Književnik Milovan Đilas (1911-1995) o bestijalnim zločinima i zločincima protiv Crne Gore (1919-1924) - prvi dio

ROMANSIRANI ALI I ISTORIOGRAFSKI DISKURS I ARGUMENTACIJA MILOVANA ĐILASA O BESTIJALNIM ZLOČINIMA POČINJENIM NAD CRNOM GOROM, CRNOGORCIMA I MUSLIMANIMA/BOŠNJACIMA (1919-1924) IZVRŠENIM NAKON OKUPACIJE I NASILNE ANEKSIJE CRNE GORE SPROVEDENE OD STRANE SRBIJE 1918)

Piše: Novak ADŽIĆ, istoričar i pravnik

Vlasti Kraljevine Srbije su, od kraja 1918. godine, na teritoriji Kraljevine Crne Gore, nakon njene okupacije i nasilne aneksije, posredstvom svog aparata za prinudu, počinile masovne i raznovrsne zločine kao što su: ubijanja, mučenja, silovanja, internacije, gladovanja, uzurpacije civilne vlasti od strane vojske, prisilna regrutovanja, pljačke i konfisakcije nepokretne imovine, nezakonite namete, uništavanje istorijskih i kulturnih spomenika, strijeljanja zatvorenika, zarobljenika i ranjenika, razne zločine protiv civila, zlostavljanja, prinudne mjere poput sekvestra, rekvizicija i kontribucija, devalvacije i ukidanje novca, kao i brojne druge represivne, ugnjetačke, porobljivačke i asimilatorske radnje i akte. Te činjenice konstatuje i predsjednik crnogorske Vlade u progonstvu Jovan Simonov Plamanac u pismu, kojeg je 31. marta 1919. godine, iz Neja kod Pariza, uputio Predsjedniku S. A. D. Vudrou Vilsonu, u kojemu ga obavještava »o srpskim pokoljima i kriminalu i politici inkvizije protiv pojedinaca i zajednice«. (Citirano prema: Prof. dr Dr Dragoljub Živojinović, akademik SANU, “Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922”, Beograd, 1996, str. 369.)

Svemu tome bili su izloženi Crnogorci i brojni drugi crnogorski građani, Muslimani/Bošnjaci i Albanci, elem, svi oni koji nijesu bili u službi beogradskih vlasti ili njihovi janičari. Takva je bila slika svirepog i krvavog režima koji je vladao na prostoru Crne Gore od 1918. godine, u doba kada je Kraljevina Crna Gora prisajedninjena, pripojena Kraljevini Srbiji, alijas Kraljevini SHS.

Evidento je, Crna Gora je od 1918. godine, kada joj je nametnut velikosrpski jaram, bila poprište monstruoznih i morbidnih zločina, pokolja, mučenja i terora. Organi civilne, policijske i vojne vlasti bile su okrutne prema narodu. Nijesu se birala sredstva i načini da se ognjem i mačem osvoji i pokori Crna Gora i depersonalizuju Crnogorci. U tom poslu aktivnu ulogu imali su i brojni crnogorski janičari, bjelaški organizovani, naoružani kontrakomiti i plaćenići režima, lovci na ucjene itd, koji su se dočepali vlasti, bili uz režim revnosni izvršioci njegovih naloga i ambicija, te kojima su data ovlašćenja i odriješene ruke, da, u sadejstvu sa vojskom i žandarmerijom, i tzv. « organizovanom bjelaškom omladinom », po svaku cijene slome i uguše otpor crnogorskog naroda velikosrpskoj agresiji, invaziji, okupaciji i nasilnoj aneksiji Crne Gore.

U nastavku teksta slijedi nekoliko činjenica i dokaza koji to maltene apodiktički potvrđuju i pokazuju.
Najprije, da navedem neke isrijske izvore, koje o tome svjedoče, pa ću potom peći na prezentaciju i elaboraciju romansirane naracije Milovana Đilasa o zločinima nad Crnom Gorom i njenim narodom.

