VOJVODA BOŽO PETROVIĆ-NJEGOŠ (1845–1927) POD REPRESIJOM OKUPATORSKOG SRPSKOG REŽIMA (1918-1920)

Piše: Novak ADŽIĆ

Vojvoda Božo Petrović Njegoš (1845–1927) bio je bliski rođak kralja Nikole, Predsjednik Crnogorskog Senata, komandant Južnog sektora crnogorske vojske u Veljem ratu 1876-1878. godine, predstavnik Crne Gore, zajedno sa vojvodom Stankom Radonjićem, na Berlinskom kongresu 1878. godine, Predsjednik Ministarskog savjeta (Vlade) Knjaževine Crne Gore (1879-1905) i ministar, te guverner Skadra 1915. godine. Vojvoda Božo Petrović, završio je u Parizu 1867. godine Licej Luja Velikoga, vratio se u Crnu Goru i sa navršene 22 godine postao je predsjednik Crnogorskog Senata.

Vojvoda Božo Petrović je u ime Crne Gore obavljao brojne diplomatske misije, često putovao u inostranstvo, susrijetao se, razgovarao i pregovarao sa istaknutim evropskim državnicima, poltičarima i drugim zvaničnicima i dostojno i autoritativno reprezentovao interese Knjaževine i Kraljevine Crne Gore. Bio je poštovan u uvažavan kao ličnost i u domaćim i međunarodnim krugovima.

Jedan je od najistaknutijih protivnika velikosrpske okupacije i aneksije Crne Gore 1918. godine i pristalica odbrane slobode i nezavisnosti Crne Gore. Spada u red vodećih organizatora Božićnog ustanka 1919. godine na prostoru Nikšića i okoline, zajedno sa braćom vojvodom i divizijarom Đurom Petrovićem-Njegošem, Markom Petrovićem, te brigadirom Đurom Jovovićem, Milisavom Nikolićem i Živkom M. Nikčevićevim i ostalima. Međutim, prije izbijanja oružanih borbi, krajem decembra 1918. od strane organa okupacionih srpskih vlasti uhapšeni su vojvoda Božo i Đuro Petrović, kao i Marko Petrović. Najprije su utamničeni u zatvor u Nikšiću, a potom su prebačeni u podgoričku »Jusovaču«. U podgoričkoj »Jusovači« u pritvoru vojvoda Božo Petrović-Njegoš ostao je nekoliko mjeseci, da bi bio pušten na »slobodu«, ali pod stalnim vojno-policijskim i bjelaškim nadzorom.
Nakon srpske okupacije i aneksije Crne Gore 1918. godine vojvoda Božo Petrović je bio izložen prinudi od strane novouspostavljenih vlasti. Rekao sam da je vojvoda Božo Petrović jedan od organizatora Božićnog ustanka crnogorskog naroda 21. decembra 1918/6. januara 1919. U pogledu organizovanja ustanka održavao je vezu sa kraljem Nikolom i ostvarivao prepisku sa crnogorskom Vladom u izgnanstvu, posebno sa njenim ministrom iz Rima Milom M. Vujovićem. Uoči izbijanja ustanka stari crnogorski vojvoda Božo Petrović uhapšen je u Nikšiću krajem decembra 1918. godine. Šikaniran je i maltretiran od strane okupacionih vlasti i njihovog sreskog načelnika Tomića. Utamničen je u podgorički zatvor »Jusovača«.

Nikola Tomanov Zec o hapšenju vojvode Boža Petrovića navodi u svojim memoarima »Zelenaši«: »Prilikom sprovođenja vojvode Boža Petrovića iz nikšićkog u podgorički zatvor, na Bogetićima rekao mu je Marko Savićević: »kako bi bilo vojvodo da te pojašem do Podgorice?«. Do ovog jahanja nije došlo, ali je tačno da mu je Savićević oduzeo skupocjeni štap, koga je stari vojvoda decenijama nosio i koji mu je za ovu priliku bio vrlo potreban«. Marko Savićević je bio istaknuti bjelaš i poslanik tzv. Podgoričke skupštine novembra 1918. godine.

