Prije 93 godine: Pogibija 11 komita kod Nikšića (1)

Piše Vladimir Jovanović „Savo Raspopović, smrtno ranjen i umirući, uzviknu: ’Braćo Crnogorci, napred!’ Odmah zatim odmetnici su pokušali da se probiju. Bacili su nekoliko bombi, pa su njih sedam jurnuli na polje“.

„Kad je borba svršena, dvorište je izgledalo kao pravo razbojište. Na ugaženom i raskrvavljenom snegu ležalo je osam odmetnika ogromne veličine sa zapuštenim bradama i kosom od pola metra dužine. Druga trojica, ubijeni su u kući, još u početku borbe“.

To su autentični citati iz izvještaja ondašnje srpske štampe o pogibijama 11 crnogorskih komita 28. decembra 1923. god. u Rubežama, oko 4-5  km istočno od centra Nikšića.

Iako se vjerovatno radi o najmasovnijem, na jednome mjestu i tokom samo jednoga okršaja, pojedinačnome slučaju smrtnoga stradanja boraca Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore, Srbi su se pogrešno ponadali da će to označiti i kraj komitskoga pokreta.

„Vest o pogibiji odmetnika kod Nikšića raširila se kroz Crnu Goru neobičnom brzinom. U svim patriotskim krugovima primljena je ona sa neopisanim oduševljenjem, jer znači konačnu likvidaciju odmetničkog pitanja u Crnoj Gori“, javlja 29. decembra 1923. izvještač beogradske štampe sa Cetinja, tada śedišta Zetske oblasti (naziv Crne Gore u Kraljevini SHS/Jugoslaviji i službeno je izbrisan).

Iz Nikšića je 30. decembra 1923. salužbeno (i netačno) saopšteno: „U Crnoj Gori je ostalo još oko 20 odmetnika, čije su vođe Stanko Ivanović i Radojica Nikčević, ali je njihova akcija svedena na najmanju meru“.
Ove euforične srpske procjene su onomad  temeljene i na tvrdnji da su 28. decembra 1923. u Šćepan Dolu ubijeni i Marko-Majo Vujović i Marko Raspopović.  

To su vlasti Kraljevine SHS službeno saopštile nakon što su u Nikšiću 29 . decembra 1923. „identifikovani leševi poginulih odmetnika“. Objavljeno je da su, navodno, ubijeni sljedeći komiti: „Savo Raspopović, Mujo Bašović, Marko Raspopović, Petar Zvocer, Andrija Pejović, Mija [Majo] Vujović, Golub Vujović, Radovan Begović, Jova Krivokapić, Miloš Krivokapić i Mihajlo Dulović“.

Međutim, Marko-Majo Vujović će biti ubijen – kako su čitaoci Portala „Antena M“ nedavno mogli pročitati – tek 2. septembra 1925. god. u Baljcima, blizu Bileće.  

Što se tiče Marka Raspopovića, mlađega brata Sava Raspopovića, on će biti likvidiran početkom 1925. god, i to u Albaniji, đe je učestvovao u tamošnjim unutrašnjim borbama na strani premijera, ujedno pravoslavnoga episkopa, Teofana-Fana Nolija. Ubiće ga sa svojim najamnicima Ceno-beg, albanski šovinista sa Kosova koji je još 1914. god. Crnogorcima u Đakovici pucao u leđa, a  kasnije će u Kraljevini SHS postati plaćenik Nikole Pašića, gradonačelnik Đakovice; etc.

Zasad, moguće je potvrditi identitete najviše devetorice 28. decembra 1923. kod Nikšića ubijenih crnogorskih komita. To su:

SAVO RASPOPOVIĆ, vojvoda, rođen 1879. u Martinićima,  završio vojnu akademiju; ucijenjen na 100.000 dinara;

MILUTIN BAŠOVIĆ, takođe ucijenjen na 100.000 dinara, vojvoda, sa nadimkom Mujo, rođen 1893. u Pošćenju – Drobnjaci,  potomak širega bratstva Kosovčića, iz kojih su trojica Bašovića bili serdari crnogorski: Savo, Milutin i Đorđije;

PETAR ZVICER, rođen 1896. u Rokočima – Cuce, Srbi mu ubili i žive spalili troje đece, suprugu Zagorku, majku Anđu, brata Vidaka (13 godina) i sestru Planu (20 godina);

RADOVAN BIGOVIĆ, rođen 1901. u Cucama;  

GOLUB VUJOVIĆ sa Čeva;

MILOŠ KOVAČEVIĆ, iz Kovačke doline – oko 2 km śeverno od centra Žabljaka, bratstvenik Joka Kovačevića, iz doba Austro-Ugarske poznatoga komite ubijenoga 1918. god;

JOVO KRIVOKAPIĆ, rođen  1887.  u Cucama;
STEVO BOŽOVIĆ iz Erakovića;

KRSTO-KIĆUN POPOVIĆ iz Cuca.

Kako su, nakon pogibijâ, bila u Nikšiću izložena tijela komita, njih na broju 11, sa manje ili više vjerodostojnosti moguće je da su tada, među dvojicom preostalih poginulih, kako navode razni izvori, neki od sljedećih komita: Mile Miljanić iz Velimlja, Andrija Pejović iz Bjelica, Mihaijlo Dulović iz Gornje Morače, Golub Bigović iz Cuca, Ilija Đukić, Miloš Pejović iz Bjelica...

Iz preśeka često konradiktornih informacija o tome što se zbilo kobnoga dana, a koje je publikovala srpska propaganda, može se, ipak, dobiti približan sinopsis događaja. U tim izvještajima crnogorski komiti se nazivaju „razbojnici“ ili „odmetnici“.

Tvrdi se da je „načelnik sreza nikšićskog [Živko M. Kosović] obavešten 27. decembra da je jedna veća razbojnička banda prešla iz sreza čevskoga u nikšićko polje“ i „čim je dobio taj izveštaj, on je odmah skupio sve žandarme i poslugu i sreza, pa je sa žandarmerijskim kapetanom g. Kalabićem pošao u poteru za razbojnicima“.

Živko M. Kosović se 1930. hvalio po srpskim novinama da je učestvovao u ukupno devet likvidacija crnogorskih komita i da je „prvi doznao za dolazak Sava Raspopovića, Muja Bašovića i njihova društva – 11 ubijenih odmetnika u Šćepan Dolu“, te „da se zna da sâm“, kako kaže, „i lično učestvovao u njihovim ubistvima“.

Milan Kalabić, Srbin, iz sela Podnovlje kod Dervente (BiH), patološki dželat, svega nepuna dva mjeseca kasnije (21/22. februara 1924), organizovao je i sa druga dva Srbina – Vasilijem Grbićem i Krstom Đurđevićem – izvršio svirepo ubistvo oficira Šćepana Mijuškovića, crnogorskoga junaka, zatim Šćepanova brata, perijanika Stevana Mijuškovića, te nanio smrtne povrede crnogorskome poručniku Đorđiju Mijuškoviću, a teške tjelesne povrede Radovanu Magovčeviću, Đorđiju Vukićeviću, Aleksi Mijuškoviću i Đorđiju Vulanoviću. Za to je poduzeće Kalabić od kralja Aleksandra Karađorđevića nagrađen Karađorđevom zvezdom!

Dakle, Kosović i Kalabić sa žandarmerijom kreću po dojavi u akciju. „Usput, potera se podelila u dva pravca: jedno odeljenje otišlo je u pravcu nikšićskog polja, a drugo, hvatajući planinske kose, koje je predvodio jedan stari, iskusni žandarmerijski narednik, stiglo je u selo Ribezje [Rubeže], nedaleko od Nikšića, baš kad su razbojnici izlazili iz kuće svog jataka Marka Draškovića“.

Prema drugoj objavljenoj srpskoj verziji, „posle ubistava 11 žandarma u cetinjskom okrugu, Mujo Bašović se, sa svojom družinom, prebacio u srez nikšićski; čim se za to saznalo, zastupnik okružnog načelnika g. Mika [Mirko] Dedović i komandir žandarmerijske čete g. Kalabić, iskoristili su velike snegove i poslali za odmetnicima sve žandarme iz žandarmerijskih stanica, kojima su se pridružili i svi leteći odredi; potera se kretala u pravcu sela Župe“.

Dalje se navodi da je, jednovremeno, angažovan i izvjesni „leteći odred“ koji je „pre 20 dana došao iz sarajevske škole“ i koji je „posle dva dana krstarenja po okolini Nikšića došao 27. decembra pred veče u selo Ribež [Rubeže] “.

I u to vrijeme je kroz Rubeže prolazila cesta koja se u blizini račva, jednim krakom, za Krnovo i Šavnik, a drugim za Župu Nikšićku.
Borba crnogorskih komita odvijala se na lokaciji Zmajevica Han, konkretno Šćepan Dolu, kod kuće mještanina Marka Draškovića, koji je, zaista, i bio jatak boraca Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore; jedan Markov rođak, Jošo Drašković, poginuo je rpije toga događaja kao komita.
 
Marko Drašković je, dakle, bio jatak, konkretno vojvode Milutina Bašovića.
Komiti su kod njega zakucali oko ponoći 27/28. decembra 1923. god. Nakon što su večerali, „legli su oko ognjišta da se odmore, a radi svake sigurnosti, postavili su jednog od mlađih odmetnika da stražari u kući pored onog stražara koji je stajao napolju pred vratima; s vremena na vreme, po neki od odmetnika, ustajao je da obiđe stražare, pa je opet legao kraj ognjišta; tako je to trajalo sve do svanuća“.

„Kad je u zoru, pokraj Draškovićeve kuće naišao jedan seljak, opazio je pred vratima čoveka, koji čuva stražu. Malo docnije, pročulo se da se u selu nalazi jedna odmetnička družina. Čim je za ovo saznao i žandarmerijski poverenik, on se nečujno izvukao iz sela i još pre nego što su zapevali prvi petli, o svemu obavestio žandarmeriju“.

Identitet toga seoskoga špijuna, „žandarmerijskoga poverenika“, bio je kasnije utvrđen. Pa su mu zelenaši, koristeći ratni metež Drugoga svjetskoga rata, presudili – osvetničkim metkom u čelo.
No, vratimo se u zimsko praskozorje 28. decembra 1923. u Rubežama. Što se, dalje, dešavalo?

„Kad su se razbojnici spremali da pođu, bila je pala gusta magla“.
„Žandarmi su se vrlo oprezno počeli privlačiti kući, i kad su je bili skoro opkolili, osuli su puščanu vatru na razbojnike. Iznenađeni tim prepadom, oni su poleteli natrag u kuću i iz nje počeli da se brane“.

U drugoj srpskoj verziji se kaže: „Po ranije utvrđenom planu, potere su se oprezno primicale Draškovićevoj kući. Odmetnik, koji je čuvao stražu pred kućom, zbog guste magle, primetio je poteru tek u poslednjem trenutku.
Kad je video žandarme, on ih je pozvao da stanu i opalio je metak iz puške da obavesti svoje drugove u kući o opasnosti koja im preti. Na to su i žandarmi pripucali i ubili odmetničkog stražara“.

Potom su „dva odmetnika izašli na vrata da vide šta se dešava; pa kad su videli šta je u stvari, vratili su se brzo natrag u kuću; posle toga, zavladala je tišina koja je samo s vremena na vreme bila prekidana po kojim pucnjem“.
Međutim, čuvši pucnjavu, „ona druga grupa žandarma, koju su predvodili sreski načelnik g. Kosović i kapetan g. Kalabić, brzo je pojurila u pomoć, jer je bilo očigledno da se broba vodila s razbojnicima“.

