CIA 1946. o Crnoj Gori: „Zelenaši uživaju značajnu podršku naroda” (2)

Piše: Vladimir Jovanović

Coleman Armstrong Mehta u sjajnoj studiji „’A Rat Hole to be Watche?’ CIA Analyses of the Tito-Stalin Split, 1948-1950” objašnjava da su američki zvaničnici Jugoslaviju do sukoba sa Staljinom opisivali „’najstrašnijim i najmilitantnijim od svih sovjetskih satelitskih država’, što je potvrdio i izbor Beograda 1947. za śedište Informbiroa”.

Kakav je špijunskom optikom Centralne obavještajne grupe – CIG (Central intelligence group), preteče Centralne obavještajne agencije (CIA), „sažetak političkih i ekonomskih trendova” iz novembra 1946. u Titovoj državi? Dokument „Internal Situation in Yugoslavia” („Unutrašnja situacija u Jugoslaviji“) ima poseban odjeljak – „Montenegro”.

„U skladu sa sprovođenjem šeme ‘društvene bezbjednosti’ za partizanske porodice, vlasti su vršile stalan značajan transfer ovih porodica iz Crne Gore radi kolonizacije sremske i vojvođanske oblasti” izvještava CIG. „Teren, klimatski i radni uslovi novih mjesta stanovanja ne odgovaraju mnogim porodicama. Dakle, oni se vraćaju samoinicijativno u svoju zemlju. Nastala konfuzija i razočaranje povećali su postojeću ljutnju”.

To nije najveći izazov komunistima u Crnoj Gori, navodi CIG, već – „ljudi iz šume” („the forests”), tj. gerila koja opstaje. Prema arhiviranoj evidenciji Štaba Korpusa narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ), na čijem je čelu general Jovan Vukotić (predratni jugoslovenski oficir), 9. juna i 13. jula 1945. u Crnoj Gori je 10 zelenaških „odmetničkih gupa”. Ostale grupe su četnici i balisti, većim dijelom dezerteri iz Jugoslovenske armije, bjegunci iz „radnih logora”, etc.

***
Borbene operacije protiv okupatora u Crnoj Gori su završene zaključno s 31. decembrom 1944. godine. Najmarkantnija ličnost, koja vojno, politički i moralno dvije godine i tri mjeseca oponira jugoslovenstvujušćim komunistima na tlu Crne Gore je – Krsto Popović, heroj slavnih bitaka iz balkanskih i Prvoga svjetskoga rata, vođa Božićnoga ustanka i jedini preživjeli šef antikomunističkih snaga u Crnoj Gori.

„Banda koja se krila na našem terenu, na čelu sa Krstom Popovićem, brojala je oko 50 bandita”, referisano je od 4-7. oktobra 1948. na Prvome kongresu Komunističke partije (KP) Crne Gore. „Izdajnik Krsto Popović”, tvrde, „iskoristio je jak uticaj federalista” i želio da „ostvari samostalnu Crnu Goru kao što je i ranije bila”.

Taj referat pročitan na osnivačkome Kongresu KP Crne Gore oslikava poslijeratnu Katunsku nahiju, svojevrsnom – Vandejom, antijugoslovenskim i kontrarevolucionarnim leglom crnogorskih nacionalista: „Političko stanje, poslije oslobođenja, na terenu Riječke nahije bilo je povoljno, dok u Katunskoj nahiji nije bilo zadovoljavajuće, zbog toga što je prisustvo bande u tom dijelu trajalo skoro pune dvije godine poslje oslobođenja. Njima je bio omogućen opstanak, prvo zbog zdržavanja uticaja separatistâ kod jednog dijela Katunjana i drugo, zbog toga što se jedan mali dio članova Partije sa toga terena odnosio oportunistički prema likvidaciji bande ili jatakovao sa njima” („Prvi kongres Komunističke partije Crne Gore – dokumenti”, Titograd, 1988, str. 262-263).

***
Masivna djejstva KNOJ-a protiv zelenaških grupa su planirana za 5. septembar 1945. godine. Zahvaljujući i gustoj mreži jataka i lavirintu podzemnih skrovišta, zelenaši nijesu uništeni. Nastavljaju krstarenje područjem neposredno uz Cetinje, koje je tada glavni grad Crne Gore. Štab KNOJ-a 15. septembra 1945. evidentira aktivne zelenaške grupe („separatisti”): Vuka Andrića, Ilije Gardaševića, Miloša Turčinovića…

U to vrijeme je ustrojena Crnogorska divizija KNOJ-a, docnije preimenovana u 6. diviziju KNOJ-a. Sastavljena je od dobrovoljaca. Američki obavještajci raspolažu podacima o strukturi i rasporedu KNOJ-a u Crnoj Gori...

***
Iako se gerilske grupe Krsta Popovića na izričit način ne dovode u direktnu vezu s navodnim pokušajem atentata na Tita tokom njegova boravka u Crnoj Gori sredinom te godine, Centralna obavještajna grupa izvještava o aktivnostima „ljudi iz šume”:

„Ilegalne grupe, nazvani ‘zelenaši’ (zeleni), na čijem je čelu crnogorski brigadir, Krsto Popović, iako ne brojni, aktivni su i uživaju značajnu podršku naroda. Praktično svaka zajednica bilo koje veličine ima lokalnu podzemnu organizaciju koja simpatiše ‘ljude iz šume’. Komunisti i njihove porodice žive u velikome strahu od ovih podzemnih aktivnosti”.

***
Iz drugih deklasifikovanih CIA dokumenata se može doznati kako su američki obavještajci aludirali na izvjesne međunarodne veze „anti-Tito crnogorskih nacionalista Krsta Popovića”. To pitanje ostaje da se podrobnije istraži…

CIA je tek dva mjeseca po izbijanju sukoba Tito-Staljin, avgusta 1948, otvorila u Jugoslaviji svoju stalnu kancelariju (CIA Station in Belgrade). Umjesto razmatranja opcija podrivanja Tita, sada je prioritet američke špijunaže obrnut: suprotstaviti se Rusima, Tita održati na vlasti, a Jugoslaviju sačuvati.

U novoj konstelaciji, CIA navodi da je „Crna Gora Ahilova peta Tita jer, uprkos svojoj autonomiji, postoji atavizam u simpatijama Crnogoraca za Rusiju pod bilo kojim režimom”. Još procjenjuje da se „Beograd pozabavio crnogorskim ekonomskim i kulturnim potrebama, ali ne rizikuje da se u potpunosti osloni na njih – jedinice Jugoslovenske armije iz drugih krajeva zemlje stacionirane su u Crnoj Gori i svaki pokušaj ustanka bio bi suočen sa mogućnošću direktnoga oružanoga odovora”. U međuvremenu, prema svojim neistomišljenicima „jugoslovenska vlada, naglašeno svjesna političkih slabosti, konstantno primjenjuje i druge mjere, uključujući i uznemiravanja od strane tajne policije”.

Najkasnije krajem novembra 1950, navodi C. Armstrong Mehta, šef tajnih operacije CIA pokrenuo je razgovore s predstavnikom jugoslovenske vlade o sklapanju sporazuma kojim bi se Upravi državne bebzjednosti (UDBA) pomoglo „u oblasti psihološkoga ratovanja" i radi „uspostavljanja efikasnoga komunikacionoga sistema u slučaju sovjetske ili invazije zemalja-satelita na Jugoslaviju”, etc.

Sukob Tito-Staljin bio je, de facto, za Crnu Goru već treća u nizu katastrofa građanskoga rat u Jugoslavji – protiv koje je general Krsto Popović oduvijek bio. UDBA Minstarstva unutrašnjih poslova Narodne Republike Crne Gore ubila ga je 13/14. marta 1947. godine. Vijest o njegovoj pogibiji slavodobitno će 26. marta 1947. u Skupštini Jugoslavije objaviti šef UDBE Aleksandar Ranković.
CIA pominje Krsta Popovića i 30. novembra 1951. u paragrafu o kadrovskoj promjeni u komandi vojno-pomorske zone „Južni Jadran”: „Nedavno je imenovan novi komandant za područje južnoga Jadrana. To je pukovnik Nikola Popović, sin crnogorskoga separatiste, izvjesnoga generala Popovića”.

(Kraj)