Okrutni i masovni zločini i teror nad Crnogorcima (1919-1925) - 2. dio

Piše: Novak Adžić

Crnogorski ustanik, gerilski borac za slobodu, nezavisnost i integritet Crne Gore, iz Župe Nikšićke Simeon Mićković dao je izjavu o zvjerstvima nad crnogorskim narodom vršenim poslije 1918. godine. Svjedoci pri tom njegovom iskazu bili su Milo Zuber i Savo Kapa. U toj izjavi Simeon Mićković navodi sljedeće: »22 maja 1919. godine bio sam uhvaćen u šumi od strane srbijanskih okupacionih trupa i zatvoren.

U zatvoru sam bio mučen najgroznijim mukama i to: vješali su me, vezali su me, gvozdenom šipkom bili su me po poplati noga, vezali mi ruke i noge i onda me svezanog ostavili u vodi ne ostavivši mi iznad vode ništa osim pola glave tek da se ne zagušim, vezali su me za kosu i tako sam visio obješen 40 minuta, silili su me te sam pio praškove od zatvora da se više mučim, nijesu mi davali vode, za po šest dana nijesu mi davali da vršim nuždu, bio sam primoran te sam vršio pod sobom.

Zatvorenici, koji su umrili u zatvoru među nama stajali su po 7(sedam) dana nedirnuti tako da su se usmrđeli bili u zatvoru a to su: Nikola M. Zajović iz Ozrinića star 17 godina, Ilija Lalatović iz Ozrinića star 70 godina, Blažo Pejović iz Broćanca star 20 godina.
‘Srbijanske Trupe su uhvatile Građ. Kapetana Mojaša Perovića iz Rudina, natovarile su mu drvenicu konjsku (samar) i tako ga dovele u Nikšić ». (Ugledni i hrabri Crnogorac, zelenaš i suverenista, oficir i plemenski starješina, kapetan Mojaš Perović, žrtva brutalnog srpskog terora 1919, je isti đed lidera nekadašnjeg, znamenitog LSCG g. Slavka Perovića-prim. N.A).

U istom dokumentu dalje se veli : « Žena Živka Janjuševića porodila se je u zatvoru.
Kad sam pobjegao iz zatvora, odmah su mi kuću izgoreli, a u kući sve što je bilo izgoreli i opljačkali. Majku sa jednim bratom od 11 godina i sa dvije sestre od 14 i 8 godina tražili su po šumama i poslije deset dana kad su ih uhvatili, mučili su ih na najgrozniji način, a između ostaloga namjerom da sestra mi od 8 godina nosi brata mi od 11 godina a brat da dosi sestru od 14 godina. Majci su mu uz mučenje slomili zube primorajući je da kaže đe su joj sinovi sa ustanicima.
Sva moja familija nalazi se u zatvoru u Nikšićkoj pivari. Cijela moja stoka, cijela pokretnost opljačkana je, a sva nepokretnost uništena.

Kad je poginuo Kom. Dragiša Bojović, mog su brata ranili, ranjenog uhvatili i zatvorili te se ne zna da li je živ«. (Citirano prema: Državni Arhiv Crne Gore, FIV, Ministarstvo spoljnih poslova, 1920-1922, f. 107 i Prof. Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije«, Tom III, Bar, 1997, str. 1542).

Jedna patrola srpskog žandarmerijskog voda sreza Šavničkog je 24. aprila 1921. godine ubila crnogorskog gerilca Mirka Kneževića. To konstatuje okupacioni srpski oficir poptukovnik Drag. A. Hurkijević u izvještaju Komandantu III Žandarmerijsdke Brigade o sukobima žandarmerije i crnogorskih gerilaca /Pov. Br. 1822, 4. septembar 1921. god./. (Arhiv Jugoslavije, 14-179-662 i Prof. Dr Šerbo Rastoder, c.d. Tom IV, Bar 1997, str. 1914.)

U svojstvu predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore i njenog ministra vojnog general (divizijar) Milutin M. Vučinić uputio je iz Rima 12. decembra 1921. godine Proglas Crnogorskoj vojsci u Italiji, u kojemu poziva Crnogorce, pored ostaloga, da »se vrate u Domovinu i da tamo produže političku borbu s narodom koji je sav za svoju slobodu i nezavisnost i koji posvednevno daje žrtve, da se oslobodi od varvarske najezde biogradskih dahija. Samo u borbi, izdržljivosti i slozi nam je spas«, poručuje general Vučinić, dodajući i ovo: »U ime Kraljevske Vlade iskreno vam zahvaljujem na dosadašnjem patriotskom i junačkom držanju i podvizima i pozivam vas da produžimo borbu za slobodu Crne Gore pa ma đe se nalazili« (Navedeno prema: Državni Arhiv Crne Gore, FIV, f. 89 i Prof. Dr Šerbo Rastoder, c.d. Tom IV, Dok. br.1483, str. 1949)

