POSLJEDNJI BORCI ZA PRAVO, ČAST, SLOBODU I NEZAVISNOST: „Zašto ubi Milačića?” Pogibije u Kučima (6)

Piše: Vladimir Jovanović

 Miladin Milisava Božović iz Zagrede, Opština gornjokučka, opazio je između sela Donjega Momča i Zagrede jedno nepoznato naoružano lice, koje mu je počelo mahati rukom da priđe. Miladin mu se približio i prepoznao odmetnika Špira Milačića – navodi se u jednom od srpskih izvještaja o tragičnim događajima koji su se 22. avgusta 1933. odigrali na Ublima u Kučima.

 Je li Božović žandarm, „kontrakomita”, osoba bliska vlastima, ili obični seljak, možda željan da dograbi nagradu za glavu od Kraljevine Jugoslavije ucijenjenoga komite Milačića – ne može se pouzdano razaznati na osnovu dostupnih izvještaja. 

                                                                          ***

Oko tri godine ranije, početkom novembra 1930, Milačić uz pomoć jednoga žandarma bježi iz bolnice na Kruševcu u Podgorici; tu se, pod stražom i okovan za krevet, oporavljao od ranjavanja u sukobu s žandarmerijom – a usred procesa protiv njega u Okružnome sudu. Uskočio je potom u Albaniju. Desna ruka mu je, uslijed ranjavanja u borbi s žandarmima, vjerovatno ostala u nekoj mjeri trajno onesposobljena. Vlasti Kraljevine Jugoslavije su tvrdile da je Milačić „izvršio nekoliko ubistava iz ličnih pobuda i osvete”.

 Srbi su ga u svojoj štampi 1933. ocrnjivali da se u Albaniji bavio kojekakvim poslovima. Navodno, „zato mu je u poslednje vreme onemogućeno bavljenje u Tirani i Skadru, gdje je najviše boravio” i „progonjen od albanskih vlasti, Milačić se nedavno prebacio na teritoriju naše države”. Međutim, iz ranijih izvještaja se, na njihovim marginama, doznaje da je Miilačić imao đevojku, po prilici u Bratonožićima. Je li taj emotivni momenat naveo Milačića, tada u svojoj 27. godini, da se vrati u otadžbinu – nepoznato je.

 U prvim srpskim izvještajima o ubistvu Milačića uopšte se ne pominje Miladin M. Božović. Pošto je dojavljeno da se Mlačić vratio, „upućene su odmah potere” i „najzad, ušli su mu u trag”. „Zametnuta je borba i Milačić je poginuo. Od strane žandarma niko nije ranjen”, objavila je beogradska štampa. Na drugome mjestu piše kako su „vlasti uspele da saznaju za njegovo kretanje” i da ga je likvidirala „žandarmerijska zaseda”, tj. da je Milačić ubijen „od strane žandarmerijske patrole u blizini sela Brskuta”, etc.

Ali, bilo je previše svjedoka, barem događaja koji su uslijedili po ubistvu Milačića, da bi ova verzija opstala u javnosti. Objavljena je potom nova, možda u fabuli na svoj način takođe poluistinita ili lažna, ali u epilogu nesumnjivo tačnija: toga dana, uz Milačića, poginuće zatim još dvojica Kuča.

                                                                      ***

Dakle, između 16 i 17 sati 22. avgusta 1933. u Ublima u Kučima, Miladin M. Božović iz Zagrede je Milačiću, na njegov poziv rukom, prišao. Božović prepoznaje glasovitoga i ucijenjenoga odmetnika. Verzija koju objavljuje srpska štampa glasi:

 „Milačić je hteo da ga [Miladina M. Božovića] primora da mu bude saputnik do prelaza preko Male Rijeke. Kako Miladin nije hteo da pristane, nastala je svađa među njima, pa je Milačić na Miladina uperio pušku, a ovaj je u odbrani takođe navalio na njega. Pošto je fizički bio jači, Miladin je razbojniku oteo pušku i jednim metkom ga na mestu ubio.

 Potom je otišao u selo Momče i obavestio seoskog kmeta Milana Vujadinovića, pa je zajedno s njim, delovođom opštine Vujoševićem i svojim bratom Savom, kao i sa još nekoliko seljaka, otišao na lice mesta. Pošto su stigli tamo, brat Miladinov, Sava, izdvojio se od grupe seljaka, prišao Miladinu i rekao mu: ‘Zašto ubi Milačića?’

 Zatim je potegao revolver na Miladina i opalio jedan metak, ali ga je promašio. Miladin je u odbrani uperio Milačićevu pušku na brata Savu i jednim metkom ga na mestu ubio. Prilikom njihovog sukoba, stao je da ih razvađa delovođa opštine Vujošević i tako ranjen u trbuh i levu ruku. Njegove rane bile su tako teške, da je uskoro preminuo”.

„Kod odmetnika su nađena tri pisma koja je hteo da uputi Okružnom sudu u Podgorici, načelstvu sreza i komandiru žandarmerijske stanice u Brskutu”, pišu Srbi. „Milačić je bio naoružan puškom ‘moskovkom’ i sa dva redenika po 150 metaka, kao i sa dve ‘kragujevačke’ bombe. Bio je obučen u obično seljačko odelo. Ubica Miladin sâm se predao vlastima”…

                                                             ***

Dok je ovaj feljton objavljivan, došao sam do preciznijih podataka o tome kad, đe i od koga je ubijen komita Jevrem Radević, saborac Špira Milačića, za koga se navodi da je iz sela Kosor iz Kuča.

 Objavljeno je da je 29. novembra 1929. godine „potera koju je organizovao i predvodio načelnik sreza podgoričkog g. [Vojislav] Pekić” – protiv Milačića, Radevića i Mihaila Spahića – „ubila u selu Markovića Laz, u neposrednoj blizini Kolašina, ucenjenog odmetnika Jevrema Radevića”. Markovića Laz nalazi se između Lijeve Rijeke i Mateševa, na lijevoj obali Tare.

 „Načelnik sreski g. Pekić rešio se bio da po svaku cenu pronađe i ubije Radevića i Milačića”. Malo dalje Srbi pišu da se Radević, navodno, „skoro posvađao sa Milačićem i odvojio se od njega”.

 „Sinoć je g. Pekić pošao automobilom, pokupio uz put žandarme sa žandarmerijskih stanica, pronašao Radevića u jednoj kući, opkolio ga i ubio. Radević je bio ucenjen sa 20.000 dnara”.

                                                                       ***

                                                                                  ***

(Pod obrazloženjem obnove „porodične kuće” književnika Borislava Pekića u Šavniku – koji je, međutim, rođen u Podgorici i u Šavniku nikad nije živio – država Crna Gora finansijski podržava obnovu kuće Vojislava Pekića, agenta Srbije, između ostaloga, ubice crnogorskoga komite Jevrema Radevića.)

                                                                                     ***

Preostaje da, uz pomoć zapisa jednoga svjedoka, koliko-toliko rasvijetlimo lik komitâ Steva Stevovića i Nova Perovića. To je zapis iz knjige „Vječito na poprištu” (Beograd, 2001), autora Milinka B. Stojanovića, rođenoga 1921, advokata iz Podgorice, komuniste, bivšega milicijskoga službenika, „golootočanina”, emigranta, etc. Nalikuje većini ostalih izvora o komitima – isključivo srpskih, jer drugi, uglavnom, nijesu ni sačuvani.

 Stojanović navodi da je „prije 1930. godine” područjem „krstario hajduk Stevović sa svojim drugom Novom Perovićem”.  Za Stevovića veli da se „predstavljao da je u hajduke pošao iz političkih razloga, da bi u narodu imao bolju cijenu”.

 „Bio je naočit, pravi ljepotan i lako je nalazio zajednički jezik sa djevojkama čobanicama na našim katunima, kako Piperskim, tako Bjelopavlićkim. On je dolazio i do Rovaca, posebno do sela Trmanja i do Župe Nikšićke. Krstareći na tromeđi opšina Nikšićke i Kolašinske, teško mu je mogla ući u trag ondašnja žandarmerija, koja je sve činila, preko jatakâ, ne bi li ga uhvatili. Ponekad je predstavljao opasnost na putevima, jer bi pljačkao nedužne seljake koji su se vraćali iz grada poslije prodaje stoke. Kao pljačkaš, on je imao puno zlatnika, a na sebi raznog zlatnog prstenja”.

 „Moj otac je ponekad i ovce u planini čuvao, pa je vrlo često znao kretanje hajduka Steva Stevovića i njegovog druga Nova Perovića, koji je bio rodom iz Bjelopavlića, iz sela Gostilja. Jednom prilikom sam i ja, kao đače, vidio oba pomenuta hajduka”, piše Stojanović. Veli da je to bilo uoči Gospođindana, na Ponikvici, na katunu Brajovića – Velikoj Ponikvici, kada su tu „pristigli hodočasnici iz Gornje Morače, na putu za Manastir Ostrog”:

 „Mi smo u jednoj praznoj kolibi naložili veliku vatru i vrlo brzo su kod nas došli oba hajduka: Stevo i Novo. Sjeđeli smo oko vatre i znalo se da u blizini nema žandarma, koji su redovno bili u potrazi za komitima. Moj otac je poznavao oba komita”.

 „Stevo Stevović je rekao da ga je noćas zapalo da se osveti moračkome špijunu, nekom učitelju, koji se te večeri nalazi sa grupom Moračana u jednoj drugoj, od nas nedalekoj kolibi, gdje su Moračani zanoćili. On je još, doslovno, rekao da je taj Moračanin učitelj i da će ga on noćas obavezno ubiti. Moj otac je odmah počeo u kotlu da užurbano miješa kačamak, a istovremeno rekao mome bratu da što više drva donese ispred kolibe; i pod izgovorom da mu pomogne šapnuo mu da odmah ide u susjednu kolibu, gdje su Moračani i da im kaže da se učitelj spašava, jer mu prijeti smrtna opasnost od komita. Moj brat je otrčao da javi Moračanima za opasnost, dok je otac, kod vatre, raznim pričama zadržavao Steva Stevovića i njegovog druga da bi Moračani na vrijeme mogli da pobjegnu”.

 Je li sve baš tako bilo – možda nikad nećemo doznati. Stojanović još piše: „Sjećam se da mi je Stevo dao novčanicu od deset dinara”; a „sljedeće godine smo doznali da je ucijenjeni hajduk – komita Stevo Stevović, poginuo u zasjedi našeg plemenika i to iz koristoljublja”.  

                                                                                   ***

Do početka septembra 1925. Stevo Stevović je bio u grupi Marka-Maja Vujovića. Tvrdi se da je ubijen u decembru 1929. u Piperima. Novo Perović, sin je Petra-Muse Perovića, takođe komite. Novo je, između ostaloga, komitovao s Milutinom-Mujom Bašovićem i Petkom Miletićem. Presudom Okružnoga suda na Cetinju od 30. novembra 1925. oslobođen je optužbi za razbojništvo i ubistvo.

 (Kraj)