Janko Spasojević – od crnogorskog ministra do srpskog radikala i župana u Čačku i državnog savjetnika

Piše: Novak Adžić

"Niko nikoga ne mrzi tako kao izdajnik izdanu domovinu"

Dr Sekula Drljević

U prilično bogatoj istoriji otpadništva, vjerolomstva i izdaje Crne Gore u XX stoljeću ime i uloga Janka Spasojevića su izuzetno zapaženi. Povijest crnogorskog kolaboracionizma i nacionalne izdaje bez Janka Spasojevića se teško može zamisliti i pisati. Bio je crnogorski ministar i sudija koji je na kraju završio kao izdajnik i pristupio taboru srpskih radikala, da bi ga oni postavili na marginalnu funkciju župana Čačka i savjetnika u državnom aparatu, koji se nikad ništa nije pitao, niti imao bilo kakvu vlast ili uticaj, već je samo bio statist i figura.

Janko Spasojević rođen je 1871. godine u Andrijevici Završio je prizrensku bogosloviju, a potom Duhovnu akademiju i prava u Rusiji (Petrogradu). Jedno vrijeme po završetku studija boravio je u Rusiji. Kad se vratio u Crnu Goru zaposlio se kao državni službenik u Ministarstvu finansija u Vladi Crnogorskoj. Kad su, nakon promulgacije Crnogorskog Ustava 1905. godine, raspisani izbori za Crnogorsku narodnu skupštinu, Janko Spasojević je u rodnim Vasojevićima izabran za poslanika 1906.

Jedno vrijeme, tokom mandata vlade dr Lazara Tomanovića, u Crnogorskoj Skupštini Janko Spasojević bio je njen vatreni branilac. Kao nagradu za govore koji su bili apologetika pravaške Vlade dr Lazara Tomanovića, Crnogorski Dvor postavio je Janka Spasojevića za vršioca dužnosti šefa Glavne državne kontrole. Tada je Janko Spasojević bio odan knjazu Nikoli. Volio je da ga posjećuje u Cetinjskom Dvoru, da mu klanja i da mu se divi, a knjaz/kralj Nikola ga je, vjerovatno zasićen njegovim pretjeranim pridvoričkim pristupima, ironično oslovljavao “Đerđeleze, krilo od sokola”.

Ilustracija slabog karaktera Janka Spasojevića je njegova česta sklonost konvertitstvu. Tako je Janko Spasojević napustio svoj pravaški kurs i mutirao u klubaša.

Zamjerio se time knjazu Nikoli i Tomanovićevoj Vladi i prešao u opoziciju 1908. godine. Pošto se zamjerio Dvoru i Vladi zbog svog političkog konvertitstva, Janko Spasojević je početkom 1909. godine otpušten iz državne službe. Na izborima održanim 1911. godine kao opozicioni kandidat nije uspio da zadobije poslanički mandat.

S promjenom Tomanovićeve Vlade i, potom, demisijom Ministarskog kabineta Mitra Martinovića sviću ljepši dani za političku karijeru Janka Spasojevića. Vlada čiji je predsjednik bio divizijar Janko Vukotić 1913. godine politički je rehabilitovala Janka Spasojevića i vratila ga u državnu službu. Tada je Janko Spasojević postavljen za člana Crnogorskog Velikog Suda. Ne može se reći da nije avanzovao. Od tada Janko Spasojević ispoljava ponovo svoj servilni odnos prema režimu. Ponovo je uspio da zadobije simpatije i naklonost crnogorskog suverena kralja Nikole, kojemu, inače, nije bilo mrsko idolopoklonstvo svojih podanika. Kad je izbio prvi svjetski rat 1914. godine Janko Spasojević je voljom crnogorskog vladara postavljen za oblasnog upravitelja Kolašina i Podgorice.

Tokom Prvog svjetskog rata, u kojemu je Crna Gora doživjela vojni slom i pad pod austro-ugarsku okupaciju (1916) Janko Spasojević je otišao u inostranstvo. Nakon što je Crnogorska Vlada Lazara Mijuškovića podnijela 1916. godine ostavku, Janko Spasojević se u egzilu uspio dočepati ministarskog položaja. Naime, u Crnogorskoj vladi u egzilu Andrije Radovića, formiranoj opet voljom kralja Nikole, Janko Spasojević je od 29. aprila 1916. do 4 januara.1917. bio ministar pravde. Tada je po nalogu srpske Vlade Nikole Pašića i njene diplomatije podnio ostavku i stavio se u službu prljavih akcija protiv opstanka nezavisne Crne Gore, kralja Nikole i dinastije Petrović Njegoš.

Još dok je bio ministar pravde u Crnogorskoj Vladi u Nejiu kod Pariza Janko Spasojević radio je za račun Srpske Vlade a protiv svoje Države i Dinastije. Nikola Pašić je Janku Spasojeviću još krajem novembra 1916. godine poslao nalog da podnese ostavku na funkciju ministra pravde u Crnogorskoj emigrantskoj Vladi, da bi se stavio na čelo pokreta za priključenje Crne Gore Srbiji. Janko Spasojević je izvršio Pašićev nalog i januara 1917. godine podnio ostavku na ministarski položaj.

Srpska Vlada je početkom 1917. godine formirala “Privremeni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore” sa sjedištem na Krfu. Na čelu tog Privremenog odbora, kojeg je finansirala srpska Vlada stavio se Janko Spasojević. Program tog Odbora, u kojemu se jedinstvena država Srbije i Crne Gore naziva “Novom Srbijom”, pisao je Janko Spasojević na Krfu 1917. godine. Potpisao ga je svojim pseudonimom B. Brđanin. Janko Spasojević je podnio ostavku kralju Nikoli po nagovoru Milenka Vesnića, što navodi i vojvoda Simo Popović u svojim Memoarima “S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919”, Beograd, 2002. str. 138.

Od kraja 1916. godine Janko Spasojević je dosljedan na putu izdaje crnogorske države. Janko Spasojević je izdao svoju domovinu, državu Crnu Goru, za novac. Da je to tačno jasno se vidi i iz pisma kojeg je Nikola Pašić poslao srpskom poslaniku na Crnogorskom Dvoru Tihomiru Popoviću 15. januara 1917. godine, u kojemu se veli i ovo: “Da li Andrija Radović zna da je Spasojeviću stavljen novac na raspoloženje, pa ako ne zna, onda Spasojević da sam opredeli da li mu treba o tome da govori, saopšti, ili da to ostane potpuna tajna-a Radoviću da stavimo zasebno novac na raspoloženje”.

Pošto se već prodao za novac i završio na putu izdaje Crne Gore, Janko Spasojević se bavi svim i svačim da okleveta svoju izdanu Domovinu. Tako je 1917. godine napisao i objavio u Ženevi o Pašićevom trošku knjigu naslovljenju “Ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom”, u kojoj odvatno galami protiv opstanka nezavisne Crne Gore i kleveće na najsramniji način kralja Nikolu. U toj knjizi Janko Spasojević za Crnu Goru veli da je “jedna srpska država, koju isključivo sačinjava srpski narod”, zalažući se otvoreno da Crna Gora postane dio Ujedinjenje Srbije.

Tzv. Privremeni Odbor za ujedinjenje Crne Gore i Srbije, na čijem je čelu bio Janko Spasojević, odlukom Nikole Pašića je raspušten, a preko srpskog poslanika u Parizu dr Milenka Vesnića formiran je 4. marta 1917. godine u Parizu tzv. Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje na čelu sa sa Spasojevićevim sabratom izdajnikom Andrijom Jagoševim Radovićem. Janko Spasojević je bio član te Pašićeve političko-propagandne ekspoziture i instrumenta za rad na uništenju Crne Gore. Sasvim jasno Janko Spasojević je bio na platnom spisku srpske Vlade i Dvora Karađorđevića u beščasnim akcijama protiv Crne Gore i njenog suverena kralja Nikole. Iz Ženeve i Pariza djelovao je propagandno i politički protiv kralja Nikole i Crne Gore. Bio je jedan od urednika velikosrpskog glasila crnogorskih renegata-aneksionista zvanog “Ujedinjenje”, koje je izlazilo u Ženevi.

Crnogorski Dvor i Vlada pokušali su da pariraju izdajničkim akcijama Andrije Radovića i Janka Spasojevića i njihove družine. Tako je Crnogorska emigrantska Vlada, po preporuci Kralja Nikole, donijela rješenje o stavljanju pod krivično gonjenje Andrije Radovića, Janka Spasojevića i njegove družine zbog podrške koju su dali Krfskoj deklaraciji i što su pokušali “Crnu Goru nasilno inkorporirati jednoj drugoj državi i nametnuti joj drugu dinastiju”, optužujući ih za veleizdaju koja se ima kazniti po Crnogorskom Krivičnom zakoniku. U ime Crnogorske Vlade ovo rješenje i nalog za podizanje tužbe potpisao je u Nejiu kod Pariza 17. avgusta 1918. godine tadašnji ministar unutrašnjih poslova i zastupnik ministra vojnog Niko Hajduković.

Kad je Crna Gora oslobođena od austro-ugarske okupacije i kad je reokupirana od srpskih i savezničkih trupa, Janko Spasojević je došao u nju sa zadatkom da uradi sve što može da se uništi njen državni subjektivitet, nacionalna sloboda i dostojanstvo. Tokom oktobra 1918. godine Janko Spasojević je jednom francuskom lađom prebačen iz Tulona (Francuska) u Solun, odakle se s instrukcijama Andrije Radovića zaputio za Crnu Goru. Kad je krenuo u Crnu Goru, Janko Spasojević je tražio da mu Srpska Vlada pošalje milion dinara za politički rad.

U Crnu Goru je Janko Spasojević stigao u zajednici sa okupacionom srpskom vojskom pod komandom generala Dragutina Milutinovića, koja je imala zvanični naziv prvo “Skadarske” a zatim “Jadranske trupe”. Tada je odlukom Srpske Vlade formiran tzv. “Centralni odbor za ujedinjenje Crne Gore i Srbije” u sastavu: Svetozar Tomić, Janko Spasojević, Petar Kosović i Milosav Raičević sa zadatkom da napiše pravila za održavanje tzv. Podgoričke skupštine, koja će svrgnuti kralja Nikolu s crnogorskog prijestola i nasilno proglasiti aneksiju Crne Gore Srbiji.

Dobijeni zadatak Janko Spasojević je sa družinom revnosno izvršio. Janko Spasojević je 22. oktobra 1918. godine stigao u Andrijevicu noseći vreću para (200.000 dinara) za propagandne i političke svrhe u akciji ubijanja Crne Gore, koje je dobio po naređenju Nikole Pašića i Stojana Protića. Nikola Pašić je iz Pariza zapovijedio Stojanu Protiću 16. oktobra 1918. godine ovo: “Iz kredita od tri stotine hiljada franaka, molim stavite na raspoloženje Janku Spasojeviću potrebnu sumu, a ako bude nužda, može se za to upotrebiti i ceo taj kredit”.

Janko Spasojević je neštedimice trošio dobijeni novac. Srpski pukovnik, potom general Dragutin Milutinović u svojim memoarskim zabilješkama veli i ovo: “Oktobra 22 u Andrijevici stiže me i Janko Spasojević, koji je-kako se posle pokazalo-imao uza se 200.000 dinara za agitacione ciljeve. Kad stiže naređenje od Vrhovne komande da sam i ja, komandant Jadranskih trupa, u komisiji za potrošnju novca, od novca ne beše ni traga ni glasa. Sve je to bio razdao među svoje pleme(Vasojeviće)”. O svome radu i situaciji u Crnoj Gori Janko Spasojević je redovno izvještavao Pašića. Radio je ažurno na prikupljanju i organizovanju bjelaša koji će izglasati pod srpskim bajonetima odluke o uništenju Crne Gore. Krstario je Crnom Gorom od Andrijevice do Cetinja i bio pod zašitom okupacionih srpskih trupa.

Janko Spasojević, Svetozar Tomić, Petar Kosović i Milisav Raičević javljaju se kao glavni sazivači tzv. Podgoričke skupštine novembra 1918 godine, koja je u uslovima kad su Crnu Goru vojnički okupirale srpske trupe izglasala odluke o njenoj aneksiji Srbiji. Bio je Janko Spasojević vrlo agilan da se nasilnim putem likvidira crnogorska država i nije prezao ni od čega samo da falsifikovanje narodne volje uspije. Na tzv. Podgoričkoj skupštini Janko Spasojević je bio poslanik ispred kapetanije andrijevačke. Na tzv. Podgoričkoj skupštini Janko Spasojević se pojavio u naočarima sa zlatnim okvirom koje je dobio od Pašića za rad protiv opstanka Crne Gore.

