga. Ja kritikujem rad i načine ovoga, bez da ma čiju čiju ličnost tangiram, a kritikovati svačiji rad, to je mislim, i dozvoljeno i korisno, naročito danas u našoj Crkvi, u kojoj treba udarati što solidnije temelje njenog novog života i rada za budućnost”.

- „Patrijarh Varnava piše izveštaj Saboru SPC 6. oktobra (br. 1292) povodom memoranduma mitropolita Gavrila od 28. avgusta u kome je izneto mišljenje o patrijaršijskim dobrima i postojanju nekog ‘nerazumljivog dualizma u vrhovnoj upravi SPC’. Patrijarh demantuje da patrijaršijska dobra predstavljaju ‘vrelo nekih obilatih dotacija radi ličnog uživanja i potreba’. On takođe odbija i njegove primedbe na odnose u Patrijaršiji i na to što patrijarh stanuje u posebnoj zgradi”.

„Mitropolit Gavrilo je pristao da se vrati na svoj položaj tek kada su mu obećali da imanja neće oduzimati”, piše dr Radmila Radić.

- „Povodom mitropolitove pretnje ostavkom intervenisao je i kralj Aleksandar. Kralj je pozvao mitropolita Gavrila na razgovor, a potom su zajedno obišli Topolu. Mitropolit je govorio o situaciji u Crnoj Gori, potrebi izgradnje puteva i železnice, političkoj situaciji u zemlji, položaju sveštenstva u Crnoj Gori. Kralj je izrazio želju da mitropolit i dalje ostane na svom položaju”….

Zakon o agraru, međutim, nije opozvan. A 1938. po smrti Varnave Rosića, Dožića postaviše za patrijarha.

U nastavku, prenijeću i manje poznat članak iz 1932. godine. Autor je Lazar Damjanović (1880-1937), rodom iz okoline Danilovgrada.

U mladosti na studijama regrutovan za agenta Srbije, Damjanović je veleizdajnik u bjekstvu osuđen 1908. od Velikoga suda Knjaževine Crne Gore na 10 godina zbog učešća u Bombaškoj zavjeri - docnije od Knjaza amnestiran. Biće 1918. član izvršnoga odbora tzv. podgoričke skupštine; potom udomljen kao sudija, tumač zakonâ Karađorđevića.

Članak Damjanovića, izvorno objavljen u časopisu „Zapisi” (5, Cetinje, 1932, 299-301), pogađate, advokatisanje je za interese Crkve Srbije: da uništi ostatke naslijeđa iz epohe nezavisne Crne Gore i naše autokefalne Crkve, a sve kroz demagogiju, biva, bezemljaške porodice arendatora će dobiti u vlaštinu imovinu. Izdvajam njegovu dezinformaciju da je imovina u vlaštini manastira, a zapravo, napomenusmo, oduvijek vlaština je crnogorske države kojom su, uz nadzor organa iste crnogorske države i poglavara autokefalne Crkve, upravljali manastirski nastojatelji.

* * * * * * * * *

DRUŠTVENI PREGLED: JEDAN SPRAVEDLJIV ZAKON

Još u decembru 1931. g. donesen je jedan napredan i spravedljiv zakon koji se odnosi na uređenje agrarnih odnosa u Južnoj Srbiji [tako prozvaše Makedoniju, prim] i u Crnoj Gori.

Prema ovom zakonu podležu pod udar agrarne reforme i manastirska imanja u Crnoj Gori, koja obrađuju vjekovni zakupci, zv. arendatori, upravo jedna vrsta čipčija manastirskih. - Koliko je ovakvo rešenje korisna stvar najbolji je dokaz što su svi arendatori u Crnoj Gori tražili da im se ova imanja dadu u vlaštinu, pa je to životno pitanje nekoliko hiljada arendatorskih porodica neprestano odlagano da se pravično riješi sve do donošenja ovog agrarnog zakona. Ali šta biva?

Mjesto da naša štampa u Zetskoj banovini pozdravi ovaj kulturni i humani zakon, ona ga i ne pominje. Šta je ovome uzrok?

Kažu da je Crkva Crnogorska ovakvo rešenje manastirskih imanja shvatila kao svoju degradaciju, i za to se navodi između ostalih razloga i taj, što manastirska imanja u Srbiji nijesu obuhvaćena ovim zakonom.

Tačna je ta primjedba Crnogorske crkve, ali treba uzeti u obzir i tu okolnost što manastiri u Srbiji nijesu ispustili iz ruku svoju imovinu, već je kaluđeri sami obrađuju baš kao ostali seljaci, dok manastiri u Crnoj Gori nikad nijesu obrađivali svoju imovinu, već je davali u zakup svojim arendatorima, i to traje kroz vjekove.

Pored toga kaluđeri u Crnoj Gori plaćeni su od strane države kao i ostali državni činovnici, a u Srbiji žive samo od svojih manastira. Sad treba vidjeti kakav je položaj kaluđera u Crnoj Gori i poslije ovog donesenog agrarnog zakona i šta je manastirima tim zakonom zajemčeno od njihove imovine.

I novi zakon zaštitio je manastirima sve šume, ispaše, kao i radne zemlje od 1-50 hektara, sve zgrade, i uz to svu otkupninu koju im država ima nadoknaditi za oduzetu zemlju. Kad se uzme da će to sve uživati kaluđeri, koji su uz to plaćeni kao ostali državni činovnici, onda se ne može reći da će bilo manastiri bilo kaluđeri ma u čemu oskudijevati.

Nažalost mora se priznati, a to nije bio cilj bar države, jedan državni činovnik u Crnoj Gori biće i poslije donošenja ovog agrarnog zakona u grđem ekonomskom položaju od jednog kaluđera zbrinutog pored plate i prihodima raznog vida sa manastirskih dobara. - I tako jedan čovjek prost u većini slučajeva, kao  što je kaluđer, bez ikakvih duhovnih i kulturnih potreba, inokosan, sa zavjetom da se odreče sebe i da služi bližnjem, uvijek će u Crnoj Gori natkriljivati ne samo svog dojučerašnjeg čipčiju, već i državnog činovnika opterećenog javnom službom i porodicom.

Iz svega se može zaključiti, da ako položaj crnogorskih kaluđera, bar što se tiče njihovog ekonomskog razvitka, nije privilegisan, onda ga nema u svijetu. I sad što bi se drugo moglo zaključiti nego da se naši kaluđeri ljute, što ne mogu i dalje da budu spahije, a to sigurno ni oni ne žele. Ovakav stav uperen protiv životnog opstanka nekoliko hiljada crnogorskih porodica nehuman je i nezdrav.

Još nešto.

Buni se Crnogorska crkva što se u njenu vlaštinu dira, a ne dira se u vlaštinu Crkve u Srbiji.

Svačije privilegije treba suzbijati u koliko su nepravične, pa i Crkve u Srbiji. Jer i ako nema arendatora na manastirskim imanjima u Srbiji, imaju ti manastiri imanja te još kako prostrana i bogata, prema kojima su imanja manastira crnogorskih relativno mala, i ako su za Crnu Goru ta imanja ogromna. Pa se ne treba osvrtati što manastiri: Kalenić, Ljubostinja, Studenica, Žiča, Naupora, sv. Roman, Ravanica i Manasija nemaju arendatora, kad u njihovoj neposrednoj blizini ima seljaka koji nemaju ne samo dovoljno zemlje, već i nimalo, jer na pr. sela Prevešt, Koludra i Županjevac pored Kalenića, imaju seljaka bez zemlje, a ova bi im trebala kao nasušni hljeb, da i ne govorimo koliko ova manastirska imanja svojom ogromnošću pritješnjuju svoju kolinu, bez obzira što u njoj ima i imućnih domaćina.

Dobra volja i akcija prosvijećenih ljudi mogla bi dokazati i braći Šumadincima i njihovoj Crkvi da i tamo treba od manastirskih imanja davati narodu, bez obzira što na njima nema arendatora. Takav jedan neposredan pokret bio je zahvatio Srbiju, jer je svak uvidio šturost i prostotu ljudi koji manastirska dobra iskorišćavaju, pa se htjelo da se ta imanja postave na zdraviju osnovicu i učine pristupačnija narodu. To što je u Srbiji bilo zrelo za rešavanje prije nekih trideset godina, valjda će opet doći na dnevni red da se rešava, jer ako iz nekog pieteta neće to da pokreće Užičanin, ili Kragujevčanin, hoće Bajica ili Ličanin.

Crkva Crnogorska sigurno nije za diobu manastirskih imanja ne samo u Crnoj Gori, no ni u Srbiji, ili ma gdje drugo, ali ovom primjedbom istakla je i nehotično jednu potrebu narodnu, koja tek što nije zakucala i na vratima Srpske crkve.

Jednakost koju traži Crnogorska crkva sa Crkvom u Srbiji u pitanju manastirskih imanja, ide na to da samo Crnogorci ostanu arendatori u svojoj nacionalnoj državi.

Ovakvu sudbinu ne može se pretpostaviti da želi Crnogorska crkva svojoj vjernoj pastvi, ma bili to i njeni arendatori; pa kad ovo pitanje dublje i svestranije prouči, nadati se da Crnogorska crkva neće pokazivati i dalje jogunstvo u ovom pitanju, i sprečavati da crnogorski arendatori dođu do svog slobodnog imetka zemlje, uz pristojan otkup, koji država ima da dade manastirima, a njoj arendatori, i da svak dobije što mu pripada.

Najzad, niko ne propovijeda ljubav i požrtvovanje za bližnjeg u tolikoj mjeri i s takvom revnošću kao Crkva, pa kad država nešto učini u tom pravcu, a bez ikakve štete za drugog, kao što je ovaj slučaj sa otkupom imanja manastirskih, onda crkva takav akt treba prva da pozdravi, jer Crkva treba uvijek da ima pred očima jednu zdravu životnu istinu, da zadovoljan i siguran narod čini da je sigurna i crkva, koja po kanonima svojim i suštini svojoj i nije ništa drugo nego narod.

L. Damjanović