U cilju utvrđivanja stvarnog stanja u Crnoj Gori poslije 1918. godine, dolazili su u Crnu Goru brojni strani predstavnici, misije i delegacije, slate od relevantnih subjekata u međunarodnoj zajednici sa konkretnim i specijalnim zadacima. U tu svrhu, pored ostalih, u Crnu Goru je 1919. godine stigao, kao predstavnik SAD, američki oficir i specijalni savjetnik za vojna pitanja predsjednika SAD Vudroa Vilsona major, docnije pukovnik, Čarls Velington Furlong. Furlong je, inače, bio član američke delegacije na Konferenciji mira u Versaju 1919. godine i vojni agent. Imao je obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu šefa američke misije, na osnovu istraživanja, sačini i podnese izvještaj. Furlong je bio u Crnoj Gori od 6. februara do 2. marta 1919. godine. Major Fulog je 12. februara 1919. godine u Jusuf-pašinom zatvoru ili podgoričkoj tamnici »Jusovača« razgovarao i sa vojvodom Božom Petrovićem.

Premilnarni izvještaj majora Furlonga datiran je 11. marta 1919. godine. U tom izvještaju Furlong veli da mu je vojvoda Božo Petrović rekao i ovo: »Ja sam Kraljev rođak i služio sam svoju zemlju 40 godina - kao najbliži saradnik kralja Nikole i Prinčeva i bio ugledna ličnost u Crnoj Gori. Sadašnja vlast je dogovorna što sam ja u zatvoru. Crna Gora je uvijek bila slobodna zemlja i kao takva priznata od Evrope. Predsjednik Vilson je kazao da svim malim zemljama, uključujući i Belgiju, Crnu Goru i Srbiju, treba dati samostalnost. Svi su se Crnogorci nadali da će savezničke snage biti poslane ovđe da održavaju red i svi smo se nadali autonomiji.

Mi želimo da izaberemo naš sopstveni Parlament i neka sudbinu Crne Gore odluči njen narod...Umjesto Crnogoraca ovdje su došli Srbi i donijeli mnogo novca. Dva-tri čovjeka su nazvali sebe Parlamentom i uredili da se u njemu nađu jedino ljudi koji imaju iste ideje kao i oni. Taj prvi komitet sačinjavali su dva Srbina i jedan Crnogorac: Petar Kosović, Svetozar Tomić i Janko Spasojević. Članovi bivše crnogorske Vlade nijesu bili uključeni ni u komitet ni u parlament...Naše pristalice većinom se nalaze u staroj Crnoj Gori. Mislim da ih ima više nego što sam spreman da kažem. Svako u Crnoj Gori smatra da su izbori bili nelegalni i suprotni zakonu zemlje i da je volja naroda falsifikovana. Srpski zvaničnici i izaslanici, koje su oni izabrali, anektirali su i okupirali Crnu Goru. Nema mogućnosti da bilo ko nešto učini, ali ima mnogo ljudi u planinama koji ne priznaju sadašnju vladu...Mi želimo konfederalnu Jugoslaviju, ali ništa se ne može uraditi dok Crnu Goru ne okupiraju Savzničke trupe Engleske, Amerike i Francuske. Mi ne želimo ni Srbe ni Italijane. Onda bi mogli da izrazimo svoje poglede slobodno. Partiju koja ima ovdje moć čine boljševici i ona ne može zavesti red u zemlji. Oni su svi Srbi i dozvoljavaju svaku vrstu samovolje. Zemlja je siromašna i oni dozvoljavaju pljačku i otimanje. Njihovi ljudi mogu uzeti što god žele od seljaka. Mogu ubiti koga god žele i neće ih niko pozvati na odgovornost pred zakonom«, rekao je tada vojvoda Božo Petrović u podgoričkoj »Jusovači« američkom oficiru i izaslaniku Furlongu kada ga je ovaj posjetio kao poltiičkog zatvorenika.

Poruka kralja Nikole crnogorskom narodu, na intervenciju saveznika, prevashodno američkog predsjednika Vilsona, koji je kod kralja Nikole poslao svog ličnog sekretara kao poklisara s tim zadatkom majora Kloza, uslijedila je nakon što je izbio Božićni u ustanak crnogorskog naroda protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore. Mesaž kralja Nikole crnogorskom narodu od 22. januara 1919. godine, napisan je na inicijativu predsjednika Vilsona. Taj Nikolin mesaž, kojim je Versajska mirovna konfrencija nastojala da izdejstvuje da kralj Nikola doprinese na crnogorski narod obustavi oružanu borbu, poslat je u Crnu Goru, ali on nikada nije saopšten narodu. On glasi: »Mome dragom narodu, Preklinjem Vas da ostanete s mirom na vašim domovima i da se ne protivite oružanom rukom trupama, koje hoće da prigrabe vlast u našoj zemlji. Ja sam dobio najviše garancije od predstavnika savezničkih zemalja, da će u skorom vremenu biti pružena crnogorskom narodu zgodna prilika da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće vlade. Što se mene tiče, ja ću se sa zadovoljstvom prikloniti toj odluci – Nikola, s. r.«. Taj Nikolin mesaž obajavio je i službeni “Glas Crnogorca”, od 11. januara 1919. godine, objavljući uz njega i ovo: “Ovo saopštenje odobrila je na svojoj jučerašnjoj sjednici konferencija mira u Parizu i dala je svoje ovlašćenje da se uputi u Crnu Goru”.

Navedeni mesaž kralja Nikole stigao je u Crnu Goru kad je Božićni ustanak bio ugušen. Konferencija mira u Parizu odobrila je 8. (21) januara 1919. godine da se ta poruka pošalje u Crnu Goru, a ona je upućena u nju dan kasnije, dakle, 9 (22) januara. Ali, ta poruka nikada nije uručena vojvodi Božu Petroviću, jer su ga okupacione vlasti već bile uhapsile i utamničile u podgoričkom zatvororu »Jusovača«. Ovu poruku primio je francuski general Pol Venel, komandant savezničkih trupa u Kotoru, koji je tu poruku adaktirao kao bespredmetnu, tako da ona nije sopštena narodu. Međutim, ta poruka, čak i da su za nju znale ustaničke vođe, nije bitnije uticala na crnogorske ustanike, jer su oni nastavili gerilsku oslobodilačku borbu (komitskog karaktera). Ta poruka kralja Nikole došla je na adresu načelnika vrhovne komande vojvode Živojina Mišića, koji je istu 13/26. januara 1919. godine dostavio generalu Dragutinu Milutinoviću, komandantu okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori.
Načelnik Okruga Cetinjskog Č. A. Jevđenijević Povjereniku Kraljevske Vlade za Crnu Goru, tj. okupacionom civilnom guverneru Ivanu Loli Pavićeviću, u aktu Pov. br. 315 od 2. jula 1919. godine, dostavlja službeni dopis o obustavljanju plate Vladu Petroviću i penzije vojvodi Božu Petroviću.

Srpska vojska, alijas armija KSHS, iz sadejstvo bjelaške “omladine” su 7. septembra 1919. na Cetinju uhapsili ugledne Crnogorce, zelenaše: vojvodu Boža Petrovića-Njegoša, brata mu Marka Petrovića-Njegoša, te Milutina-Mila Tatara, Đura Gvozdenovića, Špira Vidakova Popovića (rođenog brata bivšeg crnogorskog ministra i jednog od organizatora Božićnog ustanka 1919. Rista Popovića) i Mihaila-Miša Popovića, maršala dvora kralja Nikole, državnog savjetnika u penziji i jednog od organizatora Božićnog ustanka, oca crnogorskih patriota i političkih emigranata, organizatora i učesnika Božićnog ustanka diplomate Jovana-Jova Popovića, oficira Mitra Popovića, kao i istaknutog crnogorskog suvereniste u egzilu inžinjera Pavla Popovića. Dakle, okupacione srpske vlasti uhapsile su 7 viđenih crnogorskih ličnosti, odanih kralju Nikoli i crnogorskom Ustavu i zakonima nezavisne Kraljevine Crne Gore, koji su se zalagali za očuvanje njene državnosti. Za ove ličnosti okružno načelstvo KSHS na Cetinju konstatuje das u 7. septembra 1919. godine “lišeni slobode” i da ih “treba internirati van teritorije crnogorske, a kao opasne za današnje stanje i red”. Pomenute ličnosti, među kojima i vojvoda Božo Petrović su, od strane režima internirani u Sarajevo.

(Državni arhiv Crne Gore, Cetinje, Okružno načelstvo-Cetinje /ONC/ fascikla 1, 155/1919).
Načelnik podgoričkog Okruga Radovan Bošković, u izvještaju od 8. februara 1922. godine načelniku cetinsjkog Okruga dostavlja spisak, kako on to formuliše, »Glavnih ageneta Jovana Plamenca i Milutina Vučinića, koji rade po njihovim instrukcijama i sa kojima stoje u stalnoj vezi«, pa, pored ostalih, za okrug Nikšićićki kao glavne agente pominje i Boža Petrovića, Đura Petrovića i Marka Petrovića.

Vojvoda Božo Petrović-Njegoš je bio žrtva političkih progona i torture koju je provodio režim velikosrpskog okupatora Crne Gore.
Stara kuća Crnogorskog senata, koja se nalazila na Cetinju, koja je kasnije pripadala vojvodi Božu Petroviću, voljom velikosrpskog okupacionog režima u rukama dinastije Karađorđević porušena je 1938. godine, da bi na njeno mjesto bio podignut spomenik kralju Aleksandru Aleksandru Karađorđeviću, koji je i podignut 1939. godine. U toj kući su ranije živjeli Karađorđevići, kada su dobili utočište na Cetinju, kao izbjeglice.

Srpski princ Petar Karađorđević se 1883. godine oženio sa crnogorskom princezom Zorkom Petrović, kćerkom knjaza Nikole. Došao je na Cetinje u vrijeme kada su Obrenovići vladali Srbijom, a Karađorđevići bili u emigraciji. Kralj Nikola je svom zetu princu Petru Karađorđeviću dao politički azil i ustupio mu bez novčane nadoknade za smještaj i korišćenje marta 1883. godine kuću koja je bila u svojini vojvode Boža Petrovića, a koja je ranije bila rezidencija Crnogorskog Senata. Ona se nalazila preko puta Dvorca na Cetinju. Razorena je beskrupulozno 1938. godine, tako da od nje nije ostalo ništa. Na njenom mjestu podignut je 1939. Spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću, kojeg su na zahtjev crnogorskih zelenaša/federalista/suverenista 1941. srušili Italijani, nakon što su 17. aprila 1941. vojnički zauzeli Crnu Goru.

Prema tvrđenju istoričara prof. dr Šerba Rastodera u knjizi “Janusovo lice istorije” (Podgorica, 2000) « na sjednici Gradskog vijeća na Cetinju juna 1938. godine bila je donijeta odluka da se na Trgu kralja Aleksandra (Danas Trg Kralja Nikole) ustupi potrebno zemljište za podizanje spomenika. U “proširivanju” trga za spomenik stradalo je nekoliko autentičnih cetinjskih kuća, među kojima i zgrada starog crnogorskog Senata. Spomenik visine oko devet metara (figura kralja Aleksandra na konju izlivena u bronzi) bio je rad Ivana Meštrovića. Već prvih dana italijanske okupacije spomenik je srušen”.