Petorica članova Sv. Sinoda Crne Gore nijesu 1918. potpisali „ukidanje” autokefalne Crkve

Piše: Vladimir Jovanović

U događajima oko uništenja nezavisne crnogorske države krajem 1918. godine „ključnu ulogu odigrala je srpska vojska, u čijim rukama se nalazio najveći deo zemlje; odluka o OKUPACIJI bila je politički motivisana“ (Dragoljub R. Živojinović, „Kraj Kraljevine Crne Gore 1918-1921”, Beograd 2002, str. 33).

Nikola I i kraljevska vlada su u to vrijeme u egzilu; stotine njima lojalnih i uticajnih crnogorskih vojnih i političkih zarobljenika tek se vraćaju iz austrougarske internacije. I prije ulaska okupacionih trupa, crnogorski komiti su potpuno samostalno oslobodili najveći dio zemlje, a iz preostalih područja demoralisane austrougarske trupe se povlače bez ikakve želje za oružanim otporom.

Protivno Ustavu Kraljevine Crne Gore, tada suverene i međunarodno priznate države, mimo legalnoga i legitimnoga saziva Crnogorske narodne skupštine i važećih izbornih zakona, uz aktivnu organizaciju službenika srpske vlade i njezinim finansiranjem, a pod oružanom zaštitom okupacione Vojske Kraljevine Srbije i njezina četničkoga odreda Koste Pećanca – sazvana je i održana 11-16. novembra (stari kalendar) 1918. u Podgorici tzv. Velika Narodna Skupština Srpskoga Naroda u Crnoj Gori koja je proglasila prisajedinjenje Srbiji.

Navodno motivisan odlukama toga skupa, manjinski dio Svetoga Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve, R[i]ješenjem od 16. decembra 1918, odlučuje da se „Sv[eta] AUTOKEFALNA Crkva u Crnoj Gori ujedini s nezavisnom Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji”.

Tekst R[i]ješenja glasi:

„SVETI SINOD KR(ARLJEVINE) CRNE GORE. Broj 1169. Cetinje, 16. decembra 1918. god.

ZAPISNIK

Izvanredne sjednice Svetoga Sinoda Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori, održane u rezidenciji Mitropolije Crnogorske, dana 16. decembra 1918. godine.

Prisutni: Mitropolit Crne Gore Mitrofan Ban, Mitropolit Pećski dr Gavrilo Dožić, Episkop Nikšićski Kiril Mitrović, i Sinodski sekretar đakon Ivo Kaluđerović.

PREDMET

Da se nezavisna Srpsko-Pravoslavna Sv. Crkva u Crnoj Gori ujedini s autokefalnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji.

U današnjoj svojoj sjednici Sv. Sinod gornje je pitanje svestrano proučio i donio jednoglasno ovo RIJEŠENJE:

Pošto je Velika Narodna Skupština Srpskog Naroda u Crnoj Gori održana u Podgorici dana 13. novembra 1918. godine donijela odluku, da se nezavisna Crna Gora ujedini sa Kraljevinom Srbijom to i Sv. Sinod nalazi cjelishodnim i opravdanim da se i Sv. autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini sa nezavisnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji, a zajedno s ovom sa cijelom Sv. Srpsko-Pravoslavnom Crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca.

Gornje riješenje ima se dostaviti Njegovom Visokopreosveštenstvu Mitropolitu Srbije G. Dimitriju i Predsjedniku Vlade G. Stojanu Protiću.

Zaključeno i potpisano.

Mitropolit Crne Gore i Predsjednik Sv. Sinoda Mitrofan Ban; Mitropolit Pećski dr Gavrilo Dožić; Episkop Nikšićski Kiril Mitrović; Sekretar Sinoda đakon Ivo Kaluđerović”.

***

R[i]ješenje svjedoči da su ga autori i-ili potpisnici lišili crkvene argumentacije. Jednim jedinim – i to necrkvenim razlogom, pozivajući se na tzv. Podgoričku skupštinu – obrazložili su svoje postupanje.

U R[i]ješenju se ne navodi Svetim Duhom ukrijepljeno svešteno kanonsko pravilo, eklisiološko ili bogoslovsko tumačenje, na kojem ga zasnivaju. Naprotiv, naveden je profani razlog – politička odluka jednoga skupa, tzv. Podgoričke skupštine, čiji se delegati i sami izjašnjavaju da su skupljeni mimo zakona, naime radi prevrata i sprovođenja nasilja. Tokom diskusije, moglo se čuti:

„JANKO SPASOJEVIĆ: Pošto je ovo državni prevrat... LJUBOMIR GLOMAZIĆ: Kakvi smo da smo i pošto nemamo zakona... mi smo revolucionarna skupština, koja zakone provodi silom... MILOSAV RAIČEVIĆ: Mi smo ovde skupljeni mimo zakona...” (Jovan R. Bojović, „Zapisnici sjednica Podgoričke skupštine”, „Podgorička skupština 1918. Dokumenta”, Donji Milanovac, 1989, str. 80, 102, 113).

Ali, istine radi, ukupno su donijete 4 odluke tzv. Podgoričke skupštine, ali ni jedna od njih uopšte se ne odnosi na status Crkve: premda je, prvi put u istoriji Crne Gore, bilo bogoboračkih parola, niko od diskutanta na tome skupu nije pomenuo ni opstanak ni gašenje autokefalije Crkve!

***
Sveti Sinod autokefalne Mitropolije crnogorske - Crnogorske pravoslavne crkve je 16. decembra 1918. zasijedao u nepotpunome sastavu. Imao je ukupno 7 propisanih članova sa pravom glasa, a od njih, ispod R[i]ešenja, potpisi su samo mitropolita Mitrofana i episkop Kirila.

Obojica, Mitrofan (rođen 1841. u Grblju) i Kiril (rođen 1867. u Budvi), nijesu domicilni crnogorski državljani – već austrougarski, a crnogorsko državljanstvo su stekli kao zreli ljudi, kada su se naselili u slobodnoj crnogorskoj državi i postali klirici njezine autokefalne Crkve.

Od dvojice drugih potpisnika R[i]ešenja, jedan – mitropolit pećki, Gavrilo Dožić, nije ni bio član Sinoda, a đakon Ivo Kaluđerović jeste bio član Sinoda – ali, bez prava glasa.

Gavrilo Dožić, kao arhijerej Carigradske patrijaršije – mitropolit u Prizrenu, pristupio je, tj. povratio se matičnoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi krajem 1913. i biva intronizovan u katedri novoustrojene Pećke mitropolije. Naime, Pećka mitropolija je treća eparhija autokefalne Crkve Kraljevine Crne Gore, utemeljena po okončanju balkanskih ratova. Kralj Nikola je 27. novembra 1913, na ispraćaju Gavrila, na svečanosti kazao:

„Može li biti ljepšega dana za našu AUTOKEFALNU PRAVOSLAVNU CRKVU od ovoga u koji sa našega Cetinja opremamo danas u Peć visokopreosveštenog gospodina mitropolita, dr Gavrila Dožića, vrijednog sina ove zemlje, na njegovu službu Bogu i narodu”.

Međutim, Ustav Svetoga Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori, iz 1904. godine, u dijelu koji bi eventualno normirao status u Sinodu mitropolita Peći, trećega arhijereja autokefalne Crkve – nije promijenjen; vjerovatno uslijed ratnih okolnosti, ali to ovđe nije od značaja: u svakome slučaju, Gavrilo 1918. nije bio član Sinoda.

Da bi R[i]ješenje Sinoda od 16. decembra 1918. bilo punovažno, uz niz prethodno riješenih crkveno-kanonskih, ali i političko-državnih uslova, bilo je potrebno da ono ima i pismenu, potpisima ovjerenu saglasnost većine članova Sinoda. Tu saglasnost R[i]ješenje – nema.

Ispod teksta R[i]ješenja od 16. decembra 1918. nedostaju potpisi 5 članova Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve sa pravom glasa, i to: arhimandrita Cetinjskoga manastira, arhimandrita Ostroškoga manastira, trojice klirika (protoprezvitera).

***

Sastav, djelokrug i nadležnost za donošenje rješenja Sinoda utvrđeni su Ustavom Svetoga Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori iz 1904. godine.

Tu je naglašeno da „AVTOKEFALNA pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj Gori, kao član jedne svete katoličanske i apostolske Crkve, kojoj je pastirenačelnik i glava Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava jedinstvo u dogmatima i kanoničkim ustanovama sa svima drugima pravoslavnima avtokefalnim crkvama, i ovo će jedinstvo ona čuvati i održavati dovijeka” (čl. 1).

Navedeno je da „svima crkvenim poslovima u Knjaževini Crnoj Gori upravlja u smislu svetih kanona Sveti Sinod, koji je najviša crkvena vlast u Knjaževini, i kojemu podliježu, u pitanjima vjere, bogosluženja i hrišćanskog morala, svi u Knjaževini Crnoj Gori koji ispovijedaju pravoslavnu vjeru” (čl. 3).

Utvrđeno je, dalje, i sljedeće: „Osnovu za sve odluke i naredbe Svetog Sinoda sastavlja: 1. Sveto pismo; 2. Dogmatička opredjeljenja i simvoličke knjige Pravoslavne crkve; 3. Sveti kanoni koji su primljeni vaseljenskom pravoslavnom crkvom; i 4. Državni zakoni” (čl. 8).

Još je naglašeno: „Djelokrug Svetog Sinoda prostire se, u smislu 6. kanona Svetog Sedmog vaseljenskog sabora, na sva kanonička i evanđelska djela koja se tiču ove Mitropolije. Isključeno je od toga samo ono što, po svetim kanonima, spada u ličnu nadležnost mitropolita, kao sinodskog predsjednika i kao poglavice AVTOKEFALNE CRNOGORSKE CRKVE” (čl. 15).

Uporedimo li R[i]ješenje od 16. decembra 1918. sa ovim crkveno-ustavnim odredbama, ustanovićemo da se akt o „ukidanju” autokefalije Crkve Crne Gore: ne temelji na Svetome pismu, niti na dogmatičkim opredjeljenjima i simvoličkim knjigama Pravoslavne crkve, niti na svetim kanonima (uključujući i 6. kanon Sedmoga vaseljenskoga sabora), niti na državnim zakonima.

***

Ustav Svetoga Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori iz 1904. godine još utvrđuje:

„Sveti Sinod Knjaževine Crne Gore sastavljaju: 1. Arhiepiskop cetinski i mitropolit Crne Gore, 2. Episkop zahumsko-rasijski, 3. Arhimandrit cetinski, 4. Arhimandrit ostroški, 5. Tri protoprezvitera, i 6. Sinodski sekretar” (čl. 10).

To je primjenjeno i u praksi. Na primjer, potpuni, osmočlani sastav Sv. Sinoda autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve nalazimo u izdanju „Državnoga kalendara” iz 1910. godine. Članovi Sinoda su tada: mitropolit Mitrofan, episkop Kiril, arhimandrit Mihailo Dožić, iguman Prokopije Vračar, protođakon Filip Radičević, protojerej Aksentije Bojović, protojerej Pavle Petrović, sekretar đakon Ivo Kaluđerović.

Do 1918, uslijed raznih uzroka, bilo je personalnih promjena u sastavu Sinoda, no ukupno je, dakle, Sinod Crnogorske pravoslavne crkve imao Ustavom definisanih 8 članova; od toga, njih 7 su sa pravom glasa, to su: Arhiepiskop Cetinjski i Mitropolit Crne Gore, Episkop Zahumsko-Rasijski, Arhimandrit Cetinjski i Arhimandrit Ostroški su članovi „po pravu”, sa stalnim mandatom, a 3 protoprezvitera su članovi „po izboru”, sa mandatom na tri godine (čl. 11, 13).

Osmi član Sinoda, njegov sekretar, u ovome slučaju đakon Kaluđerović, koji je potpisao R[i]ješenje od 16. decembra 1918, nije, dakle, imao pravo glasa na Sinodu, već je on samo administrativno lice – zapisničar. Naime, propisano je da je „sinodski poslovođa i otpravnik sinodskih poslova i odluka” (čl. 14), da „sve odredbe i naredbe Svetog Sinoda zapisuje sinodski sekretar u naročiti zapisnik” (čl. 27) i da „pristavnu službu u Svetom Sinodu vrši sinodski sekretar pod neposrednim načelništvom mitropolita ili njegovog zamjenika” (čl. 28).

***
Preostaje da uporedimo da li su glasovi i potpisi mitropolita Mitrofana i episkopa Kirila, nesporno članova Sv. Sinoda autokefalne Crkve Crne Gore sa pravom glasa, mogli biti dovoljni za punovažnost akta od 16. decembra 1918. godine?

Ustav Svetoga Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori propisuje: „Sveti Sinod može donositi punovažne odluke kad su prisutni u sjednici predsjednik i bar još tri člana, od kojih dva člana po pravu i jedan po izboru” (čl. 25).

Drugim riječima, kvorum za donošenje važećih sinodalnih odluka bio je – 4 člana Sinoda.

Taj kvorum 16. decembra 1918. nije dostignut.

No, čak i da je postojao kvorum, Sinod nije bio vlastan da odlučuje o statusu autokefalne Crkve. Ustav Svetoga Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori nema odredbi kojim se utvrđuje procedura „ujedinjenja” autokefalne Crkve s nekim drugim crkvenim entitetom.

Sve odluke i presude Svetoga Sinoda o spoljašnjim poslovima (čl. 21), da „postanu izvršne i za svakog obavezne”, morale su da imaju potpis suverena iz dinastije Petrović-Njegoš; izričito: „potrebito im je vrhovno knjaževsko [kraljevsko] odobrenje” (čl. 22).

Kralj Nikola I Petrović-Njegoš nikada nije dao saglasnost na odluke Sinoda od 16. decembra 1918, premda je poživio od tada više od dvije godine; po vlastitoj želji, pokopan je 1921. u ruskoj pravoslavnoj crkvi u San Remu, a opijelo su, uz ruske sveštenike, služili sveštenici autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve u emigraciji – pripadnici pokreta Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore.

Pola godine ranije, septembra 1920, upokojio se mitropolit Mitrofan Ban, poglavar autokefalne Crkve. Tim povodom u Gaeti (Italija), u tamošnjem garnizonu crnogorske kraljevske vojske, čitana je dnevna naredba. U njoj se veli da Mitrofan, iako „na onakav kukavički i nedostojan način je izdao svoga Kralja, svoju pastvu i herojsku Crnu Goru“, na „potonjem izdisaju [je] molio suznim očima sve prisutne da budu tumači njegova pokajanja za zločin, kojeg je počinio, time što je dao svoj mitropolitski blagoslov i pristanak za uništenje Crne Gore od strane Srbije, izjavljujući, da je to tada morao učinjeti pod pritiskom i prijetnjom srbijanskih vlasti”.

U istoj naredbi je njegova smrt tumačena na način da je umiješan „prst Svemoćnoga Gospoda Boga, koji je uvijek štitio crnogorski narod” i izraženo je uvjerenje da Svevišnji „neće dozvoliti da u buduće više nijedan poglavar Crnogorske crkve pođe putem Mitrofana Bana“.

***
REZIME: Od 7 članova Sv. Sinoda autokefalne Crkve Kraljevine Crne Gore, akt o njezinome „ukidanju” potpisuju svega 2 člana. Sinod 16. decembra 1918. zasijeda bez kvoruma.

Razmatra pitanje van djelokruga svoje normirane nadležnosti. Za ovaj svoj akt Sinod, ili neko u njegovo ime, ni naknadno nije pribavio izričito utvrđenu saglasnost suverena Petrovića-Njegoša.

Akt se „temelji” na nepostojećim odlukama jednoga necrkvenoga, političkoga skupa, sazvanog i održanog mimo važećeg ustava i zakona u uslovima vojne okupacije crnogorske države od strane Kraljevine Srbije. Taj sinodalni akt je lišen na Svetome Duhu temeljenih uslova, predviđenih: Svetim pismom, dogmatičkim opredjeljenjima i simvoličkim knjigama Pravoslavne crkve, sveštenim kanonima. Takođe, nema utemeljenje ni i u državnim zakonima Kraljevine Crne Gore.

Akt o „ukidanju” autokefalne Crkve u Crnoj Gori ne sadrži ni bilo kakvo „alternativno” eklisiološko ili bogoslovsko tumačenje.