Crna Gora na giljotini i otpor crnogorskih heroja (1919-1921)

Piše: Novak Adžić

Crna Gora je od kraja 1918. godine postala žrtva ekspanzionizma, militarizma i agresivnog velikosrpskog imperijalizma, politike terora i inkvizicije. Tada je, sa tragičnim posljedicama, na brutalan i kriminalan način, bila uništena državna samostalnost Crne Gore, njen međunarodni subjektivitet i integritet, nacionalna sloboda, identitet i dostojanstvo. Crnogorski narod je ustao na oružje na Božić 1919 (po julijanskom kalendaru) sa ciljem da poništi odluke veleizdajničke tzv. Podgoričke skupštine (od 26. novembra 1918) i da Crnu Goru oslobodi od vojne okupacije Srbije.

Organizator i vođa Božićnog ustanka ministar Jovan Simonov Plamenac je ciljeve ustanka Crnogoraca izložio u pismu jednom od vođa ustanka u Riječkoj nahiji kapetanu Jovanu B. Vujoviću, kada mu je napisao “da udruženim snagama pokažemo protivniku koji nam Judinim srebrnicima pokušava obrljati čast, da mi kao potomci šesto-godišnjih heroja nećemo izdati svoje grobove ni svoju dužnost. Ja vjerujem u Vas i Vaše drugove, da ćete svoju dužnost časno izvršiti prema domovini” (Citirano pismo Jovana S. Plamenca prema: Jovan Ćetković, “Ujedinitelji Crne Gore i Srbije”, Dubrovnik, 1940, str. 349).

Nakon tzv. Podgoričke skupštine i nasilne aneksije Crne Gore 1918., crnogorski narod je pod strahovladom Beograda i njegovi adlatusa na teritoriji Crne Gore bio izložen užasnom teroru i masovnim teškim zločinima, ali je pružao jak oružani otpor tome sa ciljem obnove crnogorske državnosti i slobode.

Dr Ivan- Ivo Jovićević je bio crnogorski diplomata u vrijeme Kraljevine Crne Gore, njen generalni konzul u Švajcarskoj (Ženeva), te politički emigrant od 1916. do 1926. godine. Poslije povratka u zemlju dr I. Jovićević bio je zapaženi politički aktivista Crnogorske stranke (federalista, zelenaša) u razdoblju 1926-1945. On u svojim memoarima »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste« (Obod, Cetinje, 1995), opisujući svoj izgnanički život u Francuskoj i Švajcarskoj, navodi i ovo: » Iz Crne Gore stizale su sve gore i gore vijesti: čujali smo kako se ruše kuće, kako se muče i ubijaju čak i žene, da su tamnice napunjene najboljim Crnogorcima itd« (Dr Ivo Jovićević, »O ljudima i događajima - Sjećanja jednog federaliste«, Obod, Cetinje, 1995, str. 127 i 128.).

U pomenutim memoarima objavljeno je i otvoreno pismo Dr Iva Jovićevića- kralju Aleksandru Karađorđeviću iz 1924. godine. U tom pismu, koje je publikovano u emigrantskom, »Amerikanskom Glasu Crnogorca« u Čikagu, Dr Ivo Jovićević piše kralju Aleksandru i ovo: »Ti sjediš na jednom od najokrvavljenijih prestola Evrope. Oko tvoga prestola mnogi su se smrtni grijehovi počinili - zbog vlasti, zbog sujete i ništavne slave i veličine ovoga svijeta... Ti ne smiješ da se pojaviš nigđe u nesrećnoj Crnoj Gori, jer znaš vrlo dobro da Te u njoj ne očekivaju ljubav i poštovanje već mržnja i prezrenje, a može bit i sama smrt. Osim sjenke kralja Nikole i kraljice Milene Ti moraš vidjeti sa Tvojeg okrvavljenog prestola kako ispred njega teče potok krvi crnogorskog naroda među kojim ste Ti i Tvoji državnici nož krvavi vrgli samo zato da otmete krunu kralju Nikoli i da ognjem i mačem pokoriš Crnu Goru.

Ti moraš takođe vidjeti ona popaljena sela crnogorska i čuti lelek i vapaj one nevine djece, onih nevinih žena i staraca koje potukoše, izmrcvariše i obeščastiše Tvoji divlji potplaćeni panduri. Da, Ti moraš vidjeti sve one strašne prizore u nesrećnoj i napaćenoj Crnoj Gori od dana njene nasilničke okupacije od strane srbijanske vojske, jer si sudjelovao u svim tim strašnim zločinima, pa Ti savjest (tj. ako je imaš) nije mirna, već te kori i muči za učinjene zločine« (Dr Ivo Jovićević, navedeno djelo, str. 183, 184, 185.). U tom pismu Dr Ivo Jovićević navodi i to da režim kralja Aleksandra »počiva na sili, na nepravdi, na korupciji i na neostvarljivom principu«, te da kralja Aleksandra »Hrvati ne priznaju nikako, a Bosanci, Hercegovci, Dalmatinci, Crnogorci i Makedonci priznaju na silu«. Neostvarljivi princip, o kome govori Ivo Jovićević, je »posrbljavanje Hrvata, Slovenaca, Bosanaca, Hercegovaca, Crnogoraca i Makedonaca, što je apsolutno nemoguće« (Dr Ivo Jovićević, n. d. str. 185-186).

Jovan S. Palmenac je u ime crnogorske Kraljevske Vlade uputio Memorandum Predsjedniku SAD Vudrou Vilsonu, iz Nejia na Seni kod Pariza 7/20. jula 1919. godine o crnogorskom pitanju sa zahtjevima za obnavljanjem suverenosti i nezavisnosti Crne Gore. U tome memorandumu Jovan S. Plamenac podvlači i sljedeće: »U odbrani časti Crne Gore, njenog prava na život i njenih legitimnih aspiracija, potpisani je, u ime Vlade Kraljevine, imao čast podnijeti Konferenciji mira u Parizu memorandum, kao i mnogobrojne protesne note čije rješenje mi nestrpljivo očekujemo.

Zvanična Srbija, međutim, i dalje se služi nedostojnim i najnemoralnijim sredstvima, samo da se na jedan ponižavajući način uništi individualnost crnogorske države. Njene klevete i intrige imale su, nažalost, velikog uspjeha kod predstavnika velikih sila, jer ona i dan danas vojnički posijeda crnogorsku državnu teritoriju, vrši u svakom pogledu suverenu vlast na našim sugrađanima, provodeći je sa najvećom zločinačkom brutalnošću, i to bez protesta od strane velikih sila, i na osnovu istih tih njenih obmana i kleveta, nema na Konferenciji mira crnogorskih delegata, te o sudbini Crne Gore izriču presudu na toj Konferenciji, što više, i dojučerašnji sluge i robovi turske i austro-ugarske monarhije. (O tome vidjeti: »Glas Crnogorca«, Nej kod Pariza, br. 76 od 19. VII 1919. i Prof. Dr Dragoje Živković, »Politički testament kralja Nikole«, Cetinje, 1989, str. 61 i 62).

Jedan od crnogorskih ustaničkih vođa kapetan Niko Kašćelan je, sa Lovćena 14. X 1919. godine, u izvještaju crnogorskom brigadiru Andriji Raičeviću o situaciji u Katunskoj nahiji, sukobima sa okupacionim snagama i njihovim janjičarima, kao i o zločinima prema narodu, naveo i ovo: »Mogu Vam javiti da sam još živ s društvom ali sam na neopisanu muku jer je skočila vojska iz cijele Jugoslavije, da nas pošto poto uništi. Ima nekoliko vremena, da u Crnoj Gori puca top i mitraljez bez prestanka osobito u Katunskoj nahiji, koja je postala pozornica očajničkijeh borba, pljački i otimačine imovine jadnom narodu. Srbijanska je uprava upotrijebila sva sredstva da stanovništvo u Crnoj Gori potpuno uništi i raseli ne birajući načina i sredstava s kojim se služi. Vode borbu i protivu nejači, žena i djece i to topovima i mitraljezima a odrasle muške vode po zatvorah; zatvori su prepuni staraca od po 70 i 80 godina. Vrše nasilnu regrutaciju od Crnogoraca pa čak u regrute vode ljude od 50 i 60 godina i takve kao robove pod jakom stražom vode u unutrašnjost Jugoslavije, što s njima tamo biva niko ne zna, ali svakojako zlo i naopako. Vrše takva brutalna nečovještva koja se opisati ne mogu. Čine i nasilje ženskijema, što nikad to nijesu činjeli Austro-Madžari.

Narodu su sve opljačkali da je ostao svaki bez igdje ičega na ovom svijetu; to je i za nas naveliko zlo i šteta jer se nemamo odakle ishranjivati. Oni su učinjeli čuda po Cucama, sve su opljačkali i uništili gdje god su došli«, piše Niko Kašćelan. U istom izvještraju on tvrdi i ovo: » Samo da znate što je urađeno od sela u Bjelice i na ime od: Tomića, Mikulića, Dida, Ublica i Pejovića. U Cucama: od Lipe, Ražanog dola, Grebeca, Graba, Bate, Kućišta, Trnjina, Rovina, i mnogo drugih, te i nema ništa ni od čega što se nije opljačkalo i uništeno. Iz pomenutih mjesta, kao i drugih su pohvatali starce koji nijesu mogli u šumu pobjeći pa ih s pjesmom i urnebesom vode u zatvor«, navodi kapetan crnogorske vojske Niko Kašćelan u izvještaju brigadiru Andriji Raičeviću, komandantu Crnogorskih trupa u Gaeti. U tom izvještaju on kaže da uprava pod štitom regularne srpske okupacione vojske u Crnoj Gori »čini čuda od jadnog naroda; prebijaju ženama i starijema kosti kundacima od pušaka, mlade ženske siluju da im čine svaki izmet, dakle, Vi znate kad se dade nitkovima vlast i zaštita što su u stanju oni izraditi. Tako se danas odigrava od našeg žalosnog naroda pa još imaju obraza tvrditi Beogradski krvoloci da u Crnoj Gori teče med i mlijeko i da je sve mirno i da je narod zadovoljan i srećan što s njim upravljaju«. Kapetan i crnogorski gerilac Niko Kašćelan, u tome uzvještaju, uz ostalo, potencira i ovo:

»Zaboravih napomenuti, da su srpske trupe i pljačkaši počinjeli nečuvena djela u selu Jasikovcu u Ćeklićima – tu su svaku babu, ženu, starca i djecu čisto linčovali i svaku im kost slomili, imanje sve uništili, kuće obaljene jer ih je strah paliti pošto se boje od svjetske štampe da ih ne kritikuje, a oni čine viša čuda nego paljevine«. (Citirano prema: prof. dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Dokumenti, Tom II, Bar, 1997, str. 816-817-818; Originalni dokument kojeg je dr Rastoder objavio nalazi se u Državnom Arhivu Crne Gore, Fond emigrantske Vlade, Ministarstvo spoljnih poslova 1920-1922, fascikla 107). Komandant 1 bataljona XXXVIII Pješadijskog Puka vojske KSHS, major Dušan T. Urošević dostavlja svojim pretpostavljenim u vojnoj hijerarhiji okupacione »Zetske Divizijske oblasti« sa Cetinja, 15. oktobra 1919. godine opširan izvještaj o preduzetim akcijama pod njegovim zapovjedništvom u gonjenu crnogorskih komita u oblasti Bjelica i Cuca, u periodu od 26. septembra do 7. oktobra 1919. godine. U tome izvještaju, pored ostalog, srpski major Dušan T. Urošević navodi da je 7. oktobra 1919. godine došlo do oružanih sukoba između crnogorskih komita, koje je predvodio Krsto Popović (koji je u tom konfliktu lakše ranjen na dva mjesta – u rame i u vrat /okrznut/) i srpske vojske i gonećih odreda, pritom navodeći rezultate i posljedice tog obračuna. Major Urošević tvrdi u tome raportu da su u tim borbama učestvovali od komitskih vođa- Krsto Popović, Dušan Vuković, Radojica Nikčević, Jovan Nikolić (koji je tada ranjen u ruku), Niko Kašćelan i Andrija Dragutinović.

U izvještaju pomoćnika komandanta »Krstarećeg odreda« za proganjanje crnogorskih zelenaških komita i oslobodilačkih boraca protiv velikosrpskog zuluma i terora, artiljerijskog majora Mar. Š. Đuraškovića, podnijetog Komandantu 2 bataljona II žandarmerijske brigade sa Cetinja 5. XII 1919. godine, a u kojemu se govori o akcijama koje su organi vlasti sprovodili protiv crnogorskih komit na prostoru Čevskog Sreza u periodu od 22. XI do 3. XII 1919. godine, pored ostalog, tvrdi se i to da su se brojne formacije srpskih žandarma i gonjećih odreda pod njegovom komandom 24. novembra 1919. godine sukobile u selu Grab sa crnogorskim komitima i da su u borbi zarobljeni dvojica komita Đuro Milić i Marko Drašković iz sela Dida.

U tome dokumentu major Đurašković navodi podatke da je crnogorski ustanički vođa Krsto Zrnov Popović poslao Nika Kašćelana sa 60 ljudi »protivu mog odjeljenja koje se kretalo od Njeguša«, a »protivu odjeljenja koje se kretalo iz Nikšića Nikolu Nikolića sa 70-80 ljudi, a protivu odjeljenja sa Čeva 30-40 ljudi«, piše major Đurašković, koji je komandovao tim formacijama u borbama protivu crnogorskih gerilaca. On, u tome izvještaju, navodi i to kako je Krsto Popović protiv njega (Đuraškovićevih oružanih formacija) ostavio Radojicu Nikčevića sa 40 ljudi za zadatkom da ga čeka na Grabu, te da ga uvlači preko Bate do Izvora gdje će ga Krsto Popović sačekati sa 250 ljudi, a da je iza majora Đuraškovića ostavio 60-70 ljudi pod komandom Dušana Vukovića sa zadatkom da mu udari s leđa. Potom major Đurašković opisuje i to kako se odvijao oružani obračun na Bati u Cucima između crnogorskih komita s jedne strane, i srpskih žandarma i gonjećih odreda pod komandom pukovnika Stojana Popovića s druge strane, te kako je u tome sukobu, uz ostalo, glavni komandant crnogorskih komita Krsto Popović ranjen (u tome izvještaju se navodi kako mu je u sukobu slomljena desna ruka).

Crnogorski oficir, ustanik i komita Luka Đurković, porijeklom iz Kosijera, cetinjska opština, sa Pristrana u Baru 18. januara 1920. godine, u izvještaju upućenom ministru Milu Vujoviću u Rimu, opisuje borbe u Mikulićima (u okolini Bara) i pogibiju crnogorskih ustanika Mušike Rajkovića i Vasa Pavićevića. Navodi da su okupacione snage ranile pomenute: Mušiku Rajkovića i Vasa Pavićevića, pa su onda »počeli da ih ispitivaju. Rajković nije htio jednom riječi ništa da kaže, na muke su mu duh uzeli. U Mikuliće su ga ukopali, Pavićevića su doveli i u Baru ispitivali ga i skoro sve što je znao kazao im je, naposljetku su i njega na muku stavili bili: kidali komate bajonetima dok su ga sa dušom razdvojili i naposljetku su ga... odnijeli pod pratnjom svih tambura i ukopali na Gvozdeni brijeg kod Belvedera«, navodi Luka Đurković.

On piše da je tada ranjen iz istog društva Milovan Kalezić, ali da je uspio da pobjegne i tako spase svoj život. Po Đurkoviću, okupacione srpske snage su izvršile pljačku i paljevinu po Mrkojevićima i Mikulićima, te da su tada »zapalili kuću kom. Mehmeda Pekovića i u nju sve što je bilo i kuću jednih Šabovića i još nekoliko pojata a zatvorili su 4-5 ljudi«. U tom izvještaju Luke Đurkovića stoji i poziv Crnogorskoj Kraljevskoj Vladi da »preduzme najhitnije korake da bi se stalo na put ovom najbezobzirnijem tirjanstvu kojeg rade srbijanski tirjani nad ovim narodom« (Citirano prema Prof. Dr Šerbo Rastoder, navedeno djelo,.Tom III, str. 1265-1266.)

Krajem decembra 1919 i tokom januara 1920. godine bila je najžešća akcija u obračunu sa crnogorskim komitima i ustanicima. Tada je od strane srpske vojske kojom je zapovijedao pukovnik Stojan Popović ubijen i crnogorski patriota Ivan F. Roganović iz Cuca. Kod njega je pronađeno od strane okupacionih vlasti brojno stanje tadašnjih crnogorskih komita, i to: iz Cuca 153, iz Čeva, Bjelica, Zagarča, Pješivaca, Njeguša, Ćeklića i Cetinja ukupno 473.

Okupacione vlasti su u borbi sa crnogorskim komitama 13. januara 1920. godine uhvatili crnogorske ustanike-gerilce Sava Banićevića, Đoka Banićevića i Luku Banicevića i potom ih utamničili. Da bi se crnogorski rodoljubi privolili na predaju vlastima, korišćena su razna sredstva. Komandant odreda za gonjenje komita srpski pukovnik Stojan M. Popović (rođen 1876 u selu Varvarinu-Rasinska oblast, Srbija, umro u Velikom Bečkereku 19. aprila 1928) bio je nemilosrdan. Hapsio je čitave porodice koje su bile u krvnom srodstvu i rođačkim vezama sa crnogorskim komitima i mučio ih.

Postoji sačuvan spisak, u arhivskom dokumentu od 22. januara 1920. godine, na kojemu se nalaze 52 osobe, dominantno žene, starije, bolesne i djeca, iz sreza čevskog, a koji su držani u zatvoru sve dok se komiti nijesu predali. Nešto ranije organi vojno-žandarmerijske vlasti su uhapsili 120 lica, iz čevskog sreza, zbog sumnje da su pomagali crnogorskim komitima. U Izvještaju srpskog okupacionog pukovnika Stojana Popovića (inače ranijeg člana »Crne Ruke«) od 28. januara 1920. godine Komandantu Zetske divizijske oblasti M. Mihailoviću navodi se da su vlasti utamničile 13 crnogorskih komita, koji su se predali, a da su od strane vlasti uhvaćeni i zatvoreni crnogorski gerilci Vidak P. Abramović, iz Velestova, opština čevska, te Vidak R. Kovačević, iz Novog Sela, opština Spuž, srez podgorički.