Vjeran Crnoj Gori i principima čojstva i junaštva, pravde i istine, general Milutin M. Vučinić je, iz Rima 25. decembra 1921. godine, izdao u ime crnogorske Vlade u progonstvu sljedeći službeni akt:

» NAREDBA Borcima za Čast, Pravo i Slobodu Crne Gore.
Borci za Čast, Pravo i Slobodu Crne Gore imaju da pomognu izvršenje jedne najplemenitije zadaće, koju je ikad imalo jedno crnogorsko pokoljenje, tj. oslobođenju naše mučeničke Otadžbine od sramnog i kukavičkog ropstva koje nam je nametnuo Biograd. Radi izvršenja toga svetoga zadatka potrebne su i druge vrline, a ne samo junaštvo i druga požrtvovanja, a ne samo izlaganje grudi pred neprijateljem. Na prvom mjestu potrebna je sloga, ljubav, poštovanje i požrtvovanje boraca za svetu ideju oslobođenja Otadžbine. Vi ste jedan za drugoga više nego rođena braća. Između vas ne smije biti pakosti, mržnje i zavisti. Vi morate jedan drugome oprostiti najveće uvrede i najveće nepravde, ako bi ih bilo. U radu morate biti složni, a u slučaju, da se ne možete o nečemu sporazumjeti, potrebno je da se posluša stariji. Sitne nesloge, pakosti, zavisti i samoljublje između nekih bivših glavara naših omogućile su Biogradu da učini od Crne Gore ono što je učinio.

Ne zaboravite nikad da je ono pravi junak koji se ne bori za slavu ličnu, nego onaj koji se bori za ideju. To je najveća slava. Onaj koji se bori za ideju nikada ne zavidi drugome koji se bori za istu ideju. Njemu su svi oni koji se bore za istu ideju više nego rođena braća. Pravi heroji ovakve ne samo što ljube nego i ginu za njih. Svaki onaj, koji bude drukčije mislio i radio nego što je gore rečeno, ne bi bio borac, ne bi imao pravo nazvati se junakom. Drukčije ponašanje i rad bilo bi jedno obično izdajstvo. S toga je mnogo bolje, da svaki onaj borac koji se ne misli držati ovakve naredbe, napusti svoje mjesto časti iz redova za Čast, Pravo i slobodu Crne Gore.Vladajte se u duhu ove naredbe, pa ćete ubrzo vidjeti ostvarene svoje ideale. Ne zaboravite da vaš rad gleda čitav civilizovani svijet i da nad vam bdiju sjeni naših slavnih predaka, čiji su grobovi obeščašćeni zločinima Biograda«, navodi u tom oficijelnom aktu crnogorske Vlade u progonstvu s potpisom Predsjednika generala Milutina M. Vučinića.

(Citirano prema: : Državni Arhiv Crne Gore, FEV, Ministarstvo vojno 1918/1919, f 89 i Dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom III, Dok. br. 1347, str. 1639. Ovu naredbu objavio je i Mile Kordić u knjizi »Crnogorska buna 1919.1924«, Beograd, 1986, str. 273-274).
Srpska žandarmerija je tokom marta 1923. godine ubila crnogorskog komitu Vukalicu Markovića. Načelstvo cetinjskog Okruga načelstvu čevskog Sreza dostavja izvještaj načelnika beranskog Okruga od 18. III 1923. godine br. 1728 u kojemu se navodi da je žandarmerija ubila Vukalicu Markovića iz Dolca beranskog Okruga, a ranila Milovana Bulatovića iz Rovaca i Milana Meštera iz Gornje Morače i Milutina Obradovića iz Ljubotinja Kolašinskog Okruga i uhvatila komite Bogića Bulatovića iz Rovaca i Miladina Meštera iz Gornje Morače. Svi ovi crnogorski patrioti, komite su od strane okupacionih srpskih vlasti bili oglašeni i ucijenjeni kao hajduci. (Navedeno prema: Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore-Podgorica V2 – 13 (23) i Prof. Dr Šerbo Rastoder, c. d.Tom IV, Bar, 1997, str. 2084).

Jedno kombinovano odjeljenje srpskih militarnih formacija ubilo, u sadejstvu s bjelaškim (kontrakomitskim) potjernim jedinicama je u selu Trepča aprila 1924. godine crnogorske patriote, komite, gerilce Iliju Lakićevića iz sreza Nikšićkog i Marka Miljanića i Blagoja Vučića iz sreza Velimskog. Ovo je zvanična informacija (izvještaj) zastupnika Načelnika nikšićkog Okruga sekretara I. Filipovića, koju Načelnik cetinjskog Okruga br. 2927. od 12. aprila 1923. godine dostavlja Načelniku cetinjskog Sreza. (Citirano prema: Arhiv Istorijskog instituta Crne Gore-Podgorica V2- 20 (24). Radi se o originanom dokumentu).

Gojko Samardžić (nadimak partijski, komunistički »Švarc«), Crnogorac sa Grahova, rođen je 1897. godine. Studirao je na Tehničkom fakultetu u Beogradu. Član je KPJ od 1920. godine i učestvovao na njenom trećem Konresu 1926.g. Član je bio PK KPJ za Srbiju. Od strane vlasti je bio više puta proganjan, hapšen i osuđivan. Uspio je da pobjegne 1930. godine iz Istražnog zatvora i da emigrira u Austriju. Docnije je otišao u Sovjetski savez i tamo je radio. Nestao je u čistakama koje je vršio komunistički diktator J. V. Dž. Staljin. Gojko Samardžić u svome radu »Ekonomsko i političko porobljavanje Crne Gore«, pored ostaloga, navodi i ovo:

»Juna mjeseca 1925. godine kada je poginuo Spahija Pavićević u Bjelopavlićima (ne zna se od koga), došla je kaznena vojnička ekspedicija i žandarmerija u isto pleme, samo radi toga što su dva seljaka iz Bjelopavlića odbjegli u šumu zbog terora vlasti. Tom prilikom vršena su nečuvena nasilja i teror nad seljacima i njihovim familijama, tako da se računalo da je u tri opštine oko 3000 seljačkih domova materijalno upropašćeno.

Malo gdje bilo je sela, opštine ili plemena u Crnoj Gori a da nije dolazila ta famozna kaznena ekspedicija, radi čijeg su terora i nasilja i nasilja dotični seljaci ostajali bez ičega svoga i morali su većina da se raseljavaju i da trađe sebi spasa u drugom kraju«. (Vidi o tome: »Borba«, br. 4 i 5 od 13. i 20. marta 1926 i »Izvori za istoriju radničkog pokreta i revolucije u Crnoj Gori (1918-1945)«, Serija I, Knjiga 1 (1918-1929), obradio i priredio dr Jovan R. Bojović, Titograd, 1971).

Posebno je bitno je u ovoj istoriografskoj naraciji, istaći i to da u albumu patriota, heroja crnogorskog komitskog pokreta, koji je od 1919. do 1925. godine, plamtio kroz crnogorske planine protiv okupacionog velikosrpskog terora, zasluženo i dostojno mjesto zauzima i čuveni ustanički vođa Majo B. Vujović iz čevskog sela Ožegovice (Katunska nahija). U izvještaju načelnika sreza Čevo poslatom 29. maja 1919. godine okružnom načelstvu Cetinje govori se o sukobu srpske žandarmerije sa crnogorskim komitima iz Pješivaca: Jovicom Perovićem, kojega je žandarmerijska patrola tada ubila, te Milićom, Milom i Vasom Perovićem, koji su na prostoru Čeva došli sa ciljem da podižu narod na ustanak protiv režima. Pomenuti Perovići, prema tome izvještaju, došli su u Ožegovicu na Čevu i stupili u kontakt sa svojim saborcima Pekom Đokovim Vujovićem, Đokom Vujovićem, Mašutom Vujovićem i Spasojem Vujovićem.

Tom prilikom uhapšeni su od strane žandarmerije Mašut Vukov Vujović, Božo Vujović i Jovan B. Vujović, rođeni brat istaknutog komite Maja B. Vujovića, koji je tada bio u Italiji (u Gaeti). Takođe, relevantno je navesti da okupaciona Čevska žandarmerijska stanica II žandarmeijske brigade, u dopisu sreskom poglavaru na Čevu 27. septembra 1923. godine, dostavlja spisak rodbine komite, ustanika, zelenaša, crnogorskog rodoljuba Maja B. Vujovića, uhapšene i internirane zbog komitskog djelovanja Maja Vujovića. Na tom spisku navodi se brat Maja Vujovića, Jovan B. Vujović, stričevi Maja Vujovića, Marko M. Vujović, Joko M. Vujović i rođaci Marko R. Vujović i Peko Đ. Vujović.