General Đuro Novakov Jovović (1872-1929) u borbi za opstanak Crne Gore

Piše: Novak Adžić

Đuro Jovović, brigadir (general) crnogorske vojske, je sin čuvenog crnogorskoj junaka Novaka Ramova Jovovića. Đuro Novakov Jovović rođen je u Markovini (Čevo, Katunska nahija) 1872. godine. Umro je 1929. godine u Nikšiću. Završio je oficirsku školu i vojnu akademiju. Bio je jedno vrijeme komandant grada Nikšića, a 1908. godine i predsjednik opštine Nikšić. Bio je pristalica Crnogorske Prave narodne stranke (pravaša), lojalne kralju Nikoli I Petroviću Njegošu.

Brigadir Đuro Jovović je herojski i viteški bio vjeran svojoj domovini Crnoj Gori, njenoj Zastavi, Grbu, Himni, njenoj Kruni, Dinastiji, vojničkoj zakletvi položenoj zemlji i Vladaru. Borio se ponosno, čvrsto i hrabro za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore.

U Balkanskim ratovima ( 1912-1913) Đuro Jovović komandant je Nikšićke brigade koja je bila u sastavu Zetskog odreda crnogorske vojske, kojim je komandovao generalisimus Danilo Petrović Njegoš, knjaz prijestolonasljednik, najstariji sin kralja Nikole (O tome vidjeti: Radule Simov Brajičić »Moji memoari«, Podgorica, 2001, str. 60.). Istakao se u borbama za zauzimanje Skadra.

Bio je oženjen Ružom Nikolić, kćerkom Jevta Miletina Nikolića, sa kojom je zasnovao brojnu porodicu. Imao je dva sina: Marka i Mirka Jovovića, i četiri kćerke Mariju, Ljubicu, Zorku i Jelenu. Brat Đura Jovovića bio je Milo Jovović, koji je emigrirao u Rusiju, odakle je otišao u Italiju, u kojoj mu se gubi svaki trag.

Brigadir crnogorske vojske Đuro Novakov Jovović je imao kuću u Mokroj njivi u Nikšiću, koja je 1919. godine od strane srpske okupacione vojske i domaćih izroda opljačkana, zapaljena i srušena. U knjizi »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića«, objavljenioj u Rimu 1921. godine, na strani 20. konstatuje se i to da su okupacione vlasti zapalile i »kuću generala Đura Jovovića u okolini Nikšića«.

U izjavi Milisava Nikolića, bivšeg narodnog poslanika i potpredsjednika Crnogorske narodne skupštine i istaknutog ustanika i komite crnogorskog, te kapetana i komitskog četovođe Radojice Nikčevića, koja govori o zvjerstvima nad crnogorskim narodom koje je počinjela srpska vojska i bjelaški odredi, a koju su oni dali u Rimu 7. juna 1920. godine, navodi se i to da su srpske okupacione formacije 14. jula 1919. godine zapalile kuću generala Đura Jovovića.

Brigadir Đuro Jovović je bio jedan od glavnih organizatora Božićnog ustanka crnogorskog naroda 21. decembra 1918. godine protiv okupacije i aneksije Crne Gore sprovedene od strane Srbije.

Žena i kćerke Đura Jovovića su u vrijeme kad su okupacione vlasti pljačale i palile njegovu kuću bile izbjegle van Nikšića jer im je prijetila opasnost po život.

Kasnije je uhapšena žena brigadira Jovovića, Ruža Jovović i sprovedena u zatvor u kojemu je nekoliko mjeseci tamnovala. Porodica Đura Jovovića ostala je bez igdje ičega u smislu sredstava za izdržavanje. Jedno vrijeme dok je Đuro Jovović bio u Italiji, a žena mu Ruža u zatvoru, đeca su se bila sklonila i nalazila kod prijatelja i rođaka. Pokušaji da se Ruža, kad je oslobođena sa đecom prebaci kod muža u Italiju nijesu se ostvarili. Ruža je jednom bila u Italiji i posjetila muža u progonstvu.

Na području Nikšića među najistaknutijim ličnostima uključenim u planiranje, organizovanje i izvođenje Božićnog ustankla crnogorskog naroda 21. XII 1918. godine bio je i brigadir Đuro Jovović.

Na prostoru Nikšića kao vođe ustanka najčesće se u izvorima i literaturi spominju: vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, brigadir Đuro Jovović, Milisav Nikolić, bivši potpredsjednik i poslanik Crnogorske narodne skupštine, poslanik Vuko Krivokapić, komandir Stevan Pavlović, kapetani Dragiša Bojović, Puniša Bojović, Mato Todorović, Ilija Damjnanović i Jošo Jovović, plemenski kapetan Vasko Marojević i sekretar MUP-a Živko Nikčević, pravnik Antonije Bojović, brigadni barjaktar Milo Jovović, kapetan Radojica Nikčević, Boško Agram, Đorđije Kustudić, te nastojatelj Manastira Župskog arhimandrit Nikodim Janjušević. (Vidjeti o tome i: Nikola T. Zec, feljton »Zelenaši«, Monitor«, br. 206 od 30. septembra 1994, str. 46)
Uoči izbijanja ustanka, poslije 23. decembra 1918. godine ostali kod svojih kuća vojvoda Božo Petrović i vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, te Marko Đukanović i odmah su uhapšeni. Sa ustaničkim snagama poveli su oružanu borbu Milisav (Misja) Nikolić i brigadir Đuro Jovović.

Poslije sloma ustanka, nakon nekoliko dana aktivnog učešća u gerilskoj komitskoj borbi brigadir Đuro Jovović je emigrirao u Italiju i bio jedan od komandanata crnogorske izbjegličke vojske u Gaeti, dok je Milisav Nikolić ostao u šumi i kao komita nastavio gerilsku oslobodilačku borbu. Brigadir Đuro Jovović je, nakon sloma ustanka, emigrirao za Italiju, po jednoj verziji preko Albanije, odakle se uspio preko Jadrana prebaciti za Brindizi, a odatle u Gaetu i Rim. Na taj način je izbjegao da bude uhapšen, zatvoren ili ubijen od strane organa i sile okupacione vlasti.

General Đuro Jovović jedan je od potpisnika rezolucije crnogorskih izbjeglica u Italiji, donijete 20. aprila 1920. godine u Rimu, podnesene Konferenciji mira koja je održavana tada u San Remu, u kojoj se govori o teroru nad crnogorskih narodom i zločinima okupacionih srpskih vlasti, te, u kojoj se, uz ostalo, zahtijeva od Mirovne konferencije da Crna Gora opstane kao država i da se ne odobri njena nasina aneksija Srbiji.

Ta rezolucija objavljena je u »Glasu Crnogorca«, br. 84, Nej na Seni kod Pariza, 26. jul / 8. avgust 1920. godine na strani 2, kojoj se veli ovo:
»U ime više hiljada crnogorskih izbjeglica u Italiji i Albaniji, kao i u ime Crnogorskog naroda, zbor 2.500 Crnogoraca održan u Gaeti (Italija) dvadesetog aprila 1920. godine izglasao je sljedeću rezoluciju, a koju imamo čast da Vam saopštimo:

Crnogorci izbjegli u Italiju zbog terora Srbije, konstatuju s najvećim bolom:

Da se Mirovna Konferencija do sada nagađala sa principima najosnovnijim međunarodnog prava i morala u pogledu Crne Gore, ne vodeći računa da je Crna Gora stala uz Saveznike 1914. godine i da je izgubila 50 % svoje vojske i trećinu stanovništva;

Da je Mirovna Konferencija ostala ravnodušna sve do sada na sve naše proteste protiv zločina koje je u Crnoj Gori počinila srpska vojska koja pali kuće, uništava sela, pljačka i plijeni imovinu, baca u tamnice, ubija i masakrira najuglednije ljude u zemlji itd. itd.;

Da velike sile još nijesu održale obećanja svečano data, od kojih su neka lično potpisali njihovi najovlašćeniji predstavnici, za restauraciju Crne Gore i za poštovanje njenog suvereniteta;
I da bi Mirovna konferencija, s obzirom na naprijed rečeno, a i kako nam se čini, bila spremna da odobri najveću nepravdu ovoga rata, to jest prinudnu aneksiju Crne Gore Srbiji, i to ne pitajući prethodno za mišljenje crnogorski narod.

S obzirom na naprijed rečeno, skup Crnogoraca u Gaeti energično protestvuje protiv načina na koji se do sada tretiralo pitanje Crne Gore na Mirovnoj konferenciji, i apeluje na smisao na jednakopravnost i humanitarnost vlada velikih sila, njihovih Parlamenata i javnog mjenja njihovih naroda, moleći ih da se u ime pravde i prava založe da:

Mirovna konferencija ne odobri prisilnu aneksiju Crne Gore Srbiji, i da crnogorskom narodu obezbijedi sve potrebne uslove da se slobodno opredijeli, a posebno da se iz Crne Gore evakuišu srpske trupe i vlasti i da tamo dođu međunarodne trupe;

da Mirovna konferencija naredi srpskoj Vladi da iz zatvora oslobodi stotine viđenih Crnogoraca koji su tamo bačeni prije 17 mjeseci samo zato što su se istrajno opirali prisilnoj aneksiji Crne Gore Srbiji. Među tim zatvorenicima su i ministri i poslanici koji su 1914. g. dali svoj glas, spontano i bezuslovno, za objavu rata Centralnim silama i to da bi se priteklo u pomoć Srbiji; ima među njima i generala koji su krajem 1915. godine zahvaljujući herojskomm poduhvatu crnogorske vojske uspjeli da spasu srpsku vojsku u povlačenu od potpune propasti«, kaže se u toj Rezoluciji.

U ime skupa, odnosno, u ime više hiljada crnogorskih emigranata tu rezoluciju su potpisali: Lazar Mijušković, bivši Predsjednik Crnogorske Vlade, general Andrija Raičević, general Đuro Jovović, Evgenije Popović, bivši crnogorski ministar i Predsjednik Vlade, Poslanici u Skupštini: Vuko Martinović, Labud Petrović, Đuro Vučinić i Vuko Jankov Krivokapić.

Postoje podaci da se brigadir Đuro Jovović iz Italije vraćao, prebačao u Crnu Goru da bi organizovao i izvodio gerilske akcije, odnosno, vodio crnogorsku nacionalnu oslobodilačku borbu. Tako, okružno Načlestvo Kraljevine S. H. S. Cetinje, pov. br. 584, od 8. VIII 1919. godine u naredbi načelniku sreza Čevo navodi da je od povjerenika beogradske vlade za Crnu Goru Ivana Lole Pavićevića dobio depešu u kojoj se tvrdi da se na osnovu dobijenih informacija na području Čeva i Cuca nalaze osobe koje su prešle iz Italije i to divizijar Đuro Jovović, Stevan Pavlović i Janko Pešikan, te da su isti 7. avgusta 1919. godine zanoćili u mjestu Proseni do i da namjeravaju da otiđu u Cuce i Kobilji do, kao i da se pomenutom načelniku čevskog sreza naređuje »da preduzme potrebne mjere radi hvatanja i ubijanja odmetnika«.

Takođe, Komanda Nikšićkih trupa, odnosno, njen komandant pukovnik Popović u depeši br. 353, polatoj iz Nikšića 13. avgusta 1919. Komandantu Zetske divizijske oblasti na Cetinju generalu Miloradu Mihailoviću navodi i ovo: »Izvešten sam da su prešli iz Italije i da se sada nalaze u župi Nikšićkoj: brigadir Đuro Jovović, Komandir Stevan Pavlović, Kapetan Mato Todorović i barjaktar Miloje Jovović. Ovi odmetnici agituju kod neobaveštenog naroda i pokreću ga na bunu«, kaže se, uz ostalo, u tome izvještaju. 

Na spisku crnogorskih oficira i činovnika u Gaeti 1919. godine pod brojem 10 navodi se brigadir Đuro Jovović koji je pripadao rodu pješadije. Na tom spisku nalazi se ime Đurovog brata Mila Jovovića, potporučnika crnogorske vojske, takođe emigranta u Gaeti. Sin Đura Jovović, Marko Jovović kao crnogorski komita pominje se kao redov koji se emigrirao u Italiju i bio u Gaeti kao crnogorski vojnik. Potpukovnik Bogdanović, Komandant Nikšićkih trupa, u izvještaju Komandi Zetske divizijske oblasti, Pov. br. 321. od 27. II 1920. godine navodi i to da je 23. februara 1920. godine iz Podgorice automobilom došao šef misije američkog crvenog Krsta pukovnik K. P. Fairklondih i između 17 i 18 časova toga dana bio u Nikšiću i Mokroj njivi đe je našao familiju brigadira Đura Jovovića, koji je bio tada u emigraciji u Italiji.

U tome izvještaju srpski potpukovnik Bogdanović navodi da je pukovnik Fairklondih došao sa zadatkom »da ispita materijalno stanje ove porodice, čiji sin Marko Jovović, doskora bio u šumi, predao se vlastima, a da nije zatvaran«. U tome izvještaju stoji i to da je pukovnik Fairklondih »činio ovo ispitivanje bez znanja okružnog načelnika, a kako izgleda, ovo je činio po zahtjevu Đura Jovovića preko nekog – stranog društva Crvenog krsta«.

U izvještaju komanidra Ivana Bulatovića o ustanku Rovaca za pravo, čast i slobodu Crne Gore (1918-1920), između ostalog, govori se o sukobu crnogorskih ustanika, komita sa okupacionim formacijama na prostoru Nikšića i okoline 1919. godine i ovo: »U borbi je poginuo Vuk Nenezić, ranjen Milija Rakočević-neprijateljski gubici nepoznati su mi. Pošto je noć uhvatila, produžili smo put u pravcu Ćeranića gore-Lukavica-Rovca i sobom ponijeli dva ranjenika Rakočevića i Jovovića-sina Đura Jovovića«.

Sin Đura Jovovića, koji je tada ranjen, bio je Marko Jovović, takođe crnogorski ustanik i rodoljubivi komita. A »Crnogorski glasnik«, list crnogorske emigracije, Mičigen, SAD, broj 43, godina VIII od 15. septembra 1923. godine piše i to da je 1920. godine uhvaćen sin Đura Jovovića od strane srpskih okupacionih vlasti i bjelaških janjičara, pa u tom smislu dodaje. »Unuka čuvenoga Novaka Ramova-Marka, čim su dobivali na časnu riječ, iako nije bio učinio nikakav zločin, odmah su ga stražarno sproveli u »Jusovaču« u Podgorici«.

Prvobitno crnogorski emigranti koji će činiti jezgro iz kojeg se formirati crnogorska izjeglička vojska bili su smješteni u selo Kave kod Rima.Crnogorska vojska formirana jeu Italiji tokom marta 1919. godine u Gaeti.. Za komandanta crnogorske vojske postavljen je komandir Petar Lekić. Čim je stigao u Gaetu komandat crnogorske vojske postao je 6. aprila 1919. godine brigadir Andrija Raičević. On je umro 27. septembra 1920. godine u jednom sanatorijumu u Brikstenu, a sahranjem je 29. septembra 1920. godine na tamošnjem groblju. Na grob Andrije Raičevića položili su vijenac predstavnici Vlade, crnogorski oficiri i vojnici iz Gaete. Od prvih mjeseci 1919. godine brigadir Đuro Jovović je bio u Gaeti.

Kad je Andrija Raičevič bio komandant crnogorskih trupa u Italiji Đuro Jovović je 1919. godine bio njegov zamjenik, a jedno vrijeme bio je i zastupnik komandanta. Andriju Raičevića je na položaju komandanta crnogorske vojske u Italiji naslijedio 1920. godine brigadir Đuro Jovović, koji je na toj dužnosti ostao do sredine 1921. godine. Crnogorska vojska u Italiji svoje djelove imala je u obližnje mjestu koje se zvalo Formija. Formacije crnogorske vojske bile su i u Paduli, Sulmonu, Fonte D` Amore, Vikotiju. U Gaeti je ostala »Komanda crnogorskih trupa«. Crnogorska i italijanska vlada su u Rimu 30. jula 1919. godine zaključile vojnu konvenciju kojom je regulisano formiranje, stacioniranje i izdržavanje crnogorske vojske. U ime crnogorske vlade kao njen zastupnik konvenciju je potpisao Velimir Ramadanović, generalni konzul Kraljevine Crne Gore u Rimu, dok je u ime italijanske vlade potpisao njen Ministar vojni.

General Đuro Jovović je prvopotpisani od 73 crnogorska emigranata iz Gaete, koji su 20. aprila 1920. godine napisali svečanu izjavu o nastavljanju borbe za nezavisnost Crne Gore, a koju su uputili u Parizu predsjedniku crnogorske Vlade Jovanu S. Plamencu U toj izjavi veli se i ovo:

»Beogradski lopovi i razbojnici svojim lažima, podvalama i intrigama staviše Njegovo Veličanstvo i Kraljevsku Vladu u težak položaj, t. j. onemogućiše im povratak u domovinu, a svojim razbojničkim bandama okupiraše našu zemlju i lišiše je slobode, unižavajući našu slavnu prošlost, istoriju i barjak.

Poslije ovakvog stvorenog stanja, slavnim i namučenim sinovima Crne Gore, nije preostajalo ništa drugo, nego sa tužnim srcem latiti se oružja i goniti uzurpatore i razbojnike sa svojega svetoga ognjišta, te sa potocima prolivene krvi cijelom svijetu manifestovati da tražimo vaspostavu domovine koju smo vjekovima svojom krvlju očuvali.

Nesrećni položaj naše domovine i njenog naroda, poslije godinu ipo još stoji neriješen. Za sve ovo vrijeme potocima se u njoj krv prolijeva, a hiljade njenih sinova gnjiju po tamnicama; hiljade nevine djece i žena krepaju na ulice bez krova i skloništa, a hiljade opet u izgnanstvo. Sve se ovo po zdravom razumu ne bi moglo raditi pred očima saveznika od jednog malog ali po istoriji i prošlosti velikog i vjernog saveznika-naše mile Crne Gore«. U toj izjavi crnogorski rodoljubi iz Gaete, među kojima na čelu stoji general Đuro Jovović, traže da se crnogorskom narodu, na temelju ustava i zakona, omogući pravo na samoopredjeljenje, pa dodaju: »To je ono što mi tražimo i oćemo, to je ono za što smo sve osim časti izgubili, to je ono zašto ćemo i potonju kap krvi dati i protivu svakoga ko nam bude ovo ometao boriti se do potonjega«. (Ovu izjavu integralno je objavio dr Šerbo Rastoder u knjizi “Crna Gora u egzilu 1918-1925”, Tom II, Podogrica, 2004, str. 282-283.).

“Glas Crnogorca”, službeno glasilo Kraljevine Crne Gore u egzilu, godina izlaska 48, broj 86, Nej na Seni kod Pariza, od 19. avgusta 1920. godine, objavljuje i telegram kralja Nikole, koji predstavlja odgovor na čestitku, koju je crnogorskom suverenu u progonstvu uputio general Đuro Jovović, tadašnji komandant crnogorskih trupa u Gaeti. U tom telegramu Đuro Jovoviću kralj Nikola navodi:
“Zahvaljujem Vam, dragi đenerale, zajedno sa područnim Vam oficirima i vojnicima na izražene želje i osjećaje, koje očinski i srcu primam.

Treba nepokolebljivo istrajati. Pravda će uspostaviti naše zgaženo pravo. Crna Gora će biti slobodna, jer koji je sin crnogorski preživio njeno uništenje? Istrajmo i čekajmo, želje blagorodnih naroda su uz nas, a i Božja je nad nama.Bogu su mili slobodni ljudi! Prigrljavam Vas sve svojim starim grudima, hramu neiscrpne ljubavi i želja za crnogorski narod”, piše kralj Nikola svom vjernom generalu Đuru Jovoviću.

Krajem avgusta 1920. godine odlukom Ministarstva vojnog crnogorske Vlade u Parizu general Đuro Jovović postavljen je na čelo Komisije za utvrđivanje činova u crnogorskoj vojsci u egzilu.
Brigadir Đuro Jovović je bio Komandant crnogorske izbjegličke vojske, stacionirane u Italiji, 1921. godine, u vrijeme kad je (nakon zaključenja Rapalskog ugovora 12. novembra 1920. godine u Rapalu-izletištu kod Đenove između Italije i Vlade Kraljevine SHS i nakon smrti kralja Nikole 1. marta 1921. godine) Italija, priznavši u pogodbi sa beogradskom vladom Kraljevinu SHS, odlučila da obustavi izdržavanje crnogorske vojske, da je razoruža i rasformira i da protjera crnogorske emigrante sa svoje teritorije.

U vrijeme kad se pristupilo razoružanju i rasformiranju crnogorske vojske u Italiji, njen komandant Đuro Jovović je otišao za Rim, đe je bilo sjedište crnogorske Vlade, a komandu nad crnogorskom izbjegličkom vojskom kao zastupnik komandanta preuzeo je komandir/brigadir Krsto Zrnov Popović. Crnogorska vojska i Italiji je razoružana i rasformirana, a početkom proljeća 1922. godine crnogorski emigranti su uglavnom bili prinuđeni da napuste tlo Italije.

Đuro Jovović, brigadir (general) crnogorske vojske, pristalica kralja Nikole i crnogorske državne samostalnosti, jedan od glavnih organizatora Božićnog ustanka 1919. godine, emigrant u Italiji, komandant crnogorske izbjegličke vojske sa sjedištem u Gaeti 1920-1921. godine, bio je ministar vojni u crnogorskoj izbjegličkoj vladi generala Anta Gvozdenovića (1922-1925).
Brigadir Đuro Jovović se vratio iz progonstva 1926. godine, nakon dobijene amnestije od strane organa vlasti. Podržavao je djelovanje Crnogorske stranke (federalista). Živio je u Nikšiću. Umro je 1929. godine. Bio je zasužna istorijska ličnost i istaknuti junak, general i politički borac u dugogodišnjoj borbi za odbranu crnogorske slobode, državnosti i suvereniteta, kako u ranijem periodu, tako i u razdoblju (1918-1929).

(Napomena: 1. Vidi biografiju generala Đura Novakova Jovovića: Novak Adžić, »Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941«, Podgorica, 2004, str. 89-99.
Napomena 2. Fotografiju generala Đura Jovovića u civilu, koja se sada po prvi put objavljuje u javnosti, ustupio mi je na korišćenje i objavljivanje dr Srđa Martinović, politikolog i vojni istoričar, na čemu mu ovom prilikom iskazujem naročitu zahvalnost)