Represivne snage režima su u vremenu od 25. do 31. januara 1920. godine uhapsile iz opština Bjelice, Cuce, Čevo, 40 crnogorskih komita. Najveći dio njih su privoljeni na predaju vlastima, a jedan dio je uhvaćen u borbama. Iz opštine Bjeličke, uhvaćeni su od potjere vojske i gonećih oreda Nikola R. Popovida, iz sela Lješev Stup, Jovan M. Vujošević (bio ranije kao emigrant u Italiji) i Vuko Vujošević, iz sela Malošin do, dok su se predali vlastima iz sela Pejovići, Blagota Đ. Pejović i Pero R. Pejović; iz sela Ublice, Marko R. Pravilović i Ilija Đ. Pravilović, iz sela Tomići predao se okupacionim vlastima Marko S. Vušurović. Iz opštine Cuce, iz sela Ržani do predali su se »Odredu za gonjenje odmetnika«, kojemu je komandovao pukovnik Stojan M. Popović, sljedeći crnogorski patrioti, ustanici i komiti: Luka S. Živković, Jovan St. Živković, Jovan S. Živković, Blažo M. Pejović. Iz Cuckog sela Lipa Komandi »Odreda za gonjenje odmetnika«, predali su se tada: Boško Đ. Popović, Baćo, Đ. Popović, Jovan Đ. Popović, Zaviša G. Popović, Tripko K. Popović, Marko V. Popović, Boško P. Popović, Krsto S. Popović, Mitar J. Popović, Lazar M. Popović, Živko M. Popović, Pajo T. Popović, Mirko Ž. Popović, Pero M. Popović, Mato M. Popović. Iz sela Proseni do predao se okupacionim vlastima Mitar B. Marković, iz sela Dobra voda Mitar N. Marković i Mitar J. Golićević, iz sela Čelina, Blagoje M. Zvicer i Đuro Kr. Zvicer, iz sela Grab Vuko R. Perišić, iz sela Meoce Dušan B. Mijanović i Vidak B. Mijanović, iz sela Prentin do Vaso B. Roganović, Blažo R. Roganović, iz sela Trnjine Petar M. Marković, iz sela Vrlji rog Andrija J. Roganović. Iz opštine Čevske predao se Đoko S. Popović, koji je došao iz Italije (iz Gaete).

Komandant »Čevskog odreda za gonjenje odmetnika« pukovnik Stojan M. Popović u izvještaju Komandantu Zetske divizijske oblasti 20. februara 1920. godine dostavlja spisak sa brojnim stanjem crnogorskih komita u čevskoj i njeguškoj oblasti, sa preciziranjem vođa komitskih grupa, pa zaključuje da je komita bilo 374, te da je od tog broja emigriralo u Italiju 84, da je uhvaćeno 234, a ubijeno 7, i da se u šumi nalaze još 49 komita. Kao vođe komitskih grupa navodi Andriju Dragutinovića, iz sela Ubli Ćeklićki (u svojoj grupi ima 16 komita), Krsta Zrnova Popovića (ističe se da se nijesu predali i da su u šumi zajedno s Krstom još trojica komita iz Cuca), Boška-Musu Petrova Vukovića iz Bandića (koji u grupi ima 8 komita i izbjegava potjere), Vasa Kr. Markovića iz cuckog sela Dobra voda, s kojim se nalazi, ali ne u grupi, još jedan komita, Jovana Nikolića, selo Vojnići, čevska opština, sa još 4 komita koji su u šumi i operišu, Dušana Stankova Vukovića, iz sela Prediša, opštine Bjelice, sa 12 drugova kojemu »ne može da se uđe u trag već 10, a ne zna se da li su svi u grupi ili su podeljeni« i Nika Kašćelana, selo Mirac, opština Njeguši, za koga se ne zna je li emigirirao u Italiju ili je u Njegušima.

Bijeg nekoliko crnogorskih ustanika, patriota, boraca »Za pravo, čast i slobodu Crne Gore«, iz cetinjskog zatvora u noći između 21 i 22 aprila 1920. godine uspješno je izveden. Iz cetinjskog zatvora uspjeli su pobjeći crnogorski komiti i ustanici: Marko Kapa, iz Uganja, star 23 godine; Savo Beleda iz Uganja, star 28 godina, Blažo P. Martinović, iz Cetinja, star 25 godina, Mitar B. Marković, iz Cuca, star 37 godina, Petar M. Marković, iz Cuca, star 25 godina i Andrija J. Roganović, iz Cuca, star 26. godina. Iz vojnog zatvora na Cetinju uspjeli su da pobjegnu 2. maja 1920. godine crnogoorski komiti i ustanici: Petar Radović, narednik, iz Kosijera, Špiro Stanojević iz Velestova, Đuro Krivokapić iz Zaljuti, Nikola Banićević iz Zaljuti, Radovan Perović iz Đurine doline, Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića, Vidak Abramović, s Velestova, Vaso Stanojević, s Velestova, Đuro Đurović s Velestova. S njima je pobjegao iz zatvora i Tajir Jusuf, italijanski žandarm.

Oni su se ponovo odmetnuli u šumu, da se s oružjem u ruci bore za restauraciju nezavisne Kraljevine Crne Gore i protiv velikosrpske okupacije i aneksije njihove domovine. Crnogorski ustanik i komita iz Kosijera Petar Radović je sa komitskom grupom djejstvovao potom na prostoru opštine kosijersko-bokovske, potom u zaseoku Orašani iznad Kosijera i Đinovića. U grupi sa njim operisali su Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića i Đoko L. Popović iz Cuca. Načelnik cetinjskog sreza naredio je 26. juna 1920. godine da se raseli cijela famIlija Gaja F. Radovića, oca komite Petra Radovića, sa mjesta njihovog boravka u zaseoku Orašani, iznad Kosijera i Đinovića.

Iz Nikšićkog Istražnog zatvora u noći 10-11. maja 1920. godine pobjegli su sljedeći crnogorski komiti i ustanici, koji su ranije bili uhvaćeni ili se predali okupacionim vlastima, i to: Mato Todorović, komandir, Ilija Damjanović, kapetan, Stanko Ivanović-Sabah, Risto Kovačević, Tomo Poček, Milo Bojović, Đuro Todorović, Vasilije Mićković, Marko Ćetković, Blagoje Vučić, Boško Abramović, Obrad Janjušević, Obren Aleksić i oficir Tomica Peković.

Iz Sudskog zatvora na Cetinju 15. jula 1920 godine uspjelo je da pobjegne 58 crnogorskih rodoljuba, ustanika i komita, koji su bili ranije utamničeni od strane okupacionih srpskih vlasti. Nakon njihovog bjekstva vlasti su se dale u potragu, potjere za njima. Tada su iz Cetinjskog zatvora uspjeli da pobjegnu sljedeći crnogorski suverenisti i gerilci: Iz cucke opštine, sreza čevskog: Nikola Perović, Vaso Krivokapić, Golub Roganović, Petar Gardašević, Nikola Stevović, Radovan Roganović, Vaso Roganović, Vuko Perišić, Lazar Mijanović, Dušan Mijanović, Jošo Popović, Jagoš Krivokapić, Đoko Krivokapić, Jovan Krivokapić, Todor Krivokapić, Ćetko Banićević, Blagoje Zvicer, Jovo Zvicer, Mitar Marković, Mitar N. Marković; iz opštine opštine zagaračke Andrija Raičević, iz opštine njeguške Dušan Vrbica i Milo Kašćelan, iz opštine konadžijske Andrija Paović, Pavle Kaluđerović, iz opštine Ljubotinjske Petar Knežević, iz opštine Kosijerske Periša Adžić, iz opštine Župske Filip Jovićević, iz cucke opštine, Miloš Z. Krivokapić, Filip Krivokapić, Mitar I. Krivokapić, Mitar Nj. Krivokapić, Mitar Perišić, iz opštine Konadžijske Milo Lipovina, iz opštine Bjeličke, Andrija Vujić, Milutin Drašković i Pavle Gardašević, iz opštine čevske Marko Vujović, iz opštine bjeličke Mihailo S. Vujović, Radovan Vujić, Jošo Vujić, Krsto Pravilović, Vuko Vujošević, iz opštine cucke Milan Milić, Mato Popović, Mašan Popović, Živko Popović, iz njeguške opštine Jovan Peraš, iz cucke opštine Lazar Jovanović, Dušan Krivokapić, Nikola Krivokapić, Jovan Živković, Pero Popović, Mitar J. Popović, Boško P. Popović, Baćo Đ. Popović, Ilija Krivokapić i Bajo Banićević. (Vidi dokument o tome: Prof. Dr Šerbo Rastoder, c. d. dok. Br. 1314, Tom III, str. 1592-1594).