List crnogorske političke emigracije u SAD- CRNOGORSKI GLASNIK (MONTENEGRIN HERALD), koji je izlazio u Detroitu, Mičigen, u periodu od 1917. do 1931, godine, a koji je vodio propagandu protiv velikosrpske okupacije i aneksije crnogorske države i zalagao se »Za pravo, čast i slobodu Crne Gore«, redovno je izvještavao o zločinima nad crnogorskim narodom. »Crnogorski glasnik« bio je službeni organ »Crnogorskog potpornog saveza« i »Crnogorske Slobodne stranke seljaka i radnika«, koju su u SAD osnovali bivši ministri u ranijim crnogorskim Vladama: Milo Mitrov Vujović, iz Ljubotinja, Dr Pero Šoć iz Ljubotinjske Dubove i Petar-Pero Vučković sa cetinjske Prekornice, kao i novinar i politički emigrant u SAD patriotske crnogorske profilacije i akcije Miro Mitrović.
Nakon rascjepa u crnogorskoj emigraciji u Italiji, tokom 1921. i 1922 godine, ovaj list je u SAD zastupao stanovište potonje crnogorske Vlade u egzilu, na čijem je čelu bio general dr Anto Gvozdenović, kojega je 1922., na taj položaj imenovala, u svojstvu regentkinje kraljevske vlasti kraljica Milene Petrović-Njegoš.

»Crnogorski glasnik« iz Detroita, to vrijedi znati, je bio zabranjen za distribuciju na teritoriji Kraljevine SHS, rješenjem Ministra unutrašnjih djela od 1. januara 1922. godine. Tretiran je kao »neprijateljsko glasilo« upereno protiv države pod egidom kralja Aleksandra Karađorđevića i Nikole Pašića i njihovih kohorti, štrebera i koterija.
U patriotskom crnogorskom emigrantskom listu »Crnogorski glasnik«, Detroit, Mičigen, broj 61, od petka, 1. avgusta 1924 godine, godina izlaska 9, na strani 1, objavljen je članak »STANJE U CRNOJ GORI«, u kojemu se za brojne zločine nad crnogorskim narodom optužuju beogradski Dvor i Vlada.

U tome članku, u podnaslovu »NAJNOVIJA ZLOČINSTVA U KATUNSKOJ OBLASTI«, kaže se i ovo:
»Iz najnovijeg izvještaja, kojeg »Egzekutivni odbor Crnogorske Slobode«, šalje G. Predsjedniku Milu Vujoviću, iznosimo ovaj dio, koji govori o najnovijim zločinima srbijanskih vlasti u Crnoj Gori. Kao što se vidi, izvještaj govori samo o jednom kraju Crne Gore, a ponovo ćemo javiti i o drugim objastima. Izvještaj glasi: Sresko načelstvo s Čeva, naredilo je da se iz cetinjskog zatvora dovedu-povezani u jedan konop-Jovan B. Vujović, Blagota R. Vujović, Boško L. Vujović, Ćiro R. Vujović i Stevan N. Vujović-koji, dakle, svi u jedan konop povezani, dovedeni su s Cetinja u Čevo. Čim su stigli kod sreskog načelstva, ovo ih je predalo nekom žandarmerijskom naredniku (čistokrvnom Srbijancu) Seliću«.

Potom se navodi da je narednik Selić prizvao »zloglasnu gardu« dvojice rezervnih srpskih oficira, inače iz Crne Gore, bjelaša, te »naredio je da se skinu konopci, a stave gvožđa. Iza toga, Selić i njegovi gardisti, oficiri »narediše, da se pred njim izvede Jovan B. Vujović i Blagota R. Vujović i stadoše ih pitati, gdje se sad nalazi ustaš Majo Vujović. Ova dva odgovoriše da oni ne znadu, a da ne mogu ni znati, pošto su od 8. aprila zatvoreni, te od toga dana nijesu mogli ni čuti u zatvoru gdje se nalazi Majo. Iza toga, ovi starješine i njihove bande povikaše: »ubijmo ih, izdajnike, jer ti su oni koji nam kriju odmetnike!« Žandarmerija je odma uhvatila ova dva nesretnika, skinuli su ih samo gole i nage položili ih na pod od kancelarije, pa ih udarali dotle, da im je krv udarila iz svakog dijela njihova namučenoga tijela i omastila pod, toljage i ruke razbojničke žandarmerije. Ali, najzvjerskiji čin ovog mučenja jest to, da su ovi zvjerski mučitelji primorali Draga S. Vujovića, da sam svojom rukom udara jadne i ranjave mučenike-držeći mu bajonete na prsi, i vičući mu da udara ili da će ga probosti.

Mučeći ih, pitali su ih gdje se je Majo Vujović nalazio za sve vrijeme od tri godine dana, od kad je u šumu. Pod teškim mukama, ovi su jadnici govorili sve, što im je moglo na um pasti,- a što nijesu nikad ni snijevali, samo da bi tuča prestala. Pa ipak to sve nije bilo dosta, već ih je sjutradan žandarmerija metnula na nove muke. Onako ranjave i ubivene, tukli su ih šipkama od pušaka po nogoma sve dotle, dok im je sva koža s potplata bila odvojena. Zatim su ih držali tri dana bez vode i bez hrane. Upravitelj i izvršitelj ovoga mučenja bio je srbijanski narednik žandarmerije, Selić.

Na isti način su bili mučili i Andriju M. Vujovića, iz opštine Rudinske, i Sava A. Draškovića iz opštine Čevske, koje su vodili sa sobom ravnih deset dana, tukući ih svakoga dana redovno i primoravajući ih, da im kažu nekakvi novac ustaša – za koji su im rekli, da oni moraju znati.

Članovi ove Državne organizacije za mučenje crnogorskih građana«, piše ovaj list, dakle, srpski oficiri, žandarmi i pojedinci i grupe kažnjeničke režimske bande, »ušli su u kuću bolesne udovice Jovane L. Vujović, starice od 65. godina«, te jedan od batinaša, – » tukao kundakom od puške, i na kraju je izbacili iz kuće, tražeći, da im i ona kaže, gdje je Majo Vujović. Ova ista grupa organizacije pošla je iz Poljana u Broćanac, kod Nikšića, gdje su našli petnaesto-godišnju djevojku, Maricu R. Vujović. Ova sirota kad je čula, da su tu stigli ovi tirjani, prijavi im se i zamoli, da joj dadu propusnicu, jer hoće da ide kod sestre u Lastvu Čevsku«.

Dalje, »Crnogorski glasnik« navodi da jedan »član ove Državne bande, izdao joj je propusni list, ali je istovremeno nagovorio neke od svojih drugova, koji su je pretekli i sačekali u mjesto Ljeskove Vode. Kad je ova jadna djevojčica stigla, uhvatili su je i silovali; pa pošto su to zvjerstvo izvršili, onda su je tukli i isprebijali na mrtvo ime.
Sem navedenog, treba pobrojiti i sledeće zločine iz ovog kraja, da barem približno imadete pojam onoga, što se sad ovamo radi«.

U nastavku teksta »Crnogorski glasnik« tvrdi da je jedan od glavnih kontrakomitskih vođa i predstavnika vlasti iz Nikšića:, » udario puškom po glavi Sava Vujovića, iz Ćeklića, i razbio mu glavu, samo zato, što ga je ovaj siromah zamolio, da mu ne gazi neki rasad kupusa. Ovo se je desilo na Ubli«.

Isti list zatim nabraja seriju počinjenih zločina nad narodom od strane izvršioca organa kriminalne politike vlasti.
»Crnogorski glasnik« navodi potom doslovno:

»2 – Bez ikakvog povoda i razloga za koji se znade, srbijanska žandarmerija je uhvatila Sava Luketina Perišića, iz Cuca, pa su ga tukli kundacima od pušaka, dok se je onesvijestio. Istome su slomljena nekolika rebra.
3 – Dijete Đura Vučurova Jovanovića, vezali su u konop, pa ga vezanog vješali o drvetu, usta mu napunili krpama, da ne može vikati, poslje ga tukli na oči nesrećnih roditelja – i onda ga onasviješteno bacili kao strvinu na obor.
4 – Na isti način su tukli kundacima dijete Mitra Radova Perišića, dok su ga upola mrtvo ostavili u kući tužnih roditelja.
5 – Šćer Ilije Jankova Pejovića, iz Bjelica, srbijanski žandari su oko ponići odvukli iz kuće, pošto su joj dobro izprebijali oca; onda su nesrećnu djevojku silovali redom, te su je sjutri dan našli u polu mrtvom stanju na sred ulice – na kraju samog sela.
6 – Milana Pejovića, iz Bjelica, srbijanski žandari su odveli noću iz kuće, a sjutradan su ga našli njegovi seljani i donijeli kući isprebijanog i u nesvijesti.
7 – Vuko Krstov Perašev bio je u svojoj kući napadnut od srbijanske žandarmerije; tučen, dok su ga onesvijestili, pa ga onda bacili s gornjeg boja kuće u zgradu (baštu).
8 – Sin Draga Lazova Kustudića, samo 12 godina star, bio je vezan, tučen do krvi i vješan nad jednom provalijom u selu Majstore; sa tim su nesretno dijete primoravali, da im kaže, gdje su ustaši.
9 – Sem više navedenih bili su vezani i vješani : Radovana J. Krivokapića, Nikolu Gavrilova, Šćepana Andrina, žensku Ćetnu Nikolinu i Božanu, Nikolinu Marka Banićevića i Krsta Pejovića – svi iz Cuca.
10 – Jedan krd od osam srbijanskih žandara došao je na dan 27. maja (ljeta gospodnjeg 1924.) u selo Lipu, u Cuce; ušli u kuću seljaka Milića Popovića i odma počeli tući Mašu, ženu Milićevu, zato što su je sudske vlasti dan prije oslobodili iz zatvora, gdje je bila zatvorena zbog toga, što nije umjela kazati gdje se nalaze ustaši. Pošto su je svi vezali, narednik žandarmerije je naredio žandaru Radiću, da je tuče dok je propljuvala krv; zatim su je izvukli na ulicu, gdje je nastavio tući sam žandarmerijski narednik« te kad se ona »i najposlje kad se je onesvijestila, ostavili su je.

11 – Ista žandarmerija, ali pod komandom već zloglasnoga Petra Tomanovića (on je bio bjelaš, aktivni oficir, major srpske vojske, odnosno vojske KSHS i istaknuti pripadnik Narodne radikalne stranke Nikole Pašića u Crnoj Gori-Napomena N.A), konstatuje dalje »Crnogorski glasnik«),-» došla je 12. juna ove godine, u kuću 70 godina starog Nikole Mijajlova Mijanovića, u selo Grab, u Cuce. Ovoga jadnog starinu su nemilosrdno istukli; na silu se častili u njegovoj kući jaganjcima i pršutom, dok mu nijesu ništa u kući ostavili. Ovog istog starca su napadali i ranije, t.j. 15. januara ove godine, kada su ga tukli i dok su se oni častili u kući, on je morao bos stajati na smrznuti snijeg pred kućom; a kad su ga ponovo uveli u kuću, najprije su ga tukli po smrznutim tabanima od noga, pa onda po cijelom tijelu. Tom prilikom su mu kundacima slomili tri rebra.
12 – Jedanaest navedenih tačaka, kao i ostalo iz primljenog izvještaja, a ovu dvanaestu donosimo o Vasu Bogdanovu Krivokapiću; donosimo je onako, kako je on sam dao izjavu 4. juna ove godine, a koja glasi :

»Došao sam početkom Balkanskog rata iz Amerike, i sve dok su se oba Balkanska rata svršila, ostao sam s puškom u ruci s mojom braćom. Iza Balkanskoga rata opet sam se vratio u Ameriku; a u Evropskom ratu ponovo došao, da branim Otadžbinu. Godine 1918. zaludu sam bio pobornik za ujedinjenje, misleći, da se to pošteno misli i radi. A danas sam u mojoj domovini doživio ovo: Prije nekoliko dana pozvao me k sebi na Batu major Petar Tomanović, čim sam stigao dao me je vezati u lance, a sjutra dan me vezali i tako me držali dvanaest dana i dvanaest noći, primoravajući me da kažem, da sam primio novac od komita. Iza toga su mi oduzeli četiri brava iako imam svega samo devet koza, koje su mi poklonili moji seljani, jer su mi 14. januara ove godine zapalili kuću, u kojoj mi je izgorelo sve, što sam imao.

