Javni servis shvaćen kao javna prostorija

Piše: Slobodan Jovanović

Tradicija javnog servisa u zapadnoj Evropi poslužila je da djelimično izoluje medije od onoga što se smatra najgorim efektom tržišnih odnosa. Osnovni cilj javnog servisa je da služi  interesima i potrebama javnosti, da vodi brigu za javni interes, da se bavi događajima i društvenim pojavama u politici, privredi, zatim kulturom, obrazovanjem, sportom, zabavom. Javni servis ima svojevrsnu misiju koja ima mnogo veću važnost u odnosu na druge medije, jer ona ne djeluje samo kao medijska organizacija, već i kao institucija za njegovanje nacionalne kulture, nacionalnih osjećanja i nacionalnog identiteta, kao i korespodencije sa međunarodnim stvaralaštvom. Čak se može reći da najpoznatiji javni servis u svijetu, britanski BBC, ima prevashodno kulturni profil, koji mu je odredio prvi direktor radio BBC-a, Džon Rit, namjenjujući mu ulogu "ambasade nacionalne kulture".

Tobi Mendel, analitičar medija i nekadašnji direktora BBC-a, u jednoj publikaciji piše da  javni servis razlikuje od komercijalnih medija nezavisnost koja se mora garantovati preko odgovarajućih struktura kao što su pluralistički i nezavisni upravni odbori, da  javom servisu mora biti obezbeđeno finansiranje koje je dovoljno za zadovoljavanje potreba i interesa javnosti kao i za održavanje slobodnog protoka informacija i ideja i, na kraju, da  javni servis mora biti neposredno odgovoran javnosti, posebno u vezi sa ispunjavanjem svojih obaveza i korišćenjem javnih sredstava. U modelu  zakona o radiodifuziji kao servisu javnosti UNESCO-a (ITU/BDT i UNESCO, 1998.), piše: „Ako – u pozitivnom smislu – pođemo od toga da radiodifuzija kao javni servis postoji zbog javnosti, zbog cjelokupnog stanovništva, to – u negativnom smislu – znači da ona ne postoji zbog vlade, parlamenta ili predsjednika, zbog neke političke partije ili crkve, ili zbog bilo koje druge interesne grupe ili dioničara. Ona mora biti nezavisna u odnosu na sve 'isključivo' u službi interesa stanovništva, ljudi kao građana, a ne potrošača.“

Osnovne karakteristike javnog servisa formulisao je 1995. godine teoretičar Erik Barent, i to: opšta geografska dostupnost, briga za nacionalni idetntitet i kulturu, nezavisnost u odnosu i na državu i komercijalne interese, nepristrasnost programa, širina i raznovrsnost programa i značajan udio u finansiranju sredstvima dobijenim naplatom od korisnika. 

Najvažniji međunarodni dokumenti koji se bave ulogom javnog servisa su Praška rezolucija iz 1994, Rezolucija Evropskog parlamenta iz 1996. i Amsterdamski ugovor iz 1997. godine. Praška rezolucija govori o javnom servisu kao „referentnoj tački za sve pripadnike javnosti, kao suštinskom faktoru pluralističke komunikacije koja je svima dostupna i koja odbacuje svaku kulturnu, polnu, vjersku i društvenu diskriminaciju“. Dvije godine kasnije Evropski parlament slično formuliše ulogu i značaj medijskih organizacija javnog servisa: „Radiodifuzija kao servis javnosti predstavlja pomoć informisanom građanstvu, sredstvo je uzornog pluralizma koji različite grupe u društvu povezuje u zajednički govor koji oblikuje javno mnjenje. Uspostavlja standard kvaliteta i popularnh programa koji se masovno prate. U službi je interesa manjina i vodi računa o svim različitim grupama koje čine stanovništvo zemlje. Pruža nepristrasne i potpuno nezavisne informacije – kako svojim ukupnim pokrivanjem, tako i temeljnim faktografskim programima koji su u stanju da zadobiju povjerenje publike. Ima značajnu ulogu u podsticanju javne debate koja je od vitalnog značaja za stvarno funkcionisanje demokratije i predstavlja forum za debate svih grupa i organizacija u društvu“ (Rezolucija Evropskog parlamenta, usvojena 1996. godine).

Preporukom CM/REC(2012)1 o upravljanju javnim medijskim servisima, koju je usvojio Komitet ministara Savjeta Evrope 2012. godine, kaže se da „javni medijski servisi na kraju i u suštini račune polažu javnosti. Međutim, javnost je sačinjena od sve složenijeg spektra institucionalnih i drugih aktera:

- država predstavlja javnost – putem vlade i parlamenta, kao  i putem drugih nezavisnih regulatornih i nadzornih tijela

- javnost direktno kao publika i građani učesnici;

- javnost koju predstavljaju grupe civilnog društva i šire  interesne zajednice.“

Mogu se citirati još mnoge odredbe i još poneki dokument, ali se čini da izneseni citati dovoljno govore što bi trebalo da budu karakteristike javnih servisa i njihov način kontrole, onako kako to vide međunarodni dokumenti i kako je to riješeno u demokratskom i civilizovanom svijetu.

Mada se to implicite ne navodi u ovim dokumentima, to se jasno podrazumjeva, opšti interes društva i državni interes je nešto što bi svaki javni servis trebalo da prepozna i da ga razvija i slijedi. Tačno je da javni servisi moraju da poštuju programski sve društvene grupe, ali se to ne može odnositi da davanje mjesta promociji neprihvatljivog djelovanja, bilo da je ono etički problematično ili da ugražava interese države i društva. Naravno, to ne znači da takva ponašanja ne mogu biti predmet određenih analiza, javnih debata visokokvalifikovanih učesnika, ali nije prihvatljivo davanje medijskog prostora za promociju štetnih aktivnosti ili sadržaja. Dakle, pluralizam da, ali i odgovrnost prema javno izgovorenoj riječi.

Uobičajeno je da se u bavljenju javnim servisom najveća pažnja obraća uticaju vlade i vladajućih partija na uređivačku politiku, a samo je dodirnuta mogućnost da pojedine političke partije, društvene grupe i čak pojedinci uzurpiraju uređivačku politiku javnog servisa, ne vodeći računa da je za, barem, polovinu stanovništva neprihvatljiva takva uređivačka koncepcija. Upravo to imamo u Crnoj Gori!

Ako je 42% izašlih birača glasalo za DPS, ako članovi DPS-a i Vlade Crne Gore, iako čine više od polovine biračkog tijela, ne učestvuju u programima Javnog servisa, jer su tamo meta organizovanih napada, a ne dio konstruktivnog dijaloga, zar nije umjesno da se Savjet RTCG zapita da li takav javni servis ispunjava svoju funkciju? Zar je moguće da se u Javnom servisu sprovodi politika jedne grupe iza koje stoji samo dio političkih stranaka, ili ko zna koje interesne grupacije nevladinog sektora?

Pritom se za uzor uzima uređivačka politika jedne duboko antivladine televizije! Pa onda imamo javni servis koji hoće da bude „veći katolik od Pape“. Odnosno, da se takmiči sa tim glasilom i da prednjači u pretvaranju studija u tužilačku ustanovu, mjesto đe se iznose kvalifikacije i mjesto u kojem neznanje i nekompetentnost dominira. I takvo novinarstvo proglašava za profesionalno!

Javni servis treba da otvara sve teme, političke, društvene, religijske, ali ne na način da se to pretvori u obračun sa bilo kime, već je obaveza javnog servisa da svaku temu tretira na najvišem mogućem nivou, izbjegavajući iznošenje neprimjerenih kvalifikacija, obračuna, difamacija. Imali smo suludu situaciju da jedna osoba unese lisice u studio, mogao je i vatreno oružje, i da i niko zbog toga nije snosio odgovrnost. Štoviše, ista osoba dobija povlašćeni tretman na dan stupanja Crne Gore u NATO, što je jedan od najvažnijih datuma u njenoj istoriji, iznoseći nekoliko minuta najobičnije budalaštine i nesuvislosti. Javni servis nije mjesto za trivijalne rijalitije i primitivni egzibicionizam. 

Ali da se vratimo osnovnoj funkciji javnog servisa, tj „ambasadora nacionalne kulture“, kao institucije „za njegovanje nacionalne kulture, nacionalnih osjećanja i nacionalnog identiteta, kao i korespodencije sa međunarodnim stvaralaštvom“. Bavi li se javni servis uopšte time? Koliko mi želudac dozvoljava da pratim emisije javnog servisa, na njemu je promenada beznačajnih ličnosti iz domena pseudoknjiževnosti i estrade iz Crnoj Gori susjedne države Srbije. Naučni i obrazovni program je uglavnom preuzet sa BBC-ja, što sigurno predstavlja kvalitet, ali mi nije jasno u kojoj mjeri to podrazumjeva „njegovanje nacionalne kulture, nacionalnih osjećanja i nacionalnog identiteta“. Razne "žive" emisije vrve od jezika iz susjedne Srbije, često se radi i o prosvjetnim radnicima, pa se čovjek zapita nije li na djelu sračunata politika asmilacije crnogorske omladine. Sticajem okolnosti znam da u Srbiji niko ne može raditi na RTS, u prosvjeti, PR-u...ko ne govori srpskom ekavicom.

Ako već imamo inferiornost kao dominantnu osobinu kod mnogih medijskih poslenika, nevladinog sektora, dobrog dijela građana Crne Gore, zašto onda ne primjenju pravila onoga u odnosu na kojeg se osjećaju inferiorno? Crna Gora je u potpunosti medijska kolonija raznoraznih treš televizija izvana, tako da je tragično što javni servis ne prepoznaje državni i nacionalni značaj koji bi trebalo da ima.

Loš javni servis ne postavlja standarde kvaliteta, pa se, onda, i vrijednost ostalih medijskih kuća mjeri "dvostrukim aršinima". Koliko se napora ulaže u gašenje Pinka zbog informativne emisije „Minut, dva“, dok na televiziji Vijesti godinama imamo isti model pravljenja emisija, samo su mete izmjenjene, pa to nikome ne smeta!? To govori da se u Crnoj Gori profesionalizam mjeri u odnosu na žrtvu. Ako je meta vlast, onda je kritika profesionalizam. Ako kritikujete opoziciju, onda je to poltronstvo, plaćeništvo i slične budalaštine. Samo je pitanje odakle moć jednoj medijskoj grupaciji i nevladinom sektoru da nameću obrasce, tim prije što se, većinom, radi o polururalnom profilu ljudi, koji nedostatak kompetencije nadomještavaju agresivnošću.

Takvi, na žalost, daju pečat i Javnom servisu Crne Gore.