Piše: Vladimir Jovanović
„Ovih dana odstranjena su iz političkoga života tri eksponenta ZELENAŠA, a opomenuto je i nekoliko BJELAŠA, koji su, više od ostalih, podsticali razdor između dvije stranke; ovaj razdor je doveo do opasne tačke trvenja, a povod je pojedinačno ispoljavanje samovolje prilikom upućivanja kontingenta crnogorskih oružanih snaga u Bosnu”.
To je citat iz zabilješke italijanske Vrhovne komande od 17. marta 1943. o vojno-političkoj situaciji u Crnoj Gori. Dostavljena je šefu njezina Štaba, generalu Vitoriju Ambroziju, i drugim visokim vojnim rukovodiocima.
„ZELENAŠI bi željeli”, piše u istoj zabilješci, „da se u Bosnu pošalju samo četničke formacije, kako bi se u Crnoj Gori smanjila njihova snaga, nametljivost i uticaj”.
„ZELENAŠI bi željeli”, piše u istoj zabilješci, „da se u Bosnu pošalju samo četničke formacije, kako bi se u Crnoj Gori smanjila njihova snaga, nametljivost i uticaj”.
Činjenice i procjene za taj dokument iz okupirane Crne Gore su izradile komande trupa, te operativci SIE-a (Servizio informazioni esercito – obavještajne službe italijanske KoV), a odnose se na sutuaciju uoči i tokom Bitke na Neretvi, združene njemačko-italijanske operacije (Fall Weiss), u kojoj su crnogorski četnici učestvovali kao pomoćne trupe.
Ova zabilješka, te još nekoliko dokumenata italijanskih, koje ću citirati u produžetku, svjedočanstva su o konfrontaciji Krsta Popovića sa četničkim rukovodstvom, pri čemu do međusobnih oružanih djejstava nije došlo samo zahvaljujući presingu koji su, na obje strane, izvršili Italijani.
Otvorena rivalstva su otpočela sredinom 1942, nakon što su partizani izbačeni iz Crne Gore; a svakako im je doprinosilo i prisustvo Dragoljub-Draže Mihailovića u Crnoj Gori, koji je, do aprila 1943, boravio na obroncima Sinjajevine, u selu Lipovo kod Kolašina.
Mihailović je 29. septembra 1942. naredio Pavlu Đurišiću:
„Obzirom na pojavu KOMUNISTIČKIH TROJKI i rad ZELENAŠA u Crnoj Gori NAREĐUJEM da preduzmete najenergičnije mere za uništavanje KOMUNISTA i ZELENAŠA”.
Konferencija koju su četnici Crne Gore 30. novembra–2. decembra 1942. održali u Šahovićima (Tomaševu) — đe su usvojili rezoluciju da „buduća naša država treba da bude nasledna i ustavna monarhija Kraljevina Jugoslavija, kojom će vladati Kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, i u kojoj će četnička organizacija u saglasnosti sa krunom biti, za izvestan period, potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje” — potvrđuje procjene Krsta Popovića i saradnika, okupljenih oko Štaba Lovćenske brigade, da se četnici spremaju za reprizu 1918. god
„Obzirom na pojavu KOMUNISTIČKIH TROJKI i rad ZELENAŠA u Crnoj Gori NAREĐUJEM da preduzmete najenergičnije mere za uništavanje KOMUNISTA i ZELENAŠA”.
Konferencija koju su četnici Crne Gore 30. novembra–2. decembra 1942. održali u Šahovićima (Tomaševu) — đe su usvojili rezoluciju da „buduća naša država treba da bude nasledna i ustavna monarhija Kraljevina Jugoslavija, kojom će vladati Kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, i u kojoj će četnička organizacija u saglasnosti sa krunom biti, za izvestan period, potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje” — potvrđuje procjene Krsta Popovića i saradnika, okupljenih oko Štaba Lovćenske brigade, da se četnici spremaju za reprizu 1918. god
Opšta mobilizacija, koju su četnici pred predstojeću Bitku na Neretvi nastojali da sporovedu, nije samo onemogućena u zoni odgovornosti Lovćenske brigade (područje od Banjana i Pješivaca, do Bara i Budve), već je značajnim dijelom suzbijena i u ostalim krajevima.
Preko svojih i aktivista Crnogorske federalističke stranke, Štab Lovćenske brigade je održao nekoliko masovnih javnih zborova, piše 1968. dr Dimitrije-Dimo Vujović, đe su okupljeni pjevali: „Ovo kolo, što se kreće,/ u Bosnu ga ići neće”.
Preko svojih i aktivista Crnogorske federalističke stranke, Štab Lovćenske brigade je održao nekoliko masovnih javnih zborova, piše 1968. dr Dimitrije-Dimo Vujović, đe su okupljeni pjevali: „Ovo kolo, što se kreće,/ u Bosnu ga ići neće”.
U Podgorici je Krstov saradnik, major Blažo Marković iz Pipera, organizovao 6. februara 1943. sastanak, na kojem je odlučeno da se stvori teritorijalna ilegalna antičetnička vojno-politička organizacija: komandant Šćepan Lazović, Kuči; Joko Maraš, Donja Zeta; Bogdan Šaković, Podgorica; Risto Markuš; Lješkopolje; Pero Mićković, Bogić Laković, Mileta Milić, Gornji Kuči; Jagoš Ivanović, Donji Kuči; Gavro Đelević, Bratonožići; Milutin Bulatović, Rovca; Tomaš Šaranović, Spuž; Pero Vuković, Tomaš Grujović, Piperi...
Jedan od zadataka organizacije je da podriva četničke namjere. Šef kvislinške uprave Blažo Đukanović, žali se u februaru 1943. Baju Stanišiću: „Teškoća, kao što znaš, ima najviše od ovih ‘zelenbaća’”.
„Četničko rukovodstvo je bilo ozbiljno uznemireno aktivnošću separatista”, piše 1977. dr Radoje Pajović. „Ono je nekoliko puta dostavljalo prijedloge okupataru da likvidira zelenaški pokret”.
„Na teritoriji Krsta Popovića bila je nešto podnošljivija situacija”, navodi Pajović. „Pojedinci, pa i grupe ljudi, uglavnom simpatizeri Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), i ranije, prije organiozvanja četničkih priprema za pohod u Bosnu, bježeći od četničkoga terora, prelazili su na teritoriju Krsta Popovića. Čak je i u njegovim oružanim formacijama bilo prilično pristalica NOP-a”.
Ocjenjuje da je „separatističko vođstvo rado primalo pod svoju zastavu sve one koji su bježali od četničkoga terora, kao i one koji su se kod njih sklanjali da bi izbjegli mobilizaciju za Bosnu”.
Na drugoj strani, i Krsto Popović, uoči Bitke na Neretvi, sprovodi mobilizaciju Lovćenske brigade i koncentriše prema istočnoj Hercegovini: 1. čevljanski, 2. riječki i 4. banjanski bataljon, sa glavninom na pravcu Banjani—Oputna Rudina.
Preko zone odgovornosti Lovćenske brigade četnicima je bilo nemoguće da prebačuju trupe ili da ih izvlače.
Tokom intezivnih partizansko-četničkih borbi na istočnohercegovačkome frontu, zatim na Goliji i u široj okolini Nikšića, jedinice Lovćenske brigade, sa položajima tik uz četničke i partizanske, nijesu aktivno sadjejstvovale niti jednoj strani u njihovim obračunima.
Tokom intezivnih partizansko-četničkih borbi na istočnohercegovačkome frontu, zatim na Goliji i u široj okolini Nikšića, jedinice Lovćenske brigade, sa položajima tik uz četničke i partizanske, nijesu aktivno sadjejstvovale niti jednoj strani u njihovim obračunima.
Međutim, iako su, istina, djejstvovali samo pri pokušajima organizovanoga prodora u Banjane i partizana i četnika, dozvolili su izvlačenje razbijenih manjih partizanskih grupa i pojedinaca, te prihvat parizanskih ranjenika — uz prethodno oduzimanje naoružanja.
Tokom nastupanja kroz Crnu Goru, partizani nastupaju kroz četničke linije i stižu do pred Kolašin, Podgoricu (Radovče), Nikšić.
Linije fronta Lovćenske brigade ostale su nepromijenjene...
Tokom nastupanja kroz Crnu Goru, partizani nastupaju kroz četničke linije i stižu do pred Kolašin, Podgoricu (Radovče), Nikšić.
Linije fronta Lovćenske brigade ostale su nepromijenjene...
Krstov saradnik, major Blažo Marković, zapisuje:
„Uslijed teške situacije na frontovima Bosne i Hercegovine, đe okupatorske čete trpe poraz za porazom, apeluju na Birolija i Blaža Đukanovića da im pošalju pomoć. Naravno, traže crnogorsku, tj. zelenašku pomoć, da im Crnogorci popravljaju njihov teški položaj na frontovima; ali mi im ne damo ni jednoga Crnogorca”.