„Malo zatim, došla su pojačanja iz žandarmerijskih stanica u Lukovu, Župi i Nikšiću pod komandom žandarmerijskog poručnika Božidara Marjanovića i pisara sreza nikšićskoga g. Kondića [Kontića]”.

Dakle, kod kuće Draškovića, sjatila se, po prilici, kompletna sreska žandarmerija. „Za kratko vreme, odmetnici su bili opasani čitavim lancem žandarma, tako da niko od njih nije mogao umaći. Borba je počela oko sedam časova izjutra i trajala je sve do dva časa popodne“.

I na drugom mjestu se navodi da se u Zmajevicu Han-Šćepan Dolu šljegla sva raspoloživa žandarmerija: „Odmah su obaveštene žandarmerijske stanice u okolini, pa su povučene i sve patrole, koje su cele noći krstarile po ovom kraju. Devet žandarmerijskih stanica odaslalo je svoje patrole u Ribež [Rubeža], a iz Nikšića je krenuo ceo vod žandarma. Obaveštena o prisustvu razbojnika i nacionalna omladina iz Nikšića naoružala se i krenula takođe na Zmajevicu Han“.

Ta „nacionalna omladina“, koja se, eto, u prisutvu žandarmerije sama „naoružava“, zapravo je mjesni lumpenproleterijat i fukara, koju su Srbi i ranije za nadnice angažovali za najprljavije poslove.

Elem, „videći da se razbojnici očajno brane, jer su, opkoljeni, već unapred mogli da predvide sigurnu smrt, dva žandarma, da bi prekratila puškaranje, pošli su da bace bombe na kuću; ali tek što su učinili nekoliko koraka, pali su smrtno pogođeni“.

Iz jednoga drugoga izvještaja, doznajemo imena ovđe od komita smaknutih žandarma:  Niko Đurašković i Đura Ignjatović. Teško su ranjeni ranjeni žandarmi Milan Raketić i Boža Popović.

Kako se tvrdi, „povremena pucnjava trajala je oko četiri časa“, a onda je „na komandu sreskog načelnika, otvorena brza puščana paljba“.

„U početku su odmetnici odgovarali iz kuće, kroz kapke na prozorima, vrlo živo, pa sve ređe i ređe, dok najzad nije ostala da puca svega jedna puška. To je pucao Petar Zvicer sa kućnih vrata. Najzad i ta poslednja puška umukla je i tada su se tri najhrabrija žandarma privukla polako do kuće, pa kad su konstatovali da su svi odmetnici izginuli, ušli su unutra“.

To je prema jednome izvještaju. U drugome, međutim, stoji da je „brza puščana paljba“ naređena nakon što je Savo Raspopović, krenuo sa ostalima u juriš i pao smrtno pogođen.

„Kada je žandarmska puščana paljba počela da postaje sve jača, Sava Raspopović je pošao da vidi može li se umaći na koju stranu, ali je, prelazeći na drum kraj kuće, bio oboren jednim metkom“, a „odmetnici su pokušali da se probiju, ali su jedan po jedan padali“.

Komiti su, zapravo, jurnuli bačajući bombe. Za Savom Raspopovićem „napred išli su Marko Raspopović i Mujo Bašović“.

Pominjanje i na ovome mjestu, konkretno, Marka Raspopovića, sugeriše da je on bio tada u Rubežama, te da se u tome naletu, kroz zaglušujuće pucnjavu i detonacije 7-8 bombi koje su komiti bačili na žandarme, nekako probio kroz gusti obruč – ama, to je vlastima Kraljevine SHS bilo ponižavajuće da priznaju, pa su ga prerano oglasile mrtvim.

Tvrdi se, dalje, da preostalim živim komitima proboj „nije ispao [uspio]“, pa „su se zaustavili i nastavili borbu pred kućom“...

(Nastavlja se)