Nijesam sam ja, koji ovako stradam životom i sirotinjskom mukom – ima nas mnogo... Mi smo van zakona; naše pleme plaća dnevno četiri arača. Jadna raja više trpjeti ne može. Danas mi ne ostaje ništa Drugo, nego da bježim glavom bez obzira, da spasem još jedini i goli život, koji mi ostaje.«
Izgleda, da bi i ovaj »pobornik za ujedinjenje« sad tražio to malo Drukče, nego 1918. – Uredništvo«.
(»Crnogorski glasnik«, Detroit, Mičigen, broj 61, od petka, 1. avgusta 1924 godine, godina izlaska 9, stranica 1, članak »STANJE U CRNOJ GORI« Vidi o tome: Novak Adžić, »Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918-1941«-biografije ustanika, emigranata i komita«, tom 1, Cetinje, 2008, str. 117-120).

                                                                           ***

Jednim među mnogima paradigmatičnih surovih izvršioca politike, koja je bila ogrezla u zločinima i teroru i konkretnih počinjenjenih zločina nad brojnim stanovnicima Crne Gore, javno je, dugo i više puta, kao takav imenovan i optužen i načelnik kolašinskog okruga Boško L. Bošković, koji je potom postao policijski inspektor MUD-a KSHS i penzionisan u tom statusu. Za Boška L. Boškovića karakteristično je i to da je bio protivnik kralja Nikole I Petrovića-Njegoša, pristalica Podgoričke skupštine (1918), brutalni neprijatelj Božićnog ustanka (1919) i crnogorskog komitskog (gerilskog) pokreta (1919-1924). Ponašao se prečesto kao siledžija, moderni dahija i gramzivi otimač, bio je revnosni režimski izvršilac, itd, te fanatični unitarista i član Demokratske stranke Ljubomira Davidovića, odnosno njenog krila kojeg je predvodio ondašnji ministar policije Kraljevine SHS Svetozar Pribićević. Boško L. Bošković je bio »bahati predstavnik vlasti o kojem se raspravljalo i u jugoslovenskoj skupštini još 1921. godine zbog terora koji je provodio. Bio se zamjerio mnogima, zbog svoje bahatosti i isključivosti. Zelenašima zbog surovosti kojom im je proganjao (ubio je Petra Dulovića zato što mu je brat Todor bio u komitima), radikalima zbog terora prilikom izbora i u političkim obračunima, Muslimanima zbog učešća u pogomima 1912. godine u Koritima«.

(Dr Šerbo Rastoder, “Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924.godine”, “Almanah”, br. 7-8, Podgorica, 1999, str. 251.).

Bitno je znati da je biografija Boška L. Boškovića (1887-1924) objavljena u časopisu »Ratnik«, 1928, II, 120-124. Povodom djelovanja od 1918. Pa nadalje pa sve do smrti Boška L. Boškovića (1924) pisala je »Slobodna misao« 12/1933, 3, 4., kao i brojni drugi listovi na prostoru KSHS i u inostranstvu. Ali o tome, nekom drugom prilikom ću pisati.

Načelnik kolašinskog okruga Boško Bošković od strane pretpostavljenih nikada nije odgovarao u istražnom, krivičnom sudskom postupku za zločine, za koje je javno mnogo puta i na više mjesta s razlogom prozivan da ih je neposredno i posredno počinio.

Boško Bošković je ubijen 7. novembra 1924. godine na Obodu Cera na putu Mojkovac-Šahovići. Za njegovo ubistvo bez dokaza osumnjičen je poznati muslimanski odmetnik Jusuf Mehonjić, koji je docnije likvidaran u Albaniji od strane jugoslovenske tajne policije. Glasine, odnosno, lažna i namjerno smišljena fama, da je Jusuf Mehonjić sa družinom ubio Boška L. Boškovića, prihvaćene su tada kao »nepobitna činjenica«, kako od strane vlasti, tako i od strane štampe. »Inače, Jusuf Mehonjić je bio rodom iz Grnčareva i slovio je kao jedan od vođa komitskog pokreta u Sandžaku. Bio je član Kosovnog komiteta i učesnik u borbama protiv Ahmed-Zogua, jugoslovenskog kandidata za albanski presto, na strani Bajram Curija i tadašnjeg predsjednika albanske Vlade Fan Nolija. Poslije nasilnog svrgavanja ove demokratski izbrane Vlade, Jusuf Mehonjić je bio likvidiran od strane jugoslovenske tajne policije«.

(Dr Šerbo Rastoder, »Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924«, Almanah«, br. 7-8, Podgorica, 1999, str. 252.).

Čuveni muslimanski /bošnjački ustanik i komita Jusuf Mehonjić, saborac crnogorskih zelenaša i komita, bio je, dakle, lažno opužen da je ubio Boška L. Boškovića, kako sam već naveo, na mjestu Obod na Ceru na putu od Mojkovca prema Šahovićima 7. novembra 1924. Njegov ubica nije bio Jusuf Mehonjić. Naprotiv, Boška Boškovića su, najvjerovatnije, ubili u znak odmazde svog brojnih njegovih svirepih zločina nad Rovčanima, Moračanima i širom kolašinskog, mojkovačkog i bjelopoljskog kraja čuveni crnogorski zelenaški komiti braća Radoš Punišin i Drago Punišin Bulatovići iz Smailagića polja (Kolašin).

Poslije ubistava Boška Boškovića dogodio se, uz solidarnost ondašnjih državnih vlasti, iz osvetničkih ali i drugih poriva, bestijalni pokolj Muslimana/Bošnjaka u Vraneškoj Dolini, Pavinom polju i Šahovićima (današnje Tomaševo) 9. i 10. novembra 1924. godine, kojeg su izvršili njegovi saplemenici u masovnom pohodu. Istraga o zločinima u Šahovićima nije sprovedena. Od strane vlasti zločin u Šahovićima je zataškan. Ubistvo Boška L. Boškovića bio je povod za masakre nad Muslimanima u tom kraju. Tom strašnom zločinu Đilas je povetio značajan dio svog romana »Besudna zemlja«, čija sadržina i smisao poruka osvjetljava na književni, ali i istoriografski fundirani način tragediju Crnogoraca i Muslimana/Bošnjaka na prosoru Crne Gore pod krvavom vladavinom kralja Aleksandra Karađorđevića i njegove apsolutustičke vlade pod egidom Nikole Pašića i njegovih saveznika.

Milovan Đilas u svojoj knjizi » Besudna zemlja«, koja je na engleskom jeziku objavljena u Londonu 1958. godine, navodi podatak da Boška Boškovića nijesu ubili Muslimani, nego Crnogorci, glavari iz Kolašina u političkom konfliktu. »Da bi nepravda bila potpuna, Boška nijesu ubili muslimani nego Crnogorci, glavešine iz Kolašina. To je moj otac kasnije saznao od povjerljivog znanca«, konstatuje Milovan Đilas. On procjenjuje da je broj žrtava tog svirepog zločina iznosio oko 350 osoba. Jedan službeni izvještaj od 12. avgusta 1925. godine govori da je tada u noći između 9. i 10 novembra 1924. godine i cijeli dan 10. novembra te godine ubijeno oko 120 Muslimana i zapaljeno 45 kuća, pored pljačke i progona, koja su istovremeno izvršena. Pokolj Muslimana u Šahovićima zaslužuju posebnu pažnju i analizu, a do sada on je bio predmet osvrta više autora. (O masovnom zločinu u Šahovićima vidi detaljno monografiju prof. dr Šerba Rastodera, pod naslovom «Kad su vakat kaljali insani-Šahovići 1924 », « Almanah », Podgorica, 2011).

(Nastavak sjutra)