Prema njegovoj procjeni, „onemogućeno je da 7.000 crnogorskih patriota - zelenaša, budu bačeni u bratoubilački rat”.
„Uslijed teške situacije na frontovima Bosne i Hercegovine, đe okupatorske čete trpe poraz za porazom, apeluju na Birolija i Blaža Đukanovića da im pošalju pomoć. Naravno, traže crnogorsku, tj. zelenašku pomoć, da im Crnogorci popravljaju njihov teški položaj na frontovima; ali mi im ne damo ni jednoga Crnogorca”.
Prema njegovoj procjeni, „onemogućeno je da 7.000 crnogorskih patriota - zelenaša, budu bačeni u bratoubilački rat”.
To nas vraća na prvoklasne istorijske dokumente: italijanske vojno-obavještajne procjene svih ovih događaja...„BJELAŠI i ČETNICI željeli bi da u Bosnu povuku i ZELENAŠE, jer baš tu borba protiv komunista za njih poprima značajnu zalogu za vaskrsavanje velike Srbije, ili velike Jugoslavije. Za ove ideale, kao što je poznato, ZELENAŠI ne namjeravaju da se zalažu”, navodi se u zabilješci italijanske Vrhovne komande od 17. marta 1943. i dodaje da „u Crnoj Gori već skoro godinu dana četničke snage tijesno sarađuju sa našim okupacionim trupama u borbi protiv komunista”.
Međutim, „politika koju je do sada vodio Guvernatorat”, koja ionako favorizuje „oslanjanje na prosrpsku masu”, nakon „preduzetih mjera protiv nekih eksponenata ZELENAŠA”, dodatno gubi „mnogo simpatija i među ZELENAŠIMA”.
U italijanskome vojnome dokumentu „C/6. Op. A2. Vijesti iz Crne Gore. 10. april 1943” ocjenjuju da „nepomirljivo neslaganje između ZELENAŠA i BJELAŠA stvara našim snagama teškoće, koje postaju još teže uslijed progona koje Albanci vrše u odnosu na Crnogorce u anektiranim zonama, kao na primjer Ulcinj”.
Četnički odredi, upučeni u dolinu Neretve, raspadali su se pod uzastopnim udarom partizanskih jedinica, a „bilo je i slučajeva dezerterstva, kao i pojedinačnoga i kolektivnoga defetizma, tako da se već kod prvoga napada nemali broj vratio u partizanske redove; sve ovo su četničke starješine nastojale da sakriju od naroda, koji im baš nije sasvim sklon”.
„Na ośetljivom području Sandžaka osnovali su četnici jednu rudimentarnu i sektašku vojno-političku organizaciju, koja je svojim sljedbenicima razdijelila zemlju muslimana koji su prilikom nedavnih pokolja poginuli ili pobjegli”.
Riječ je o masakrima muslimanskoga stanovništva od strane četnika Pavla Đurišića početkom 1943. u srezu bjelopoljskome i na područjima između Bukovice, Boljanića i Čajniča (BIH), zapadno od Pljevalja.
Za razliku od četnika, piše dr Radoje Pajović da su, kako navodi „separatisti”, Muslimanima „pružali moralnu podršku i obećavali pomoć u oružju”.
Za razliku od četnika, piše dr Radoje Pajović da su, kako navodi „separatisti”, Muslimanima „pružali moralnu podršku i obećavali pomoć u oružju”.
U istome dokumentu, Italijani za ZELENAŠE navode da, „u svome fanatičnome programu maksimalne zaštite Crne Gore od srpstva, pokazuju sigurnu i simpatičnu privrženost našim trupama; namjeravaju da se pridruže sa formacijama koje smo mi naoružali, a koje uzimaju aktivno učešće u borbi protiv ustanika, čuvajući ljubomorno autonomiju, koju odlučno brane od pokušaja apsorbovanja, koje svim sredstvima vrše nacionalističke starješine BJELAŠA”.
U PROMEMORIJI italijanskoga Generalštaba KoV od 13. maja 1943. „Crna Gora — Kriza nacionalističkoga pokreta” (S.I.E. A3. Br. prot. Z/P 36801) razmatraju posljedice „nastale u Crnoj Gori poslije snažne ofanzive partizanskih snaga”; a koje se, dobrim dijelom, ogledaju u raspadu četničke organizacije u Crnoj Gori.
„Na političkome polju najznačajniji negativni faktor je neefikasnost upravljanja nacionalističkoga odbora [na čijem je čelu gen. Blažo Đukanovć – prim.a], koji nije bio u stanju da izgladi razilaženja koja su postojala između BJELAŠA (1) i ZELENAŠA (2).
(1) BJELAŠI, koje vodi gen. BLAŽO ĐUKANOVIĆ, podržavaju jugoslovensku ideju (MIHAILOVIĆ). U posljednje vrijeme, među BJELAŠIMA egzistira i jedna struja naklonjena velikosrpskoj ideji generala Nedića.
(2) ZELENAŠI — skloni su nezavisnosti Crne Gore — a njih vodi gen. KRSTO POPOVIĆ”.
„Na političkome polju najznačajniji negativni faktor je neefikasnost upravljanja nacionalističkoga odbora [na čijem je čelu gen. Blažo Đukanovć – prim.a], koji nije bio u stanju da izgladi razilaženja koja su postojala između BJELAŠA (1) i ZELENAŠA (2).
(1) BJELAŠI, koje vodi gen. BLAŽO ĐUKANOVIĆ, podržavaju jugoslovensku ideju (MIHAILOVIĆ). U posljednje vrijeme, među BJELAŠIMA egzistira i jedna struja naklonjena velikosrpskoj ideji generala Nedića.
(2) ZELENAŠI — skloni su nezavisnosti Crne Gore — a njih vodi gen. KRSTO POPOVIĆ”.
U nedostatku jednoga čvrstoga centralnoga organa, pokret je ostao u rukama pojedinih komandanata oružanih formacija, tako da je na kraju izgubio onu političku bazu neophodnu za cementiranje otpora zemlje”.
Za dezorijentaciju četnika dobrim dijelom je zaslužna i „propaganda iz Londona, koja, radi poznatih interesa, u posljednje vrijeme veliča partizansku djelatnost na štetu Mihailovićevog pokreta”.
Izvještava se o četničkim „nesposobnim starješina, profesionalno nespremnim”; i da je, među četnicima, „prisutno mnogo komunista, koji su širili nezadovoljstvo, nepovjerenje i izazivali defetizam i pobune”.
Međutim, nasuprot ocjeni o „slaboj moralnoj koheziji četničkih oružanih formacija, koje su se pokazale nepodesnim za borbu van rodnoga područja”, italijanski Generalštab predočava primjer discipline i ideološke kompaktnosti trupa Krsta Popovića; upoređujući ih sa četnicima zaključuje:
„ZELENAŠI su čvršći”.
U novoj zabilješci italijanske Vrhovne komande (A2C/6. Vijesti iz Crne Gore. 22. maj 1943) vele da su četnici u Crnoj Gori do nedavno bili „odlučno i programski usmjereni ka sljedećim ciljevima: — energično eliminisanje MUSLIMANSKOGA FAKTORA, koji bi zatim bio zamijenjen četničkom organizacijom, naročito u Sandžaku, da bi se tamo stvorila jedna zona koja bi bila spona između Crne Gore i Srbije; — likvidacija ZELENAŠKE struje”.
„ZELENAŠI su čvršći”.
U novoj zabilješci italijanske Vrhovne komande (A2C/6. Vijesti iz Crne Gore. 22. maj 1943) vele da su četnici u Crnoj Gori do nedavno bili „odlučno i programski usmjereni ka sljedećim ciljevima: — energično eliminisanje MUSLIMANSKOGA FAKTORA, koji bi zatim bio zamijenjen četničkom organizacijom, naročito u Sandžaku, da bi se tamo stvorila jedna zona koja bi bila spona između Crne Gore i Srbije; — likvidacija ZELENAŠKE struje”.
Ali, došlo je, tvrdi se, do promjene četničkih stavova, i to „pod udarom prekaljenih, vrlo pokretnih PARTIZANSKIH FORMACIJA”, jer su „kod četničkih jedinica otkriveni su teški nedostaci”, a „uzrok tome je što se u odredima nalaze pojedinci sumnjive političke prošlosti, naročito bivši PARTIZANI, koji su radili na razjedinjenju, izazvavši dezertiranje i rasturanje, rivalstvo među starješinama i sukobe između ZELENAŠA i BJELAŠA”.
Nasuprot tome, partizani, koji su se „skoro godinu dana poslije njihova poraza, ponovo pojavili u Crnoj Gori, zajedno sa glavninom PARTIZANA sa područja bivše Jugoslavije” dobijaju naklonost stanovništva koje je „savladalo prvobitni strah” od partizana, koji ne ponavljaju „greške” iz 1941. i 1942, naime „PARTIZANI više ne vrše surova divljaštva kao nekad”.
U toj novoj situaciji, četnički rukovodioci Italijanima „sada priznaju da su počinili greške” i „pokušali su da dođu do sporazuma sa ZELENAŠIMA, nudeći im, sa neuobičajenom popustljivošću, ravnopravan položaj, kako prema stanovništvu, tako i prema okupatoru”.
„Ali, ZELENAŠI, ponosni zbog pretpostavljene nadmoći svojih jedinica — koja se, vjerovatno, pripisuje činjenici da su ih partizanske formacije manje napadale — odbili su svaki sporazum i drže se nepopustljivo prema svojim protivnicima”.
„Ali, ZELENAŠI, ponosni zbog pretpostavljene nadmoći svojih jedinica — koja se, vjerovatno, pripisuje činjenici da su ih partizanske formacije manje napadale — odbili su svaki sporazum i drže se nepopustljivo prema svojim protivnicima”.
Izgleda, tek tada, nakon sloma četničke organizacije, general Biroli shvata da je u prethodnom periodu, precjenjivao vojni značaj četničke organizacije i sa stanovišta italijanskoga okupatora neporavdano zapostavljao razmatranje da Krstu Popoviću dozvoli orgnizaciju svojih trupa na čitavu Crnu Goru.
Iz bilješke o razgovoru Birolija 2. juna 1943. u Solunu sa generalom Aleksanderom Lerom, njemačkim komandantom „Jugoistoka”, a povodom saradnje njemačkih i italijanskih jedinica tokom Bitke na Sutjesci, razmatrana je svrsishodnost razoružanja četničkih jedinica Pavla Đurišića.
Iz bilješke o razgovoru Birolija 2. juna 1943. u Solunu sa generalom Aleksanderom Lerom, njemačkim komandantom „Jugoistoka”, a povodom saradnje njemačkih i italijanskih jedinica tokom Bitke na Sutjesci, razmatrana je svrsishodnost razoružanja četničkih jedinica Pavla Đurišića.
Biroli nije imao primjedbi na razoružanje četnika, ali: „smatra cjelishodnim da se od razoružanja isključe formacije ZELENAŠA, koje su se pokazale kao pouzdane i koje mogu efikasno pomoći u odbrani teritorije, čak i u slučaju napada Saveznika”.
„General Ler izjavljuje da je primio naređenje od svoje Vrhovne komande da pristupi rasformiranju svih četničkih formacija u Crnoj Gori bez razlike, i da će što se tiče ZELENAŠA sačekati precizno objašnjenje svoje Vrhovne komande”.
„General Ler izjavljuje da je primio naređenje od svoje Vrhovne komande da pristupi rasformiranju svih četničkih formacija u Crnoj Gori bez razlike, i da će što se tiče ZELENAŠA sačekati precizno objašnjenje svoje Vrhovne komande”.
Njemci su upravo tada partizane opet izbačili iz Crne Gore. I pripremaju se, dakle, da uskoro od Italijana preuzmu okupaciju Crne Gore.
Ispostaviće se da, upravo Njemci, podržavši četnike u njihovoj saradnji sa srpskim kvislingom Milanom Nedićem, planiraju reprizu 1918. — „prisajedinjenje Crne Gore Srbiji”...
(Nastavlja se)
Đuro
Hvala autoru i Anteni M za izvanredan serijal tekstova o čovjeku kojem se Crna Gora nije ni počela da odužuje.
darshan
Vrhunski feljton - toliko je detaljan da se dobija na objektivnijem utisku kakva su to vremena bila i kakva je strahota pogubnog bratoubilačkog rata. Međutim, jedan detalj mi je zapao sa oko: u prilogu "Izještaj Glasa Crnogorca sa sahrane pripadnika vojske Krsta Popovića" piše, "koje čivutska banda zajedno sa komunističkom obrazinom". Poznato je da su četnici i njihove vođe, Nedićevci, Ljotićevci itd. imali antisemitsku komponentu u svojoj ideologiji i saradnji sa okupatorom. Da li je to slučaj i sa zelenašima?
Anto
Zaista neobično ozbiljno za novinarske standarde ne samo Crne Gore, nego i regiona. Slažem se da portal Antena M, kao i radio, uostalom, predstavlja rijetko ozbiljnu medijsku priču, ali je ovaj serijal tekstova na razini ozbiljnog naučno-istraživačkog poduhvata. Pretpostavljam da će autor Jovanović objaviti barem jopš dva nastavka i tako zaokružiti priču o posljednjoj etapi Krstovog političkog i ratničkog djelovanja. Pošteno i kompetentnonapisano.