Piše Novak Adžić
ROMANSIRANI ALI I ISTORIOGRAFSKI DISKURS I ARGUMENTACIJA MILOVANA ĐILASA O BESTIJALNIM ZLOČINIMA POČINJENIM NAD CRNOM GOROM, CRNOGORCIMA I MUSLIMANIMA/BOŠNJACIMA (1919-1924) IZVRŠENIM NAKON OKUPACIJE I NASILNE ANEKSIJE CRNE GORE SPROVEDENE OD STRANE SRBIJE 1918)
Milovan Đilas je zločinu u Vraneškoj Dolini, Pavinom Polju i Šahovićima posvetio najveći dio svoga obimnog djela » Svetovi i mostovi«, Povesti u tri knjige, I- II, Matica srpska, 1997. U tom svom romanu, uz ostalo, Đilas piše i o ubistvu Boška L. Boškovića kao i o počiniocima tog ubistva. Razumije se, Milovan Đilas govori u književnoj formi. Lik i djelovanje Boška L. Boškovića u romanu »Svetovi i mostovi«, jasno, krije se i opisuje pod drugim imenom, kao što to Đilas čini u naraciji i deskripciji vrši i drugih likova i mjesta u ovom djelu. Taj lik (Boško Bošković) je u romanu kod Đilasa narativno portretisan pod imenom »Bulat«.
Međutim, kada govori o tome ko je izvršilac ubistva Boška L. Boškovića, Đilas koristi ne imaginarne, nego realne likove, mada i to treba uzeti hipotetički. Naime, u svojoj priči Đilas upotrebljava imena »braće Radoša i Draga«, kao ličnosti koje su bili komiti i koje su, po njegovoj priči, ubile » Bulata«, iza čijeg se Đilasovog literarnog lika krije stvarni Boško L. Bošković.
Iz opisa Milovana Đilasa, implicitno se u tadašnje prilike bolje upućenim čitaocima sa istoriografskim znanjem sugeriše zaključak da su u stvarnosti Boška L. Boškovića ubili čuveni crnogorski komiti braća Radoš i Drago Bulatović, te da su njegovo ubistvo iz političkih razloga organizovali kolašinski glavari koji su bili žestoki protivnici vlasti i politike čija je personifikacija upravo I eklatantno bio i Boško L. Bošković.
(O Radošu I Dragu Bulatoviću vidi više: Novak Adžić, “Komitske vojvode Radoš Bulatović (1885-1929) i Drago Bulatović (1876-1929)-“Sudbine crnogorskih patriota”, Podgorica, 2004. str. 391-401.)
Autor ovih redova izvlači takvu pretpostavku na osnovu pažljivog iščitavanja pomenutog Đilasovog djela, ne tvrdeći da je sve to istinito, ali da je to dobar, osnovan i bitan prilog težnji ka utvrđivanju istine. I sam Đilas, pravi izvjesnu ogradu i oprezno konstatuje na jednom mjestu pomenutog romana: » Pa ni ja, čak ni poslije toliko godina, ne držim da su moja zapažanja, a pogotovo zaključki sasvim pouzdani: naše neposredno postojanje, uvijek drukčije, čini da svagda drukčije i prosuđujemo-stvarnost koju je nemogućno pojmiti i izraziti u svoj njenoj mnogostranosti«. (Milovan Đilas ,» Svetovi i mostovi«, Povesti u tri knjige, I, II, Matica srpska, 1997, str. 535).
Dakle, u spoznaji, deskripciji i analizi ovih povijesnih dešavanja oslanjam se na zapise, tvrdnje, asocijacije i aluzije koje Milovan Đilas čini u knjizi » Svetovi i mostovi«, do kojih se dolazi interpretacijom. Za pisca ovih redova, odgovor na pitanje: ko su pravi organizatori i izvršioci ubistva Boška L. Boškovića, ipak, ostaje još uvijek jednim dijelom, i to manjim, u domenu istoriografske nepoznanice.
U romanu »Svetovi i mostovi«, Treća knjiga, Četvrdi deo, Bdenja, Milovan Đilas piše o » Bulatovljevoj pogibiji« (u literarnoj interpretaciji riječ je o aluziji na Boška L. Boškovića), Milovan Đilas, kroz usta jednog od svojih imaginarnih likova u romanu, govori da je u ubistvu » Bulata« bilo umiješano nekoliko osoba, te da je istina o tome ko ga je ubio držana u tajnosti, da se o tome iz političkih razloga ćutalo. »Otkrivanje ubica bi pružilo zgodu vlastodržcima – odreda pristašama ujedinjenja Crne Gore i Srbije sa da se obračunavaju s protivnicima toga ujedinjenja«, piše on (Milovan Đilas, n. d. str. 539.).
On posredstvom jednog svog literarnog »junaka« navodi u vezi sa saopštavanjem verzije o pogibiji » Bulata« sljedeće: »poodavno su prestali razlozi ćutanja, a samim tim je i istina izgubila živi značaj: ja je kazujem iz ljudske potrebe da se tajne otkrivaju«. (Ibidem). Na toj teritoriji, piše Đilas, »U to vrijeme bila su pretekla još dva crnogorska odmetnika, i to iz bratstva Bulatovljevog – braća Radoš i Drago. njihova družina je u prvim danima ujedinjenja pobila desetak žandarma, koji su prodrli u njihov zabiti zavičaj, a potom se s većinom plemena nekoliko dana opdupirala vojsci i ujedinjaškim odredima«. (M. Đilas, navedeno djelo, str. 540.) .
Đilas potom konstatuje: »Za razliku od drugih odmetnika, braća nijesu ni okupili družinu, niti se nekoj družini priključili, nego su četovali sami i veoma povučeno, tako da su im vlasti teško ulazile u trag« (Ibidem). Đilas piše da braća Radoš i Drago »važili su za hrabre i oko njihovog imena- bili su se u narodnim predstavama spojili u jedan pojam, ako ne i u jednu ličnost- širila se posebna tajanstvenost: bili su prisutni svugdje i nigdje, pa tako širili stravu, iako se nijesu svetili za potkazivanja i gonjenja. Bili su već vremešni i u svemu različiti. Radoš je bio mlađi i manji, ali odvažniji i neoprezniji. On je bio i glasitiji, pa su valjda zbog toga najprije pominjali njegovo ime. Ali je u svemu slušao svog brata Draga, pokrupnog i prerazložnog pedesetogodišnjaka. nerazdvojni, kretali su se mahom noću i zimovali po zemunicama u prašumama. Zajedno su i poginuli, izdani od jataka prokušanog na mukama i u zlodijelima – desetak godina poslije događaja ispričanih u ovim zapisima«, piše Đilas. (Ibidem. Đilas griješi u tom smislu: braća Radoš I Drago Bulatović ubijeni su u selu Ravni u Morači, marta 1929, dakle, nakon nekoliko mjeseci manje od 5 godina poslije likvidacije Boška Boškovića-Prim.N. A) .
Zatim Đilas u navedenom romanu piše o Radošu i Dragu Bulatoviću: »Njihov život bi mogao biti čudesna priča o bratskoj ljubavi i ljudskoj patnji, o slastima lova na ljude i pozvijrivanju čovjeka u borbi za život i ideju... Ali ja se na njima ne zadržavam zbog toga, nego što su oni ubili Bulata. Istina, namisao nije bila njihova, nego trojice glavara, Bulatovljevih školskih i ratnih drugova, ali protivnika ujedinjenja sa Srbijom. Na taj poduhvat ih nije toliko navela osveta za Bulatovljeva nasilja-ogorčenja na njih su se već bila stišala, a niti njegov nagli uspon-on je već bio dosegao svoj vrhunac a oni se već i bez njega nepovratno survali u provaliju. Moralo im je u glavi proključati da se ubistvom Bulata ne da ništa izmijeniti u istorijskom zbivanju- zajedništvo sa Srbijom je već postalo i način života većine Crnogoraca. Držim da je njih na to ponajvećma podstakla ozlojeđenost poraženih, koji se istoriji, odnosno proteklim zbivanjima svete na njenim izvršiocima. Ubistvo je i zamišljeno i izvršeno veoma smišljeno. Čak ni na Radoša i Draga nije mogla pasti sumnja. Znaju se da oni krstare i skrivaju se podaleko od... i mjesta pogibije«, piše Đilas. (Navedeno djelo, str. 541.)