Filip Milošev Krivokapić

Vlasti Aleksandrove KSHS, odnosno njihove vojno-žandarmerijske snage su 23. marta 1921. godine izvršile hapšenje crnogorskih patriota: Đura Filipova Krivokapića, sina čuvenog crnogorskog ustanika i gerilca Filipa Krivokapića, iz Dobrog dola u Cucama, a dan kasnije uhapsile su i njegovog rođaka Andriju Vidakova Krivokapića. Tada su uhapšene i saslušavane i Plana Markova Krivokapić, strina Đura Krivokapića, i Borika Krivokapić, majka Andrije V. Krivokapića.

Službeni organ Kraljevine Crne Gore u izgnanstvu, »Glas Crnogorca«, Nej na Seni kod Pariza, u broju 89 od 29. oktobra / 10. novembra 1920. godine, na strani 4. objavljuje i sljedeće tekst: »Iz Crne Gore javljaju da su tamo poginuli, tu skoro, Ilija I. Kašćelan i Đuro M. Čavor, oboje s Mirca. Kao i bezbroj drugih, i njih dvoje poginuli su od nebratske ruke, od srbijanskih okupatorskih vlasti, samo zato što su voljeli i cijenili svoju otadžbinu, koja im je bila i ostala iznad svega. Zbog svog rodoljublja oni su, kao i ostali, ispaštali i svojim životima platili. Ne priznavajući nasilno prigrabljenje Crne Gore, oni su bili zatvoreni, ali ih je sreća bila poslužila da iz zatvora pobjegnu, te su se do skoro krili po planinama, gdje su, tu skoro, i smrt našli, držeći se one narodne »bolje grobom nego robom«. U borbi koju vodi crnogorski narod za nezavisnost Crne Gore, ovo nijesu ni prve ni potonje žrtve, ali ta borba kao svaka pravedna mora pobijediti i crnogorski narod će biti zahvalan svima tim svojim borcima, koji svoje živote položiše za čast, pravo, slobodu i nezavisnost Crne Gore. Zato neka je slava svim tim znanim i neznanim palim borcima«, pisao je emigrantski »Glas Crnogorca«. Ilija Kašćelan je bio rođak Nika Kašćelana.

Crnogorska oslobodilačka borba gerilskog karaktera realno u to vrijeme nije u konačnom objektivno mogla imati pobjedonosni rezultat, ali crnogorski ustanici i komiti i to značajan dio njih podnosio je velike žrtve i išao bekompromisno u borbu do posljednjeg daha. Okupacione vlasti su zatvorske ćelije punile crnogorskim komitima i ustanicima, koji su im pali šaka. Tako su u tamnicu na Cetinju 28. marta 1921. godine stražarno spovedeni uhvaćeni crnogorski komiti i rodoljubi Vuko Stevović, iz Prentina dola i Lazar Roganović iz Kobiljeg dola, oba iz cucke opštine. U to vrijeme, i tokom čitave 1921. godine, okupacionim vlastima zadavao je velike muke crnogorski ustanik i komita oficir Filip Milošev Krivokapić iz Cuca, sa komitskom grupom kojoj su pripadali i Đoko Gajov Krivokapić, Jovo Savov Krivokapić i Đoko M. Đurović, svi iz Cuca.

Za Filipom M. Krivokapićem još ranije vlasti su bile raspisale potjernicu i obećale nagradu onima koji ga uhvate i ubiju od 100.000 dinara. Međutim, Filip Milošev Krivokapić je tada uspješno sa svojom komitskom grupom izbjegavao hapšenje i uspješno se suprtotstavljao okupatorskim goniteljima. Vlasti su uhapsile i saslušavale 6. septembra 1921. godine Joku Filipovu Mitrović, iz Vojkovića, sestru komite Filipa Miloševa Krivokapića. Filip Krivokapić je zajedno sa komitskom grupom komandira (majora) Sava Čelebića i narednika Đorđija Kustudića, u društvu od 22 komita, 13. septembra 1921. godine emigrirao za Albaniju.