Janko Spasojević je “poslužio Nikoli Pašiću da na Pariskoj Mirovnoj konferenciji ometa rad legalnih predstavnika crnogorske vlade, pa ga je pridružio delegaciji KSHS” (Dr Danilo Radojević, “CXIV godina i ličnosti (1827-1941)”, DANU, Podgorica, 2011, str.126).

Spasojević je u Parizu 1919. objavio brošuru pod naslovom “Crna Gora i Srbija-kako je izvršeno njihovo ujedinjenje”, koje predstavlja grubi i falsifikatorski pamflet protiv Crne Gore, kralja Nikole i njegove dinastije.

Iako je sve uradio da se oduzme sloboda, čast i pravo crnogorskom narodu i da se uništi državnost njegove domovine, Janko Spasojević za to što je prodao i izdao Crnu Goru nije dobio ono što je očekivao i čemu se nadao. Jednostavno, kad je upotrijebljen i iskorišćen za najprljavije akcije protiv Crne Gore Janko Spasojević je odbačen kao krpa ili maramica za jednokratnu upotrebu i u svemu marginalizovan. U Izvršni narodni odbor tzv. Podgoričke skupštine (koji je u uslovima vojne okupacije Crne Gore od strane srpske vojske i žandarmerije figurirao kao civilni organ upravljanja, a koji je u stvari bio provizorna marionetska Vlada sastavljena od crnogorskih kolaboracionista) Janko Spasojević nije izabran, iako je za tim naročito žudio.

Kandidovao se da uđe u taj organ, ali je njegova kandidatura propala. Osvojio je samo 43. glasa. Kako piše srpski novinar i publicista Pantelija Jovović u knjizi “Crnogorski političari-portreti”, objavljenoj u Beogradu 1924. godine, Janka Spasojevića je Marko Daković “izbacio kao isceđen limun ne davši mu da uđe u Izvršni odbor ni u delegaciju, koja je išla u Beograd pa ni u Privremeno Narodno Predstavništvo”. Janko Spasojević je bio član delegacije bjelaša (velikosrpskih aneksionista crnogorskog porijekla) predvođene mitropoitom Gavrilom Dožićem koja je u Beograd odnijela odluke tzv. Podgoričke skupštine i uručila ih regentu Aleksandru Karađorđeviću.

Ta delegacija bjelaša- koja je u Beograd nosila odluke tzv. Podgoričke skupštine i primljena sa ogromnim zakašnjenjem, kad je već uveliko bilo proglašeno stvaranje KSHS (1. XII 1919): bila je u sastavu: mitropolit Gavrilo Dožić, dr Stanko Radović, Novak Kovačević, Ljubo Pavić, Mitar Vukčević, Vido Milošević, Marko Rakočević, Blagota Selić, Petar Hajduković, Mihailo Jovanović, Mihailo Dimitrijević, Nazim-beg Mahmutbegović, Milosav Raičević, Milan Popović, Janko Spasojević, Velimir Jojić, Prokopije Šiljak i Omer-beg Selmanović
(Vidjeti o tome: Dr Jovan R. Bojović, »Podgorička skupština 1918« - dokumenta- Gornji Milanovac, 1989, str. 194).

Vojvoda Simo Popović u navedenom memoarskom djelu navodi da se nakon tzv. Podgoričke skupštine Janko Spasojević vratio u Pariz i “odmah pokrenuo, voljom i troškom Vesnićevim, list “Narodna volja” na francuskom i srpskom jeziku”. U tome listu Janko Sapsojević je pljuvao po Crnoj Gori, kralju Nikoli i Jovanu S. Plamencu.

Za Janka Spasojevića piše Pantelija Jovović u citiranoj knjizi (strana 15) da je po “sposobnostima jedan običan mediokritet bez skrupula i karaktera koji je svoju političku karijeru završio za svagda. Sada je veliki župan u Čačku.”.

Janko Spasojević je, dakle, bio crnogorski ministar koji je izdao Crnu Goru, a kojega su oni za čiji račun je izdao svoju domovinu toliko degradirali i ponizli da su mu dali službeničku funkciju župana u Čačku.

Dr Ivo Jovićević, crnogorski patriota i diplomata, generalni konzul Kraljevine Crne Gore u Ženevi, u knjizi “Kaplje žuči”, objavljenoj u Ženevi 1921. godine Janka Spasojevića naziva izdajnikom i osobom bez morala. Dr Ivan Jovićević na strani 34 u poglavlju « Prokleto groblje » stihovano piše : « Na grobu Janka Spasojevića : Ka’ što smrđaše za svoga života,/Smradom nitkova i poniznog skota,/Tako on smrdi i u grobu svome ;/ Zato ne stupaj ka grobu ovome ».

Službeno glasilo Crnogorske Vlade i Dvora u Nejiu kod Pariza- “Glas Crnogorca”- postupanje Janka Spasojevića i družine spram Crne Gore i kralja Nikole naziva “primjerima nečojstva i nevaljalstva”. Crnogorski ministar vlade u egzilu (1917-1919)Niko Hajduković u svojim « Memoarima » (objavljenih u Podgorici 2000) daje veoma negativan sud o djelovanju Janka Spasojevića.

Na strani 510 i 511, Memoara, Niko Hajduković o Janku Spasojeviću piše i ovo: “Poznat kao putnik sa četiri pasoša, sa kojima obija pragove turskih valija, beogradsku čaršiju, ruska manastirska podvorja i dolazi na Cetinje sa popovskom diplomom i postaje advokatsko piskaralo. Takozvano staro momče, slučajno u izgnanstvu postaje crnogorski ministar. Čovjek je visoke kulture. Kao takav pokazuje se u Jelisejskoj palati na večeri koju priređuje Predsjednik Republike Francuske, u čast Kralja, Kraljice i Crnogorske Vlade.

Da ne bi Janko za večerom izgledao kao šuti među rogatima ovnovima, Kralj mu dariva Zvijezdu Danilovu. Ođeven je Janko u žaket crni, na nogama mu žute kondure, oko vrata bijela mekana kragna i šarena mašna. Za stolom se aristokratski ponaša. Serviranu ribu običnim nožem, pred njim u tanjiru drobi, čega radi Predsjednik njegov se od muka muči i od stida se u licu crveni. Otpadnik je prvi uz Radovića. Kako neće kad ga za ministra uze, služeći mu za to bolje od drugoga. Kao takav Spasojević hita prosjačkom torbom o ramenu, koju je naviknut nositi. Punom srebra i žežena zlata stiže Janko među Vasojeviće i stvara odbore političke. Sa potplaćenom žgadijom, kao što je i sam dolazi u Podgoricu da detroniraju Kralja i ruše nezavisnost i suverenost svoje otadžbine”.

Janko Spasojević je još od kraja 1916. godine bio srpski radikal. I poslije uništenja Crne Gore 1918. godine, bio je u stranci Nikole Pašića.

U Crnoj Gori je Janko Spasojević ostao nakon tzv. Podgoričke skuštine skoro bez ikakvog političkog uticaja. Potpuno ga je na marginu potisnuo Marko Daković, zbog čega je Janko Spasojević i napustio Crnu Goru. Pokušaji Nikole Pašića da nametne Janka Spasojevića i Svetozara Tomića kao vodeće politike ličnosti u Crnoj Gori preko Narodne radikalne stranke za Crnu Goru bili su bezuspješni. Kad je povjerenik beogradske vlade za Crnu Goru u svojstvu ministra – u stvari okupacioni civilni guverner- Ivan Lola Pavićević podnio tokom avgusta 1920. godine ostavku na tu dužnost razmišljalo se u centru srpskih radikala da se na njegovo mjesto postavi Janko Spasojević.

Ali, radikali nijesu imali hrabrosti da Janka Spasojevića pošalju u Crnu Goru i od toga se odustalo. Kad je tokom 1920. godine formirana Narodna radikalna stranka za Crnu Goru Janko Spasojević je posato njen član i aktivista. Na izborima oktobra 1920. godine Sapsojević je pretendujući za lidera radikala u Crnoj Gori izdao jedan predizborni proglas u kojemu crnogorske glasače poziva da glasaju za srpske radikale. Taj njegov proglas bio je u stvari solistički politički nastup iza kojeg nije stajala Narodna radikalana stranka- ni njena beogradska centrala, ni njena crnogorska filijala. Pretendovao je Janko Spasojević da bude poslanik iz Crne Gore u Skupštinu KSHS, ali i to mu se izjalovilo.

Nosilac radikalske liste za Crnu Goru na izborima 1920. godine nije bio Janko Spasojević nego Milisav Raičević. Već tada je Janko Spasojević postao politički mrtvac u Crnoj Gori. Radikalski režim tada je nastojao da koliko toliko zadovolji razočaranog Janka Spasojevića. U znak sjećanja na njegove zasluge u pogledu ukidanja Crne Gore radikali su Janka Spasojevića postavili za Velikog župana u Čačku, jer su znali da u Crnoj Gori od njega nemaju nikakve političke koristi. Međutim, i kasnije je Janko Spasojević nastojao da na prosotru bivše Kraljevine Crne Gore politički profitira.

Nikola Pašić je imao u svom taboru čovjeka zaduženog za Crnu Goru. Bio je to Milan Stojadinović. Kao povjerenici i aktivisti Milana Stojadinovića u Crnoj Gori u okviru Narodne radikalne stranke već krajem 1924. godine u andrijevačkom srezu postavljeni su Janko Spasojević i Puniša Račić. Janko Spasojević je i 1927. godine bio član Okružnog odbora Narodne radikalne stranke za Crnu Goru. Ali i tada je ostao na periferiji zbivanja, bez ikakvog političkog uticaja.

Za njega se ne može reći da je u doba trajanja nezavisne i međunarodno priznate Knjaževine i Kraljevine Crne Gore bio zapostavljen od kralja Nikole. Naprotiv, bio je favorizovan od crnogorskog suverena i dugo je uživao njegovu protekciju. Janko Spasojević je bio kadar kralja Nikole u dugom vremenskom periodu i njegov vjerni sluga, koji je na kraju izdao svog Gospodara. I prije i iznad svega, izdao je Crnu Goru.

Janko Spasojević spada među brojne protivnike kralja Nikole koji su prije nego što su prešli u Pašićev tabor bili njegovi obožavaoci i sluge. Doduše, kralj Nikola je volio da se okružuje poslušnicima i laskavcima. To je uostalom i u biti apsolutnih vladara kakav je on i sam bio. Kriterijumi na osnovu kojih je birao državne službenike i funkcionere vrlo često su počivali na njihovoj pokornosti a ne sposobnosti. To je slučaj i prilikom odabira i avanzovanja Janka Spasojevića u institucijama crnogorskog političkog i pravnog sistema.

No, kad je Janko Spasojević shvatio da kralj Nikola gubi državničku i političku moć i vlast potrčao je, kao i svaki sluga, poltron, da pronađe novog gospodara od kojega je trebao očekivati protežiranje i karijerni napredak. Ali, nadanja Janka Spasojevića ubrzo su pala u vodu. Srpska Vlada i Dvor tretirali su ga s pravom kao isluženog eksponenta od kojeg više nema nikakve vajde. Držali su ga u pravnom sistemu Kraljevine SHS van svih poluga vlasti i uticaja. Uloga župana u Čačku bila je periferne, marginalne prirode i značaja. Kasnije je Janko Spasojević postavljen za državnog savjetnika u Kraljevini SHS. Iza te njegove funkcije nije stajala nikakva politička moć i uticaj.

Srpski političari i vlastodršci u KSHS i Kraljevini Jugoslaviji procijenili su potpuno logično da ko jednom izda svoju državu i njenog vladara i dinastiju za račun druge države, vladara i dinastije, to uvijek može ponovo učinjeti i za nekog trećeg kad se ukaže zgodna prilika. Zato su Srbi poslušnika i renegata kakav je bio Janko Spasojević na kraju ismijali i odbacili.

Janko Spasojević je umro u Beogradu 1955.

Istorija pogotovo pamti njegovu veleizdajničku ulogu u nasilnom uništenju Crne Gore 1918. i druge brojne njegove nemoralne i anticrnogorske akte i radnje-kao plaćenika srpske Vlade u njenom prljavom ratu protiv Crne Gore.