NEČAJEV: O obliku crkvene uprave u autokefalnoj Crnogorskoj crkvi (1884)

Piše: Vladimir Jovanović

Već prvi Vaseljenski sabori kanonima potvrđuju posebna prava i običaje pomjesnim crkvama, između ostalih: nezavisnost jerarhijâ jedne od druge Crkve u izboru prvojerarha, zatim u pravima pomjesnoga crkvenoga suda, ali i nezavisnost jerarhijâ u pravima pomjesnoga zakonodavstva. Svaka od autokefanih crkava, držeći se Nomokanona – opštega ustava za sve istočno-pravoslavne crkve, razvijala je, tokom vremena, svoje crkveno zakonodavstvo.

Što se tiče Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve, od osnivanja njezine autokfalne katedre 1485. na Cetinju, stvarala je svoje specifično crkveno zakonodavstvo, pisane norme, ali i sveštene običaje, koji su, takođe, dio priznatoga crkveno-običajnoga prava. Na primjer: da se arhipastiri Crkve u Crnoj Gori biraju i intronizuju isključivo od pravoslavnih Crnogoraca.

U tom smislu, postavljanje iz Beograda srpskoga mitropolita na Cetinju i nadležnost Beogradske patrijaršije nad Crnom Gorom, praksa koja postoji od ranih 1920-ih, sa aspekta viševjekovnoga naslijeđa Crkve u Crnoj Gori nije samo novotarija i izvor podjela među vjernim narodom, već i negacija crkvenoga zakonodavstva, crkveno-pravnih običaja i sveštene tradicije Istočno-pravoslavne crkve u Crnoj Gori.

                                                                     ***

Krajem 19. vijeka bogoslovi, istoričari Crkve i crkveni pravnici su razlikovali tri tipa ustrojstva autokefalnih istočno-pravoslavih crkava: mitropolijski, patrijaršijski i sinodalni.

Tim pitanjima, između ostaloga, bavio se i Petar I. Nečajev (Пётр Иванович Нечаев, 1842 – 1905), ruski bogoslov, profesor. Pohađao je seminariju (bogosloviju) u Smolensku, diplomirao na Petrogradskoj duhovnoj akademiji. Član-revizor za školska pitanja Sv. Sinoda Rusije, etc.

„Praktični vodič za sveštenoslužitelje ili sistematična prezentacija cijeloga spektra njihovih dužnosti i prava” objavio je 1884, a narednih decenija se pojavilo više izdanja. Reprint izdanje djela Nečajeva, koje ću citirati, objavljeno mu je posthumno (1915) u Petrogradu. Identično je s ranijim izdanjima.

Preveo sam na crnogorski poglavlje iz te knjige naslovljeno „Opšte ustrojstvo pomjesnoga crkvenoga upravljanja” i dio poglavlja „Ustrojstvo crkvenoga upravljanja u Rusiji”.

Nečajev, dakle, razmatra pojam autokefalije i različitosti ustrojstava pomjesnih crkava, među njima, naravno i autokefalne Crnogorske crkve, baš kao što su pitanja crnogorske autokefalije pozitivno razmatrali i ruski profesori crkvenoga prava dr Nikolaj Zaozerski ili dr Nikolaj Suvorov – i ne samo oni; tek ću citirati vjerodostojne nalaze o autokefaiji Crkve Crne Gore i brojnih drugih autoriteta i ruskoga i vaseljenskoga bogoslovlja.

ЦЕРКОВЬ ЧЕРНОГОРСКАЯ – analiza profesora crkvenoga prava dr Nikolaja Zaozerskoga (1894)

SUVOROV, klasik ruskoga crkvenoga prava, o autokefaliji Crkve Crne Gore (1889)

Slijedi prijevod iz knjige prof. Petra I. Nečajeva…

                                                            ***

Pomjesnom Crkvom naziva se sveukupnost hrišćana koji čine jednu nacionalnost ili jednu političku cjelinu i kojom, uz saglasnost Crkve Vaseljenske i na osnovu njezinih kanona, upravlja posebna nezavisna crkvena vlast.

Prvobitno formiranje pomjesnih crkava, u obliku patrijaršijâ – Rima, Carigrada, Jerusalima i Aleksandrije – dijelom je zasnovano na političkome značaju gradova koji su postali centralni prilikom podjele jedinstvene Rimske carevine na okruge, a dijelom i na nacionalnost stanovništva neke od patrijaršijâ.

Nakon toga, pravo na crkveni autokefalni status priznat je od Vaseljenske Crkve za svaki pravoslavni narod koji se pokazao da je u svome nacionalnome razvoju, kao i u uslovima svoga političkoga života, sposoban za samostalno crkveno upravljanje. Ovako su stekle nezavisnost crkve: Ruska, Grčka, Srpska, Bugarska, itd.

Glava administracije pomjesnih crkava je ili inokosni ili kolegijalni crkveni autoritet. Predstavnici prve vlasti su patrijarsi i nezavisni mitropoliti; predstavnik druge je Sveti Sinod.

Patrijaršijska uprava postoji u sljedećim pravoslavnim pomjesnim crkvama: Carigradskoj, Antiohijskoj, Aleksandrijskoj, Jerusalimskoj. Viši razvoj patrijaršijske vlasti izražava se u osobi Carigradskoga Patrijarha koji ima veoma velike prerogative ne samo u crkvenim, već i u građanskim stvarima.

Tako, na primjer: njemu prinadleži najviši nadzor nad svim crkvama i manastirima svoje Patrijaršije; može premještati episkope i mitropolite (isključujući članove Sinoda); sudi cijelome sveštenstvu i mirjanima [laicima] u krivičnim stvarima; biva arbitar čak i u građanskim stvarima, ako se sâmi tuženi hrišćani obraćaju njemu sa žalbom, etc.

Pri Carigradskom Patrijarhu postoji stalni Sabor ili Sinod, kojem Patrijarh predśedava. Sinod sačinjavaju 12 mitropolita koji su u crkvenim upravno-sudskim poslovima najbliži saradnici Patrijarha. U njihovim rukama je pečat Patrijaršije. Patrijarha bira Veliki Sabor u kojem učestvuju svi mitropoliti, episkopi i predstavnici sveštenstvâ i mirjanâ.

Lista kandidatâ koje izabere Veliki Sabor se podnosi Porti, koja može isključiti kandidate koji nijesu pogodni za to. Od kandidata koje Porta odobri, Veliki Sabor ponovo bira tri osobe, a iz njih tada mitropoliti i episkopi ponovo biraju samo jednu osobu koja se, nakon kratke molitve, objavi narodu; novoizabranome ostaje pravo da pristane ili ne prihvati titulu Patrijarha. U slučaju da prihvati, šalje mu se delegacija Sinoda sa gramotom; zatim se poziva u palatu Sultana, pośećuje dostojanstvenike Porte i pojavljuje se u Hramu, đe mu mitropolit iraklijski, kao najstariji, uručuje patrijaršijsko žezlo.

U ostalim patrijaršijama, zbog manjega broja eparhija, struktura crkvene uprave mnogo je jednostavnija nego u Carigradskoj patrijaršiji. Sabori se sastoje od svih eparhijskih episkopa i nekih zvaničnika (npr. edika, nomofilaksa etc.) koji su članovi Patrijaršije; na saboru učestvuju i nastojatelji manastira sa pravom glasa da biraju patrijarha.

Mitropolijska uprava trenutno postoji u sljedećim pomjesnim crkvama: Kiparskoj, Srpskoj, Crnogorskoj, Bugarskoj, Moldavsko-vlaškoj i Pravoslavnoj crkvi u sastavu Austrijske carevine (npr. u Crkvi Bukovinskoj).

Vlast mitropolitâ u ovim crkvama pripada episkopu glavnoga grada [ariepiskopu] oblasti sa pravoslavnim stanovništvom. Mitropolit uživa primat časti među ostalim jerarsima, ima, u odnosu na njih, određene vrste posebne moći, ima pravo da saziva i predśedava saborima, testira kandidate za episkopepe, etc.

Sabori se sastoje ili od episkopa iz oblasti, ili od predstavnika jerarhije, sveštenstva i naroda za zakonodavne, administrativne i sudske aktivnosti. Sabranje episkopâ mitropolije za rješavanje dogmatskih i kanonskih pitanja nazivaju se saborima arhijerejskim.

Pod mitropolijskom upravom postoje razne ustanove za podršku, na primjer: savjeti za starateljstvo i školski savjeti (u austrijskim pośedima), apelaciona konsistorija (u srpskom kraljevstvu) itd.

[Sinodalna uprava] Razlike u sinodalnoj administraciji su u tome što glava crkvene strukture nije jedna osoba, već nekoliko ljudi koji čine posebnu višu duhovnu ustanovu u pomjesnoj crkvi. Trenutno je ovaj oblik upravljanja crkvom u Kraljevini Grčkoj (u Grčkoj crkvi) i u Rusiji.

Autokefalni karakter Grčke crkve priznat je 1850. godine. Grčki Sinod u svojim postupcima se vodi posebnim pravilima koje razmatra parlament i odobrava Kralj; sastoji se od 5 članova, od kojih je jedan (obično atinski mitropolit [arhiepiskop]) nazvan „predśedavajući“, a ostali su „savjetnici“. Da bi bili prisutni u Sv. Sinodu, eparhijski episkopi se pozivaju po redosljedu u jerarhijskome položaju. Na Sinodu postoji prokuror koga imenuje Kralj i u zavisnosti je od ministra crkvenih poslova. Sinod, kao vrhovna crkvena vlada, ima zakonodavnu, administrativnu i sudsku vlast.

U Rusiji su se periodično mijenjala tri oblika crkvene uprave: mitropolijski (1589), patrijaršijski (od 1589. do 1721) i sinodalni.

                                                                    ***

Od vremena kad je prof. Nečajev 1884. napisao ovu knjigu, do njezina reprinta 1915, stvari su se, što se tiče Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve, promijenile utoliko što je od 1904, usvajanjem crkvenoga ustava i konsituisanjem Svetoga Sinoda Crne Gore, slično Ruskoj i Grčkoj crkvi, sa mitropolijskoga prešla na sinodalni oblik crkvene uprave; uspostavljene su i konsistorije za područne eparije, etc.

Objavljujem faksimile: naslovnicu „Praktičnoga vodiča za sveštenoslužitelje ili sistematična prezentacija cijeloga spektra njihovih dužnosti i prava” Petra I. Nečajeva i citirane djelove iz knjige (str. 43-46)…