Koji jubilej od 800. godina slavi SPC? Sv. Sava nije dobio autokefaliju

Piše: Vladimir Jovanović

Ove godine Beogradska patrijaršija (SPC) tvrdi da proslavlja 800. godina srpske autokefalije; analogno, postoji isto toliki kontinuitet Mitropolije crnogorsko-primorske SPC (iako je ova eparhija formirana tek 1931. godine). Biva da je Rastko Nemanjić, zamonašeni Sava, kasnije proglašen za svetitelja – Savu Srpskoga, utemeljitelj autokefalne katedre u Žiči, tj. Žičke arhiepiskopije. Katedra je prenešena u Peć, nazvana je Pećka arhiepiskopija, a od 1346. Pećka patrijaršija.

Prema ovdašnjoj istoriografiji, pretpostavlja se 1219. godine, od vizantijskoga cara i Vaseljenskoga Patrijarha, izbjeglih u Nikeju (savremeni İznik u Turskoj) – vješto koristeći političke (ne)prilike u Vizantijskoj carevini i okupaciju Carigrada od strane krstaša, Mlečana i Francuza – Sava, dotadašnji arhimandrit, dobi autokefaliju; neki je eufemistički nazivaju i nezavisnošću ili samostalnošću Srpske crkve.

Ali, akt (tomos), tj. dokaz narativa o autokefaliji koju je navodno polučio Sava – kuda se „zagubi”, da li ga je iko ikada vidio? Nema ni njegova sačuvana prijepisa, ili, barem, kakve onovremene zabilješke. Trag nije pronađen ni u arhivu Carigradske patrijaršije. Svejedno, ne tako davno kreiran narativ o regularnoj „svetosavskoj” autokefaliji iz 13. stoljeća postaće opšteprihvaćena prezentna „činjenica” – a da je, uistinu, niko ne provjerava…

***

Velim, taj narativ, da je Sava Srpski dobio autokefaliju, nije toliko star. Trezveniji i učeniji srpski autori, još prije stotinjak godina, drže ga besmislicom; na primjer, dr Dimitrije Ruvarac, arhimandrit, upravnik crkvene štamparije i Patrijaršijske biblioteke Sremskih Karlovaca, urednik „Srpskoga Siona”.

Sava je, tvrdi se, boravio u Nikeji: tamo će biti „rukopoložen za arhiepiskopa” – premda, uočava dr Ruvarac, crkvena pravila ne poznaju hirotoniju za arhiepiskopa, već samo instalaciju episkopa, tj. proglašenje u taj episkopski stepen.

Nema sumnje, Sava će u Nikeji dobiti neke povlastice za srpsku jerarhiju, ali je sve to nemoguće identifikovati sa blagoslovom za tako krupan kanonski događaj kao što je stvaranje autokefalne Crkve. Drugim riječima, Sava je mogao za srpsku jerarhiju polučiti od Carigrada izvjesnu samoupravu, sa jasno utvrđenim popisom povlasticâ – ali ne i autokefaliju.

„I tako je Sv. Sava, sin velikog župana Stevana Nemanje, kao što vidimo ustanovitelj srpske arhijepiskopije i jerarhije”, pisao je 1885. godine dr Ruvarac, „koje se potčinjenost spram Carigradskog Patrijarha u tom sastojala, da se njemu moralo dostavljati, kad je ko postao srpskim arhijepiskopom, da su srpski arhijepiskopi kad služe morali spominjati Carigradskog Patrijarha, i da se Carigradski Patrijarh smatrao kao načelna glava Pravoslavne crkve kod srpskog naroda”.

***

Najranije vijesti o uspjehu Savinom da dobije samoupravu – a ne autokefaliju – donose njegovi biografi (hagiografi). I to sa enormnim zakašnjenjem. O tome piše Domentijan (oko 1253, pa mu spise poslije 1290. „prerađuje” drugi autor); a onda, najmanje vijek docnije (između 1320. i 1330. g.) i Teodosije.

Domentijan i Teodosije su u svojim spisima ostavili zbrku u datiranju. Jedan od njih piše o 14 godina koje je Sava proveo kao arhiepiskop; to bi značilo, s obirom da je 1233. (ili 1234) iz nekih razloga Sava odstupio sa trona Žičke arhiepiskopije, da je možda hirotonisan 1219, a tada je patrijarh Manojlo Sarantin (Μανουήλ Α΄ Σαραντηνός or Χαριτόπουλος).

Međutim, drugi hagiograf tvrdi da je Savu za arhijereja rukopoložio German II (Γερμανός Β΄ Ναύπλιος), za koga je provjerljivo da je patrijarh postao tek 29. juna 1222. godine, tj. da on u svojstvu patrijarha 1219. nije Savu mogao rukopoložiti. Usamljeni su u novija vremena glasovi iz srpske crkvene istoriografije poput Živorada Jankovića, koji piše:

„Sve dok se ne reši pitanje (ne)pravilnog pomena, odnosno odsustva pravilnog pomena (zavisi kako ko gleda) ova dva jerarha [patrijarhâ Manojla i Germana II] kod srpskih biografa, ne može se smatrati da je problem nastanka Srpske crkve ni približno rešen”.

I Domentijan i Teodosije, međutim, verzirani su u crkvena pitanja, pa, iako primjetno uljepšavaju stvari – na primjer, pogrešno se navodi da Sava dolazi kod vizantijskoga cara u Carigrad, iako je provjerljivo da Teodor I Laskaris caruje u Nikeji – ni oni ne tvrde da se radi o autokefaliji.

Veli se da Vaseljenski Patrijarh u gramati izdatoj Savi o arhiepiskopstvu – a ne o autokefaliji – napisa da on treba da upravlja „srpskim i pomorskim zemljama“, a „što je oblast moga svetiteljstva pravovjerne hrišćanske vjere, da ima oblast po mome načinu” i „kao što mene da i njega slušate svi”.

Navedene patrijarhove formulacije („oblast moga svetiteljstva”, „oblast po mome načinu”, „kao što mene da i njega slušate”), iz stvarne ili izmišljene gramate, jasan su dokaz da crkvenome tijelu u Raškoj nije priznat status autokefalije, već jedan oblik samouprave, ostajući pod zavisnošću od carigradskih patrijarha.

„Do sada nije nigde štampana gramata, kojom bi se potvrdilo, ko je i kada je Sv. Savu proizveo za srpskog arhiepiskopa i na kom osnovu”, zapisaće 1904. arhimandrit Ruvarac, „a tek je tak[v]a gramata morala biti izdana i tako važan akt ne bi se mogao izgubiti. Stoga se ne zna pozitivno koje je godine, a da ne spomenemo meseca i dana, proizveden Sv. Sava za srpskog arhiepiskopa, kao ni ime dotičnog patrijarha koji ga je proizveo”.

Decenijama prije Ruvarca, slično piše dr Janko Šafarik, akademik. Društu srbske slovesnosti, preteči SANU, o rezultatima svojih istraživanja u arhivu Carigrada dostaviće referat, objavljen je 1855. u Beogradu. O tome što je pronašao u Carigradu, Šafarik piše:

„Mi nemamo podobnog akta, kojim je Sveti Sava postao samostalnim arhiepiskopom”.

Taj, ili neki drugi sličan akt, do danas – nije pronađen!

Srpski crkveni istoričar, Svetozar Niketić, 1870. zaključuje: „Premda se Srpska crkva još od Sv. Save smatrala kao nezavisna, opet su arhijepiskopi njeni, izabrani saborom srpskih jerarha, utvrđivani bili u tom zvanju od carigradskog patrijarha”.

Kada je 1346. car Dušan Silni Nemanjić samovlasno proglasio patrijaršiju, on je to uradio, piše Niketić, da „sasvim oslobodi Srpsku crkvu od ove hegemonije (zavisnosti) grčke”. Ali, narušili su time kanonski poredak. Uslijedila je kazna za Srbe: anatema iz Carigrada; etc.

U najboljem slučaju, Srbi su, dakle, zahvaljujući Savi, dobili pravo da svoje arhijereje ubuduće rukopolažu sâmi, ali su ostali pod omoforom Carigrada Najznačajnije ograničenje, primjećuje 1928. i vizantolog, akademik dr Dragutin Anastasijević, jeste da su za svaku od vladičanskih hirotonija ponaosob Srbi morali tražiti i dobiti blagoslov od Vaseljenskoga Patrijarha.

***

Savremeniku Save Srpskoga, za Srbiju (Rašku) kanonski nadležnomme poglavaru Prve Justinijane - Ohridske arhiepiskopije (ἀρχιεπίσκοπὴ τῆς Πρώτης Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Βουλγαρίας) – arhiepiskopu Dimitriju Homatijanu (Δημήτριος Χωματηνός), jednome od najučenijih ondašnjih teologa, kao ni nama danas takođe nije poznat način na koji je Sava mogao uopšte postati arhijerej.

Dimitrije je Savi poslao pismo, preveo ga je i priredio dr Stojan Novaković. Tu Dimitrije ne pominje nikakvu autokefaliju, ali je Savi, svejedno, poručio:

„Naše je, i to mislimo u velikoj mjeri, da istražujemo: kako si se i za koju Crkvu rukopoložio? Ako si ti, blaženi, sad postao arhijerej, kao što se čulo na sve strane, mi hoćemo da znamo đe, i u tome se naslanjamo na Božanstvene i Svete kanone i na bogoljubive zakone. Ako si arhijerej postao u Srbiji, pitamo kako? Ako si to postao rukopoloženjem Patrijarha Carigradskoga, pitamo: čega radi?

Od starine su, istina, carevi imali povlasticu da gradovima stupnje daju, te da od manjega stupnja, recimo episkopskoga, da povišavaju na viši, na priliku na arhiepiskopski ili mitropolitski, kao što propisuju članovi 12. i 17. Halkidonskoga sabora, i 38. kanona Sabora što je bio u Trulu carske palate – ali je za to trebalo da si, prije toga, ti bio episkop, te da bi se tako mogao uzvisiti od nižega na više i počasnije. A ti, niti si se desio episkop, niti imaš kakvu god carsku povlasticu, kojom bi se proglašavalo tvoje postavljenje”.

Srpski istoričar, dr Jovan Radonić, tačno navodi da je „za Srbiju i njenu političku nezavisnost opasan bio potčinjen položaj Srpske ckrve prema Ohridskoj arhiepiskopiji, jer je obično preko Crkve dolazila politička zavisnost”. To je legitimna politička, ali ne i Svetim Duhom ukrijepljena argumentacija.

Arhiepiskop ohridski Dimitrije je precizno naveo da je Sava Srpski postupio suprotno: 35. kanonu Svetih Apostola, 2. kanonu Drugoga Vaseljenskoga sabora, 8. kanonu Efeskoga sabora, 14. i 22. kanonu Antiohijskoga sabora, 12. kanonu Halkidonskoga sabora…

Dimitrije je zaprijetio Savi prokletstvom, koje je, kasnije, drugim povodom, iz Carigrada, zaista i stavljeno na Srpsku crkvu:

„Ako li nedostupno budeš ostao pri tvojim drskostima i pri tvojoj jednostranosti, ako li prezreš ovo naše pismo, pogriješićeš protiv kanonskoga pravila kojim ti se ispravno zakonita tvoja vlast obraća; podvrći ćemo te odlučenju od Svete i Živonačelne Trojice, isključićemo te iz zajednice vjernih kao prestupnika Svetih Božanskih i kanonskih zapovijesti, kao krivca koji potresa i brka crkveni ustav, koji su još u početku Sveti Oci uzakonili. A toga radi pod istu će krivicu i odgovornost potpasti i oni koji s tobom opšte, bili oni u crkvenome ili u svjetovnome redu ili činu”.

***

REZIME: Nikada nije objavljen akt (tomos) o autokefaliji koju je za Žičku arhiepiskopiju (SPC), navodno 1219. ili neke druge godine, Sava Srpski, ili neko u njegovo ime, dobio od Vaseljenskoga Patrijarha, ili barem prijepis toga akta ili neku onovremenu zabilješku o njemu. O tome tomosu nema traga u arhivu Carigradske patrijaršije.

Sava Srpski nije za Žičku arhiepiskopiju (SPC) dobio autokefaliju od Carigradske patrijaršije, već u najboljem slučaju jedan oblik crkvene samouprave i to po krajnjoj ikonomiji, na štetu kanonskoga poretka oličenoga u sveštenoj jurisdikciji Prve Justinijane - Ohridske arhiepiskopije.

Niko od istoričara nije objavio nesumnjivi dokaz koje je godine Sava uopšte rukopoložen za episkopa i koji je poimenično, od carigradskih patrijarha, navodno rukopoložio Savu za episkopa.

CITIRANA LITERATURA: Janko Šafarik, „Građa za srbsku istoriju”, „Glasnik Društva srbske slovesnosti”, br. 7, Beograd 1855, str. 172; Svetozar Niketić, „Istorijski razvitak srpske crkve“, „Glasnik Srpskog učenog društva”, br. 27, Beograd, 1870, str. 151; V. S. D. [Dimitrije Ruvarac], „Ko je naslednik srpske pećke patrijaršije... Istorično-kritična crta”, „Glasnik Srpskog učenog društva”, br. 62, Beograd, 1885, str. 135; Dimitrije Ruvarac, „O ukinuću Pećke patrijaršije i njenom nasleđu (1)”, „Srpski Sion”, br. 10, Sremski Karlovci, 1904, str. 266; Stojan Novaković, „Protest Dimitrija Homatijana, arhiepiskopa ohridskog. DIMITRIJE, MILOŠĆU BOŽIJOM ARHIEPISKOP PRVE JUSTINIJANE I CELE BUGARSKE I ARHIJEREJA KOJI SU U SVETOM I BOŽANSTVENOM KRUGU NJEGOVE OBLASTI – PREČASNOME MEĐU MONASIMA I SINU VELIKOG ŽUPANA SRBIJE GOSPODINU SAVI, MILOST OD BOGA, MIR I POZDRAV U SVETOME DUHU”, „Srpski Sion”, br. 1, Sremski Karlovci, 1905, str. 4-6; Milivoje M. Bašić, „Život Sv. Save od Teodosija”, „Stare srpske biografije”, Beograd, 1924, str. 184; Dragutin Anastasijević, „Nikejsko carstvo”, „Narodna enciklopedija srpsko­hrvatsko­slovenačka”, knj. 3, Zagreb, 1928, str. 67; Domentijan, „Životi Sv. Save i Sv. Simeona”, Beograd, 1938, str. 116; Živorad Janković, „Povodom hirotonije Svetoga Save”, „Sabornost”, br. 7, Požarevac, 2013, str. 178.

***
U nastavku, objavljujem neke faksimile iz citiranih izvora (Šafarik, 1855; Niketić, 1870; Ruvarac, 1885; Novaković, 1905) …