VLADA CRNE GORE: Nikad nećemo priznati „ukidanje” autokefalne Crnogorske crkve (1919)

Piše: Vladimir Jovanović

Vaseljenska patrijaršija 1918. na teritoriji novostvorene Kraljevine SHS je imala svoje eparhije, a Crkva Kraljevine Srbije je na njih polagala pravo temeljeći se na rezultatima ratova 1912-13. i 1914-1918. godine.

Te eparhije su bile u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Makedoniji. Za njihovo kanonsko otpuštanje iz jurisdikcije Carigrada i priključenje Srpskoj crkvi bila je potrebna pisana saglasnost – tomos.

Sredinom 1919. u Carigrad je doputovao Panta Gavrilović, delegat ispred beogradske vlade („izvanredni izaslanik kralj. vlade kod Patrijaršije u Carigradu”). Tokom pregovora o izdavanju tomosa, pristigla je iz Beograda informacija o odluci kojom se „ukida” Crnogorska pravoslavna crkva, tj. o postojanju dokumenta njezina Svetoga Sinoda od 16. decembra 1918. da se „Sv. autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini sa Nezavisnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji, a zajedno s ovom sa cijelom Sv. Srpsko-Pravoslavnom Crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca”.

Ta odluka, osim što u njoj ikakve eklisiološke, bogoslovske ili kanonske argumentacije nema – a naglašava da se temelji na (laičkoj, bezbožnoj i anticrkvenoj) tzv. Podgoričkoj skupštini – predstavlja i falsifikat: svega dvojica od ukupno sedmorice Ustavom Sv. Sinoda utvrđenih sinodskih članova su glasali za „ukidanje”. Nedostaje pet glasova: glasovi dvojice arhimandrita – Cetinjskoga i Ostroškoga manastira, te trojice protoprezvitera. Dvojica potpisanih na odluci o „ukidanju” uopšte i nijesu bili članovi Sv. Sinoda (Gavrilo Dožić, Ivo Kaluđerović), etc.

 Petorica članova Sv. Sinoda Crne Gore nijesu 1918. potpisali „ukidanje” autokefalne Crkve

***

Pregovori Srba sa Vaseljenskom patrijaršijom o dobijanju tomosa su potrajali. Nova crkva – Beogradska patrijaršija (SPC), koja nikada ranije nije postojala, uslijed raznih okolnosti, službeno je priznata u svojstvu autokefalne tek februara 1922. godine. Tomos je plaćen Carigradu sumom od 1,5 milion švajcarskih franaka u zlatu.

 Uprkos nastojanjima Srba da se u tomosu naglasi da se radi o obnavljanju nekadašnje Pećke patrijaršije (arhiepiskopije), Carigrad je to odbio; jer 1766, kada se Pećka patrijaršija samoukinula, naglašeno je u katalogu Vaseljenske patrijaršije doslovno: „U napredak je izbrisano ime Ipekske Arhiepiskopije sa tablica carski[h], i smatra se da [je] nikad nije ni bilo”.

Na drugoj strani, Vaseljenska patrijaršija u tomosu za SPC, kao što je poznato, na dva mjesta pominje autokefalnu Crnogorsku crkvu u smislu da je „ujedinjenje” sa Srpskom crkvom uzela k znanju, ali i da je čitav postupak oko izdavanja tomosa izveden po ikonomiji – uz svjesno kršenje kanonskoga poretka.

***

Panta Gavrilović je o toku pregovora s Vaseljenskom patrijaršijom neprestano referisao Vladi Kraljevine SHS u Beogradu. O tome je sačuvana prepiska, koja je pohranjena u Arhivu Jugoslavije – Fondu Ministarstva vera u Beogradu. U mnogim od tih dokumenata pominje se autokefalna Crkva Crne Gore. Na čelu Ministarstva vera u Beogradu, tokom ovoga postupka finalnoga „ukidanja” Crnogorske pravoslavne crkve, bio je Tugomir Alaupović – rimokatolik!

Iz arhivske dokumentacije doznajemo da je najkasnije novembra 1919. službeno protestovala kod Vaseljenske patrijaršije Vlada Kraljevine Crne Gore – premijer Jovan Plamenac, i to zbog „ukidanja” Crnogorske pravoslavne crkve, odnosno tzv. obnavljanja Pećke patrijaršije. Naime, Srbi su u to vrijeme širili propagandu da će im Carigrad priznati „obnavljanje” Pećke patrijaršije – to su bili pusti snovi. U vrijeme kad je premijer Plamenac protestovao, Vaseljenska patrijaršija nije imala patrijarha – tron je bio vakantan (upražnjen).

Dokument o tome iz Arhiva Jugoslavije (br. 69-10-24) ustupio mi je crnogorski crkveni istoričar, pokojni dr Zvezdan Folić. Za javnost sam taj dokument prvi put publikovao u knjizi 2014. godine, a sada ga objavljujem premijerno na internetu.

***

„MINISTARSTVO INOSTRANIH DELA KRALJEVSTVA SRBA, HRVATA I SLOVENACA. Pov. br. 14112. Beograd 29. novembra 1919.

Naš delegat u Carigradu [Panta Gavrilović] izveštava, da ga je 26. ov[og] mes[eca] posetio Patrijarhov zatupnik i rekao mu, da je dobio telegram od crnogorske Vlade sa potpisom Plamenac. U telegramu se protestvuje protiv obnavljanja Pećske Patrijaršije, naglašujući, da Crna Gora kao nezavisna država i crnogorska Crkva kao crkva, neće priznati to obnavljanje. Tom prilikom zastupnik mu je rekao, da neće odgovarati na ovaj telegram.

Ministarstvu Inostranih Dela čast je dostaviti tome Ministarstvu prednji iizveštaj, s molbom na uviđaj.

Po naredbi Ministra, Direktor Političkog Odeljenja, [potpis]”.