Milovan Đilas navodi da su braća Radoš i Drago » poznati kao starokovni, čak i u bunu ogrezli radi plemenske samostojnosti. Istina, Bulat (tj. Boško L. Boškoić-prim.N.A) je tu bunu ugušio, ali u ime Države- mržnja se vremenom s njenih službenika prenosi na nju. Štaviše, ako bi na Radoša i Draga i pala sumnja- oni se zbog ranijih djela ne bi predali, a kamoli priznali još ubistvo Bulata« (Ibidem). Đilas saopštava da su u planiranju i pripremanju ubistva »Bulata« (čitaj Boška L. Boškovića) učestvovali četvorica kolašinskih glavara. Za » Bulata«, t.j. Boška L. Boškovića, Milovan Đilas, kroz lik jednog svog književniog junaka, kaže da je bio »crnogorski dušmanin« te da on u sebi nije nosio »Crnu Goru i nezavisnost crnogorsku«. (Nevedeno djelo, str. 543).
Djelo Milovana Đilasa »Svetovi i mostovi« spada, jednim dijelom, u domen literature memoarskog karaktera. Memoari su zaokružen, s pretenzijama da budu koliko-toliko uobličen i cjelovit zbir prioritetnih uspomena njihovog tvorca i pisca, skup i amalgam sjećanja, pamćenja, bilježenja onoga što se neposredno vidjelo, doživjelo i čulo, ali i onoga što se posredno manje ili više pouzdano, subjektivno i objektivno, saznalo. Oni sadrže i kazivanjima, pričanjima, svjedočenjima, ispričane uspomene, nerijetko i pristrasne i profane od strane drugih lica, prippadnika tadašnjih i ranijih generacija, ali oni sa sobom nose i objavljivanje vrlo značajne sačuvane istorijske građe.
Memoari, ergo, spadaju u vrstu istorijske beletristike značajnog profila i uticaja. U istorijskoj metodologiji memoari se, ipak, tretiraju kao drugorazredni istorijski izvor. Memoariska se nalaze na granici između istorijskog izvora i istorijske literature, ali se ipak računa i valoriziraje kao istorijski izvor autobiografskog karaktera i važno je svjedočanstvo za što pouzdaniju rekonstrukciju i ekspoziciju prošlosti. No, po svojoj autentičnosti i originalnosti Memoari spadaju u drugi red istorijskih izvora, značajno iza Dnevnika koji su primarni i prvorazredni istorijski izvor. Dnevnici, Autobiografije, Memoari su, da zaključim,vrsta važnih istorijskih izvora u metodologiji istorijske nauke i naučnih istraživanja.
U daljem dijelu tesktu navešću nekoliko činjenica i argumenata, kojima se, eksplicitno i implicitno, potvrđuje da su Crna Gora i njen narod bili žrtve magmum crimena, odnosno, terora, opresije, korupcije, podvale, diktature i laži ondašnjeg režima KSHS. Taj fakat konstatuje i slavom ovjenčani crnogorski vojskovođa, general Radomir Vešović, bivši ministar vojni u crnogorskoj Vladi tokom Prvog svjetskog rata i komitski vođa u Crnoj Gori tokom austro-ugarske okupacije i docniji borac protiv politike uništenja crnogorske države i jedan od prvaka Crnogorske federalističke stranke (1919-1929).
On je od strane srpskih vlasti uhapšen 26. novembra 1919. godine i utamničen u beogradskom zatvoru, u kojemu je robijao petnaest mjeseci. Kad je izveden pred sud u Beogradu, na montiranom krivičnom procesu pod optužbom za “veleizdaju KSHS”, 11. februara 1921. godine general Vešović rekao je na suđenju i ovo: »Crna Gora je danas pretvorena u pakao mnogo strašniji od onog Danteovog. Pa ni Dante se nije sjetio da šiljke udara pod nokte i da mačke stavlja ženama pod suknje, kao što se to radi u Crnoj Gori. Jednoj majci su udarali šiljke pod nokte da kaže gdje joj se krije njen sin komita; Drugoj su stavljali mačku pod suknju i zavezali suknju odozdo, a onda udarali mačke koje su se razbijesnile kidajući meso nesrećne žrtve, a sve to da bi primorali ženu da otkrije gdje je njen sin komita. Nesrećnica je odbila da prokaže sina, ali je od udaraca i od grebanja razjarene životinje izdahnula«.
(Ova izjava generala Radomira Vešovića izrečena u prilog svoje odbrane na sudu objavljena je u knjizi »Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore«, Rim, 1921. godine, drugo izdanje, Bar, 2000, priredio i pogovor napisao prof. dr Šerbo Rastoder, str. 157-158. Vidjeti i knjigu: »Đeneral Vešović pred sudom«, Zemun, 1922. godine).
O zločinima nad Crnom Gorom i Crnogrcima, koji su bili bestijalnog karaktera, ostavio je Milovan Đilas značajne zapise i opise koji se temelje na istorijskim činjenicama i dokazima, saopštenim na književni, zapravo, žanrovski romansirani način. Naime, vrijedno je ovom prilikom navesti da Milovan Đilas u romanu »Crna Gora«, kojeg je napisao u zatvoru u Sremskoj Mitrovici 1958. godine, a koji je prvi put štampan u Beogradu 1989. godine, a drugi put na Cetinju 1994. godine, u trećem dijelu tog djela knjige, koji nosi naziv “Kraj”, opisuje, uz ostalo, i mučenja crnogorskih indipendista i (kon)federalista, t.j. zelenaša, vršena od strane organa vlasti nakon 1918. godine, u vrijeme, kako on to formuliše, »krvavog i nasilnog ujedinjavanja Crne Gore«, (Milovan Đilas, roman “Crna Gora”, Cetinje, 1994, str. 264.)
U tom književnom djelu, Milovan Đilas, kao jezivo ilustartivan primjer mučenja crnogorskih zelenaša od strane žandarma, navodi slučaj jednog uhapšenog crnogorskog komandira (majora crnogorske vojske). Prema kazivanju Đilasa, jedan mladi žandarm, na iznenađenje prisutnih, nosio je »u rukama ogromnu zelenoprugastu mačku« (Milovan Đilas, c. d. str. 273).To je izazvalo radoznalost ostalih, a jedan od njih se pitao: » Kog će mu đavola mačka«. Onaj kome je pripalo i naređeno da obavi radnje mučenja nad psihofizičkom konstitucijom uhvaćenog zelenaša, crnogorskog komandira, zelenaša, borca “Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore”, taj izvršilac tog gnusnog čina ponižavajuće torture, kako opisuje Đilas, »preuzeo je mačku od žandarma, a ovom naredi da raspaše komandira i da mu odriješi široke gaće istkane od nevaljane bijele vune i kakve su još jednino nosili stariji ljudi«.
Dželat je onda poručio žrtvi: » a pošto se vi zelenaši žalite da vas bijemo – ni prstom te neću taći, a ti gledaj kako ćeš grb brigadirski u boju s mačkom zaraditi«, piše Đilas. Uhapšeni crnogorski komandir, shvativši što mu je namijenjeno, tražio je da ga u mučenju poštede takve sramote, ali od toga nije bilo ništa. Đilas na strani 273 romana pod naslovom “Crna Gora” navodi da je izvršilac radnji mučenja prije nego što je počeo svoj sadistički patološki postupak svirepe svoje žrtve »i prije nego što mu mačku strpa u lijevu nogavicu, zaviri ovoj pod rep i službeno protumači: O, mačak! E ne možeš nas prekoriti ni da o tvom zvanju i časti ne vodimo računa – dijelićeš megnan s muškom, a ne sa ženskom.
Zatim je brzim pokretom preuzeo od žandarma učkur, podigao gaće i zavezao ih mrtvim uzlom oko struka« crnogorskog komandira. Đilas navodi zatim: » i prije nego je on s tim i bio gotov, mačka poče da se sakuplja i opruža, skače i mauče, tražeći izlaza iz gaća. Okolo nasta smijurija, najprije oprezna- sve dok ne vidješe da se i glavari smiju- a potom sve bučnija«, piše Đilas. (Milovan Đilas, c. d. str. 274. Vidi o tome Đilasovom opisu navedenog zločina “mačkara” i njegove žrtve i : Novak Adžić, »Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918-1941«-biografije ustanika, emigranata i komita«, tom 1, Cetinje, 2008, str. str. 92-93).
Mačak je, kako Milovan Đilas dalje nastavlja sa opisivanjem tog nedjela, tokom postupka mučenja i ponižavanja crnogorskog komandira-majora-zelenaša, bio podbadan šiljkom od čelika i udarcima dželatovog štapa, a komandir crnogorski-zelenaš je pokušavao ulazud da izbjegne njegove ujede i grebanja. Svi pristuni su se, tvrdi Đilas, »okupili oko žrtve, sokoleći ko mačka ko komandira«, konstatujući da je takav postupak mučenja izazivao lud smijeh prisutnog pisara. Dželat i žrtva se jedino nijesu smijali.
Što se žrtve tiče, »vidjelo se da steže vilice i možda bi se čula škripa njegovih zuba kada bučna smijurija i pocikivanje ne bi svaki šum nadvladavali«, piše Đilas. Crnogorski komandir koji je mučen »nije ni molio ni zapomagao«, tvrdi Đilas (Navedeno djelo, str. 275.). Nakon ritualne sadističke procesije mučenja, predstavnik organa vlasti je naredio da žrtvi »izvade mačka iz pantalona i da ga odriješe«, akcentuje Đilas. Žrtva potom sjede u snijeg, zari lice u šake i zaleleka: » Lele mene danas pa zadovijek, crni obraze moj«, piše Đilas (Ibidem).
Đilasov romansijerski opis mučenja jednog crnogorskog komandira, kojeg sam prezentirao vjerodostojno u ovom tekstu, tog morbidnog zločina počinjenog vrijeme kada je Crna Gora bila pripojena Srbiji, veoma uvjerljivo personifikuje i simbolizuje lice i naličje krvavog i brutalnog režima koji je terorisao, ugnjetavao, tlačio, mučio i ubijao crnogorske patriote, koji su ostali vjerni slobodi, dostojanstvu, časti i ponosu svojega naroda i svoje zemlje, domovine, otadžbine, povijesne postojbine-Crne Gore.
Iako ovaj Đilasov literarni opis u striktnom formalnom smislu nema karakter primarnog I prvorazrednog istorijskog izvora, budući da predstavlja samo jedan dio iz njegovog pomenutog književnog djela romansijerskog profila, dakle, iako nema prirodu autentičnog dokumenta, ne može se osporiti činjenica da su ti i takvi, identični ili slični, zločini veoma često dugo godina zaredom vršeni nad brojnim Crnogorcima, a posebno često nad Crnogorkamaposlije 1918. godine. To dokazuju brojna, relevantna i istinita, arhivska svjedočenstva, kao i obimna istoriografska i druga građa i literatura. I u tom smislu Đilasovo kazivanje je vrijedno i egzemplarno potvrđuje praksu koja je tada bila rasprostranje u Crnoj Gori, pod žezlom velikosrpskog okupaora u njegovih kolaboranata u Crnoj Gori poslije krvave 1918. i krvavih godina potom.
Uistinu, Milovan Đilas, svojim opisom mučenja crnogorskog komandira, nije ništa rekao što se u to doba, na teritoriji bivše Kraljevine Crne Gore nije stvarno zbivalo, samo je tome dao književnu formu i sadržinu. Đilas je u ovim djelima (koje sam citirao i komentarisao, saobrazno pravilima istorijske metodologije), prikazao osobenu, vrijednu i upečatljivu istoriografsku priču o zloj i paklenoj sudbini Crne Gore, Crnogoraca i Crnogorki (1919-1929), te prezentirao brojne činjenice i dokaze o užasnoj tragediji Bošnjaka/Musimana Bošnjaka i masovne zločine faktičkog genocida počinjenim na njima 1924. u Pavinom polju i Šahovićima.
Đilas je to kontekstuirao u konkretno istorijsko vrijeme i prostor; tome je dao književnu formu, i umjetničke i literarne obrise i značaj učinio je time jak doprinos prihvatljivom argumentacijom za što savjesnje i autentičnije proučavanje istorije Crne Gore toga doba.
No, i pored toga nužno je znati da se istorijska istina i književna, odnosno, umjetnička istina ne podudaraju. Da su to dvije različite vrste »istine«, ma koliko nerijetko izgledalo da mogu biti u određenoj mjeri i obimu komplementarne. Ali, ipak u »umjetničkoj istini«, odnosno, literaturi Milovana Đilasa sadržano je mnogo toga što se podudara i što implicira iz istorijskih činjenica i dokaza, tako da je Đilasovo kazivanje o ovim fenomenima i događajima jako značajno i vrlo pouzdano, provjerljivo, vjerodostojno i za istorijsku spoznaju novije prošlosti Crne Gore veoma bitno i korisno. Naravno, sadržano je i dosta onoga što nije upotrebljivo i relevantno za istorijsku nauku o prošlosti Crne Gore, no tim aspektom neću se sada baviti.
Na kraju ove storije, značajno je reći da život, karakter, uvjerenja, ustaničko djelovanje, komitovanje, etičko-političku i oružanu patriotsku, dosljednju i herojsku borbu za Pravo, čast i slobodu Crne Gore, komitskog četovođe Todora Vučetina Dulovića, njegovu smrt mučenje, ubijanje i zlostavljanje njegovih najbližih krvnih srodnika, Milovan Đilas je temeljno, minuciozno i vrlo pouzdano, istoriografski i književno ubjedljivo opisao u svojoj knjizi “Besudna zemlja”. Kao i drugih zelenaških vođa, poput Draga Prelevića, Milovana Matijevog Bulatovića itd. O tome ću pisati podrobnije nekom drugom prilikom.
Crnogorski oficir i zelenaš, komita Todor V. Dulović, kojemu su ranije srpski okupatori ubili dva brata: Petra Dulovića i Mihaila Dulovića, mučili mu strahotnim i svirepim metodama oca Vučetu Dulovića, te kojemu su zapalili kuću, zatvorili 16. godišnju sestru i u zatvoru je silovali, junački je poginuo u borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore u noći između 14 i 15. aprila 1923. godine u selu Prisoji (u anrijevačkom okrugu) u sukobu sa srpskom žandarmerijskom patrolom. U tom sukobu, u kojemu je ubijen crnogorski oficir Todor Dulović, ranjen i uhvaćen njegov ortak Radojica Orović. To se konstatuje u obavijesti načelstva cetinjskog okruga načelstvu čevskog sreza br. 2523 od 16. aprila 1923. godine, koju je potpisao po naredbi načelnika cetinjskog okruga sekretar Rad. Tomić, a u kojemu se dostavlja izvještaj načelnika andrijevačkog okruga o sukobu žandarmerije sa komitima, pogibiji Todora Dulovića i ranjavanju i hvatanju Radojice Orovića.
(Vidi o tome: Prof. Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”...., Tom IV, Bar, 1997, str. 2089.).
U ovom tekstu nijesam pisao o Milovanu Đilasu kao političaru, komunisti, revolucionaru, ratniku, komandantu, staljinisti, titoisti, potom komunističkom disidentu, antikomunisti, političkom zatvoreniku, svojevrsnom liberalnom misliocu i djelatniku, ni o njegovim ogledima o državnoj i nacionalnoj, književnoj prošlosti Crne Gore, niti o njegovom kontroverznom povijesnom profilu, već konkretno o temi kojoj sam posvetio ovaj esej.
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR