Piše: Vladimir Jovanović
Komiti Za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore nijesu iščezli iz crnogorskih planina s pogibijama Draga i Radoša Bulatovića 8. marta 1929. u selu Ravni, ispod Crkvina kod Kolašina. Trojica komita – osuđeni na dugogodišnje robije – bježe u ljeto 1930. iz zloglasnoga zatvora u Zenici. U pokušaju da se preko Bosne i Hercegovine domognu Crne Gore dvojicu hvataju poćere. Jedan se ipak probija. Nastavlja u Crnoj Gori s komitovanjem. Ubija ga poznati žandarmski krvolok. Njegov novostasali saborac, međutim, ostaje u planinama…
Ovo nije fiktivni sinopsis, već istinit događaj.
***
U kaznionicu u Zenici – građenoj za doba Austro-Ugarske – od sredine 1920-ih vlasti Kraljevine SHS upućuju na izdržavanje kazni komite Crnogorce. Tokom 1929. u Zenici je 61 komita, a njih 29 je osuđeno na 20 godina! Neki od njih i na doživotne kazne. Sve presude postale su pravosnažne odlukama Velikoga suda u Podgorici.
Uglavnom u Zenici, daleko manje i u drugim zatvorima van Crne Gore – poput kaznionicâ u Staroj Gradiški (Hrvatska) i Nišu (Srbija) – dugogodišnje kazne su izdržavali komiti: Novica Radović, Radojica Nikčević, Vučić Bulatović, Boško Boričić, Srdan Šćepanović, Vaso Šćepanović, Stanko-Sabak Ivanović, Bogić Bulatović, Miladin Mešter, Milutin Obradović, Radisav Obradović, Otaš Lakušić, Miro Vlahović, Perovan Vlahović, Jakov Minić, Milutin Rakočević, Miloslav Pavličić, Mašan Bulatović, Miloš Vlahović, Radoš Vlahović, Božo Bulatović, Dragutin Radović, Miloš Radović, Radovan Radović, Milovan Božović, Dragiša Vlahović, Zaharije Vlahović, Tripko Vlahović, Đoko Vlahović, Radoš Vlahović, Pavle Vlahović, Milinko Vlahović, Boško Agam, Ilija Ašanin, Gavro Ašanin, Rade Bulatović, Radule Bulatović, Radonja Bulatović, Radovan Bulatović, Ćiro Bulatović, Janko Bulatović, Milosav Bulatović, Vuksan Bulatović, Vučić Bulatović, Mato Bulatović, Savo Bulatović, Tomo Bulatović, Vukajlo Lutovac, Radojica Orović, Dragiša Grdinić, Mihailo [Mijajlo] Janković, Vuko Radović, Veljo Đurđevac, Dragoje Vukić, Mitar Jakić, Mlađen Knežević, Marko Nikolić, Jokica Andrijević, Andrija Andrijević, Stevo Poček, Vasilije Mićković, Ivo Nikčević, Jokica-Jole Marković, Vasilije Marković, Stoja Marković, Milivoje Abazović, Kosta Dakić, Vukašin Dakić, Đorđije Kustudić, Nikola Vujinović, Dragoje Vukić, Grujica Čupić, Vojin Tončić, Blagoje Radojičić, Živko Vukićević, Milić Perović, Špiro Vujović, Luka Abramović…
Najmanje dvojica komita – osuđenika, umiru u Zenici: Radisav Stojovć (1931) i Nikola Bulatović (1933).
***
U Zenici robijaju i komiti: Savo Grujić, Miloš Grujić, Mijat Lakušić. Grujići su braća, od oca Petra, iz Bratonožića – sela Klopot. Bratstvo je dalo nekoliko značajnih ličnosti: u 19. vijeku plemenski kapetan i serdar je Vuksan Mušikin Grujić; sveštenici su Milovan Grujić, Novo Grujić, etc. I Savo i Miloš Grujić su komiti od 1916. godine. Savo se pominje i kao „četovođa komitski”. Mijat Lakušić, od oca Novice, rodom je iz Lijeve Rijeke, takođe od 1916. komita vasojevićki, uz napomenu: „Učesnik u ratovima 1914-1918”.
Sva trojica su od početka u komitskome pokretu protiv srpske okupacije. U noći 7/8. marta 1919. Grujići i Lakušić, skupa s komitima Milijom Rakočevićem, Milošem Rakočevićem, Mikom Vlahovićem, Milutinom Rakočevićem, Mirom Vlahovićem, Perovanom Vlahovićem i Otašem Lakušićem – uhvatili su u Rijeci Piperskoj trojicu istaknutih bjelaša i ubili ih.
Beograd je glavu Sava Grujića, raspisom Ministarstva unutrašnjih dela, ucijenio na 30.000 dinara. Srbi napominju da je Grujić „jedan od najokrelijih zlikovaca u srezovima biočkom i podgoričkom“. Savo je uhvaćen 13. februara 1924. godine. „Grujić se sa družinom nalazio u svojoj kući”, koju su žandarmi opkolili. Oni su se „posle žestoke borbe”, piše srpska štampa, uhvatili „zloglasnog odmetnika Savu Grujića, rodom iz sela Bratonožića”.
Uz Grujićem su tada na poprištu i komiti: Mašan Bulatović, Drago Prelević, Mirko Prelević, Petko Prelević, Prelja Đokić, Marko Đokić, Prenko Đokić, „svi iz sreza biočkog”. „Načelnik je sa žandarmima i pisarom zaobišao kuću”, piše list „Politika” iz Beograda, „ali su ih razbojnici opazili i otvorili vatru. Za vreme borbe koja će trajati puna tri časa, žandarmima je pošlo za rukom da teško rane i uhvate vođu razbojnika Savu Grujića; sem njega ranili su i Mašana Bulatovića, koji je, međutim, uspeo da se izvuče i pobegne sa ostalim drugovima”. Navodi se da „za vreme borbe razbojnici su uspeli da teže rane pisara načelstva sreza biočkog”.
Najkasnije naredne godine, vlasti Kraljevine SHS su se dočepale i Miloša Grujića i Mijata Lakušića.
***
Savu Grujiću i Milošu Grujiću, Mijatu Lakušiću, zatim Radošu Vlahoviću (Kolašin), Milošu Vlahoviću (Rečine, Kolašin), Mašanu Bulatoviću (Ravna Rijeka, Bijelo Polje), Stoji Marković (Piperi), Petru-Musi Peroviću (Jelenak , Danilovgrad), Novu Peroviću (Jelenak, Danilovgrad), Andriji Andrijeviću (Martinići), Milovanu Andrijeviću (Martinići) – te u odsustvu Petku Miletiću (Rovca), Miku Vlahoviću (Rovca) i Iliji Uskokoviću (Lješanska nahija) – presuđeno je u novembru 1925, a pravosnažne presude su izrečene marta 1926. godine.
U odličnoj studiji Novaka Adžića „Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940)” nalaze se i podaci da je Savo Grujić osuđen na 12 godina, Miloš Grujić na 20 godina, Mijat Lakušić na 20 godina. Lakušić je tokom suđenja prijetio sudijama Mihailu Bajiću (docnije jedan od rukovodilaca režimske Jugoslovenske radikalne zajednice u Crnoj Gori) i Đoku Baroviću (od školske spreme imao svega šest razreda osnovne škole), te zapisničaru Milutinu Đuričkoviću: „Za ovo ću se osvetiti, pa makar to ostavio u amanet svom sinu koji je sada u kolijevci!” Lakušić se oženio oko mjesec dana prije nego je uhapšen.
Na izdržavanje kazne su stražarno sprovedeni u zenički kazamat.
***
U subotu 26. jula 1930. izvještava se da su „četiri robijaša pobegli iz zeničkog kaznenog zavoda; odbegli robijaši su bivši odmetnici iz Crne Gore: Savo i Miloš Grujić, Mijat Lakušić i Arnautin Redžep Fazli”.
„Koristeći se lepim vremenom, oni su uspeli da pobegnu iz Zenice, i da se prebace na drugu stranu Bosne, te da iščeznu ulazeći u puste planine koje opkoljavaju Zenicu sa svih strana. Oni su pošli pored glavnog druma koji vodi od Busovače do Kiseljaka, gde su se probili kroz guste šume. Kad su u jednom momentu zapazili na drumu opštinskog stražara i predsednika opštine, sinula im je u glavi misao da se dočepaju oružja. Izašli su iz svoga skrovišta i prisilili opštinskog stražara i predsednika opštine da im predadu oružje. Oni su im dali – pušku i revolver”.
Srbi, dalje, pišu: „Izgladneli razbojnici su iste večeri udarili na jednu čobansku kolibu i čobane prisilili da im dadu svu hranu koju su imali. Tu su zaseli i počeli da jedu krišom [sic!]. Odatle je, međutim, krišom jedan čobanin odjurio na drum, gde je ubrzo naišla jedna žandarmerijska patrola koju je obavestio o razbojnicima u šumi”.
„Kad je mrak pao”, glasi dalje ova verzija, „žandarmi su opkolili kolibu i pozvali razbojnike da se predadu, ali ovi o tome nisu hteli ni da čuju, na šta su žandarmi opalili plotun na grupu razbojnika. Dvojica su ranjeni, jedan lakše, dok je Redžep teško ranjen ostao na mestu”.
Slijedi – probijanje iskusnih komita iz žandarmerijskoga obruča: „Posle kratke, ali vrlo odlučne borbe, uspela su trojica razbojnika da probiju krov kolibe i koristeći se mrakom umaknu u šumu. Za njima su odmah upućene potere u svim pravcima”.
Dok su žandarmi pojurili za komitima, ranjeni Redžep Fazli je ostao u kolibi. Međutim, vrativši se iz neuspjele poćere, žandarmi u kolibi Redžepa „na svoje zaprepašćenje nisu pronašli”! „Da bi ga našli, pošli su za krvavim tragom i na pola kilomera daljine našli su ga zaista u jednoj jaruzi”. Napomjnje se da su „za odbeglim robijašima upućene potere na sve strane; žandarme pomažu seljaci meštani, te postoji nada da će robijaši biti pohvatani”.
Savo Grujić, Miloš Grujić i Mijat Lakušić bježe u planinsku noć. Preko Bosne, na Hercegovinu – hitaju ka Crnoj Gori …
(Nastavlja se)
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR