Bešlin: Društvena rehabilaticija Milana Nedića i srpske kolaboracije je već izvršena

Piše: Milivoj Bešlin

Istorijski revizionizam samo je jedan od aspekata nacionalističke ideologije – jedan od nosećih stubova, jer prošlost ili slika o njoj pruža legitimacijsku osnovu za savremenost. Godine 1993. u jeku ratova koji su povedeni da bi se na razvalinama Jugoslavije ostvarile davnašnje zavetne misli i velikodržavne ambicije srpskog nacionalizma, Srpska akademija nauka i umetnosti privela je kraju i objavila svoj kapitalni projekat Sto najznamenitijih Srba. U ideološki jasno profilisanoj koncepciji i sadržini koja je trebalo da pokaže „postojanje“ i mnogovekovnu nepromenjivost tzv. nacionalnog bića, nalazi se i mitologizovana biografija episkopa Srpske pravoslavne crkve Nikolaja Velimirovića, koji će deceniju kasnije biti proglašen za sveca. Dosledni svojoj ideološkoj orijentaciji i političkoj koncepciji, priređivači zbornika su pod moralno i naučno neodrživim izgovorom iz knjige izostavili jednog od ključnih komandanata antifašističkog partizanskog pokreta, potpredsednika Jugoslavije i utemeljitelja jugoslovenske diplomatije, Koču Popovića, a pod još kontroverznijim obrazloženjem uključili fašističkog šefa kvislinške uprave u okupiranoj Srbiji – Milana Nedića. Knjiga će narednih godina imati čak četiri izdanja i peto na engleskom jeziku.

U biografiji antisemitskog vladike Nikolaja Velimirovića kao specifičnom hagiografskom štivu neopterećenom racionalnim znanjima o prošlosti i oslobođenom kritičke misli, Velimirovića se glorifikuje i zbog činjenice da se, prema vlastitim rečima, do kraja života molio za Dražu Mihailovića, Milana Nedića i Dimitrija Ljotića. „Iz lične prepiske vladičine … se vidi da se on do kraja života molio za tri srpska mučenika za Dražu, Milana i Dimitrija“. (Sto najznamenitijih Srba, 521) Navedeni citat je kvintesencija nacionalističke ideologije i njene revizionističke manifestacije. Upravo se u kratkom i ne posebno kompleksnom citatu kristališu sve ključne tačke politike istorijskog revizionizma u Srbiji, kao jednog od aspekata ideologije nacionalizma.

Trojica predstavnika kolaboracije navedena su rame uz rame – istorija ih je tako grupisala, zahvaljujući njihovim voljnim odlukama tokom rata, a posebno na njegovom kraju. Citirana rečenica je pripadala desničarskom i antisemitskom vladici oko čije ličnosti je postignut nacionalni konsenzus (i vlasti i opozicije) u Srbiji u osvit epohe ratova, početkom devedesetih godina 20. veka; pozitivna konotacija Velimirovića i njegove rečenice se nalazi u knjizi koju su stvarali akademici SANU i pojedine vladike Srpske pravoslavne crkve; zbornik je izašao u jeku oružanih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini; sve aktere – one za koje se moli, onaj koji se moli, kao i oni koji ga veličaju zbog te molitve – spajali su radikalni antikomunizam, antijugoslovenstvo, antizapadnjaštvo, protežiranje kolaboracije i agresivni nacionalizam, emaniran kroz ratnu politiku čijoj svrsi je trebalo da posluži i navedeni zbornik. Nauka je ustupila mesto mitskoj iracionalnosti. Nasilje nad istorijskom naukom je normalizovano, istorijski revizionizam je trijumfovao. Desničarski ekstremizam je u tom periodu dobio svoju ideološku platformu, jer su veze između političke legitimnosti i kulture sećanja višestruke i snažne.

Već na početku biografije, autor eufemistički navodi da će Milan Nedić ostati „u istorijskom pamćenju svog naroda kao istaknuta, ali i kontroverzna ličnost“. Relativizujući jasno postavljenu vododelnicu tokom Drugog svetskog rata na fašizam i antifašizam, u biografiji stoji da je Nedić kontroverzan „koliko i podela u srpskom društvu“. U biografiji autor upozorava da je „Nedić bio protiv izazivanja Nemačke i samim tim protiv čina kakav je bio 27. mart“, što je eufemizam za tvrdnju da je bio za sporazum sa fašističkim silama. U biografiji se prikriva Nedićeva proosovinska orijentacija i pre rata, a kada je ratna delatnost u pitanju, primenjen je u potpunosti revizionistički postupak falsifikata i prećutkivanja ključnih činjenica. Nema pomena o izvršenom Holokaustu, nema ni reči o masovnim zločinima policije pod Nedićevom komandom, nema ni reči o logorima, ne pominju se Nedićevi govori i javni istupi, zaobilaze se rasističke i antisemitske uredbe. Ali se zato u „novoj“ biografiji najpoznatijeg srpskog kvislinga navodi da je ostao „upamćen kao srpska majka“. (Sto najznamenitijih Srba, 493) Ako bi neko i pomislio da je Milan Nedić bio odgovoran za zločine, autor je otklonio svaku sumnju. „Svoja ubeđenja“, kaže se, Nedić je platio „najvišom cenom“. (Isto, 494) Time su brojni zločini, mučenja, najzad, retko efikasno sproveden Holokaust, kao realizacija i Milana Nedića, proizašlo iz njegovih rasističkih uverenja, podvedeni pod razilaženja u mišljenjima i politička ubeđenja.

Đeneral Milan Nedić – predstava kojom je de facto rehabilitovan

Paralelno sa ovom knjigom, dramski pisac, Siniša Kovačević je napisao tekst za pozorišnu predstavu, „Đeneral Milan Nedić“, koja je u „Zvezdara teatru“, izvedena 205 puta, postavši jedna od najgledanijih predstava na repertoarima svih beogradskih pozorišta. Reklama za predstavu je godinama emitovana na državnoj televiziji. Pozorišna predstava koja je na izraziti način viktimizovala Milana Nedića kao pravednika i mučenika, igrana je od 12. aprila 1992. do 11. decembra 2001. godine, uz više emitovanja snimka na nacionalnim televizijama. Time je izvršen uticaj na ogroman auditorijum, a šef srpskog kvislinštva u društvu de facto rehabilitovan. Nakon demokratskih promena u Srbiji 2000. nema pomaka kada je reč o zloupotrebama politika istorije. Nakon promene režima oktobra 2000. i izručenja Slobodana Miloševića Međunarodnom krivičnom sudu, esencijalne karakteristike ideologije njegove vlasti i dominantna vrednosna orijentacija društva nisu izmenjeni. Naprotiv, pogrešnom interpretacijom prevrata 5. oktobra 2000. kao središnje tačke u rušenja komunizma, stvaraju se uslovi za kondenzovanje i reafirmaciju poraženog srpskog nacionalističkog projekta i dovođenje revizionističkog talasa i totalne reinterpretacije poraženog kvislinštva do svog vrhunca.

 Modus operandi „novog“, postpetooktobarskog nacionalizma koji je imao za cilj nacionalizaciju antifašizma i kompromitaciju Narodnooslobodilačke borbe partizana, svodio se na pokušaj instaliranja anti-antifašizma kao temeljne vrednosti društva izgrađenog na antikomunizmu, kroz negaciju i demonizaciju čitavog istorijskog iskustva socijalističke Jugoslavije. Prikrivajući nacionalističku suštinu Miloševićevog režima, pa time i istorijski poraz te ideologije u ratovima devedesetih, novi režim je stvarao ideološku podlogu za dovođenje revizionističkog kursa do najizrazitijih i krajnjih manifestacija. Takođe, do 2000. u Srbiji je, prateći duh vremena, obrazovana nova generacija istoričara koji su glorifikatorskoj interpretaciji četnika Draže Mihailovića i “martira” Milana Nedića pokušali da daju naučni oreol, a svoje “originalne” interpretacije i kreativno tumačenje prošlosti uneli su u prve petooktobarske udžbenike istorije. Najvažnija promena dogodila se u tretmanu četnika i partizana, s tim što je izmenjena i ocena kolaboracionističkog režima Milana Nedića.

General Milan Nedić, predsednik srpske vlade pod okupacijom, predstavljen je kao čovek “velikog ugleda kod Srba”, koji je, kako piše, spasavao “biološku supstancu srpskog naroda”, jer je “smatrao da je Nemačka trenutno suviše moćna i da se sa okupatorom, kako bi se sprečilo dalje stradanje srpskog naroda – mora sarađivati. Zbog strahovitih odmazdi nad civilima protivio se svim nepromišljenim pokretima protiv okupatorske vojske.” Paralelno sa tim ministri u vladi su poručivali javno da se na pomen Nedića mora ustajati u stav mirno, kao vid počasti sprovodiocu Holokausta u okupiranoj Srbiji. A u vreme Vlade Vojislava Koštunice slika Milana Nedića je okačena na zid u sedištu izvršne vlasti pored ostalih premijera Srbije. Nedićeva fotografija je uklonjena tek 2008. nakon odlaska Koštunice sa vlasti.

Francisko Franko kao uzor za srpske i hrvatske revizioniste

Ipak, intencije ka rehabilitaciji srpskog kvislinštva javljaju se još tokom postojanja socijalističke Jugoslavije koja je bila utemeljena na antifašističkom vrednosnom konsenzusu. Svakako i mnogo pre nastanka prvih revizionističkih ostvarenja u zemlji, u monografijama na Zapadu unutar tzv. emigrantske istoriografije je bilo nacionalističkih i revizionističkih pokušaja, ali ta revanšistička, nenaučna i izvora lišena pseudonauka, do početka devedesetih godina 20. veka, nije vršila značajniji uticaj na naučnu interpretaciju ratnog razdoblja, posebno jer se najvrednija ostvarenja nastala na Zapadu nisu suštinski razilazila sa razumevanjem ratne istorije u zemlji.

Međutim, sa početkom sukoba 1991. i raspadom Jugoslavije (1992), širokoj društvenoj rehabilitaciji Milana Nedića u postsocijalističkoj Srbiji išla je u prilog ratna politika srpskog nacionalizma, koja je kao svoju osnovu još od kraja osamdesetih godina 20. veka uzimala nacionalnu homogenizaciju. Temeljna pretpostavka nacionalno homogenizirajućih intencija bio je narativ o tzv. nacionalnom pomirenju protagonista sukoba u Drugom svetskom ratu – ideji koju je prvi izneo emigrantski ljotićevski pisac Stanislav Krakov u romanu-apologiji o Milanu Nediću. Nacionalno pomirenje je kao svoju osnovu imalo diskreditaciju i devastaciju nadnacionalnog i kosmopolitskog nasleđa socijalističke Jugoslavije, a pokazalo se neostvarivo bez političke rehabilitacije celokupnog kvislinštva, interpretiranog kao „nacionalne snage“.

Rečju, nacionalno pomirenje u cilju homogenizacije neostvarivo je bilo bez radikalne revizije i reinterpretacije prošlosti. Nije se taj pokušaj srpskog nacionalnog pomirenja na anti-antifašističkoj poziciji razlikovao od sličnih pokušaja nacionalističke ideologije u Hrvatskoj devedesetih. Nacionalno pomirenje zajedničkim sahranjivanjem poginulih fašista i antifašista, kao pokušaj ukidanja ideološke pluralnosti u društvu u cilju normalizacije fašizma i zatiranja antifašističke levice, originalna je zamisao španskog diktatora Fransiska Franka (1939–1975), memorijalizovana kroz izgradnju monumentalne Doline palih, na obroncima Gvadarame.

Ipak, širinu opsega kolaboracije u Srbiji nikako ne bi trebalo svoditi na Milana Nedića ili njegove saradnike. Reč je o mnogo širem pojmu. Najaktivniji članovi Srpskog kulturnog kluba, vodeće ideološko-nacionalističke organizacije, su kolaborirali ili gorljivo podržavali kvislinge; potom, čitava uticajna Narodna odbrana, vrh najveće stranke, Radikalne, koji je ostao u zemlji. Desetine novinara u Beogradu su pristali da uređuju kvislinške listove uz saznanje da je nemački vojni zapovednik u Srbiji već 24. maja 1941. javno obnarodovao Uredbu o štampi kojom “dozvola za obavljanje uredničkog poziva sme da se izda samo ako dotični: nije Jevrejin ili Ciganin ili ako nije oženjen Jevrejkom ili Cigankom”.

Ipak, ovi novinari su prihvatili da dokazuju svoje “arijevstvo”, a neki od njih su u zaglavljima svojih dnevnih listova mesecima isticali parolu: Victoria! Nemačka pobeda-pobeda Evrope! Prema istraživanjima Olivere Milosavljević, 170 poimence navedenih saradnika rasističke i antisemitske Naše borbe (profesora, advokata, novinara, studenata, sveštenika…) dali su svoj doprinos listu u samo godinu dana izlaženja, dok je 533 intelektualaca potpisalo Apel srpskom narodu 1941.kojim su pozivali na kolaboraciju i uništenje antifašizma (oko 100 profesora Univerziteta, oko 40 bivših ministara i poslanika, oko 35 lekara…) Kada se ima u vidu ovako široki krug kolaboracije, može se reći da je značajan deo ideoloških protagonista srpskog nacionalizma idejno i personalno završio u kolaboraciji, te su jasni motivi zbog kojih je nakon sloma socijalizma i prevage nacionalističke ideološke paradigme u srpskom društvu bilo nužno uspostaviti kontinuitet sa predratnim periodom i eskulpirati nacionaliste stigme kolaboracije i zločina. Zbog toga je trebalo obesmisliti i preinačiti čitavu istoriju Drugog svetskog rata u Jugoslaviji.

„Biološka supstanca naroda“

Jedan od najčešćih revizionističkih narativa, upotrebljavan i među istoričarima, navodi tezu da se u kolaboraciju ušlo da bi se “sačuvala biološka supstanca naroda” – terminologija koju je Nedić koristio u javnim nastupima. Međutim, upravo je Nedić o partizanima, dominantno pripadnicima srpskog naroda, govorio: “To su odrodi, komunisti. Satrite ih. To izdajničko seme satrite da bi naš narod živeo”; “satirite ih i ubijajte. Trebite taj kukolj iz srpske narodne njive. Vaša će se ruka posvetiti, a ime ovekovečiti” … “utamanjujte ih, prijavljujte ih vlastima i tražite pomoć. Crvenu neman trebićemo bez predaha, bez milosti do potpunog istrebljenja”. Istovremeno je tvrdio u mnogobrojnim govorima da “dugujemo blagodarnost Velikom Nemačkom Rajhu što nam je omogućio život, što nam je […] pružio časno mesto saradnika u izgradnji novoga sveta”. Odnos Milana Nedića i njegovih saradnika prema Jevrejima i Romima, spada u najnečasnije stranice istorije ovih prostora. 

Čitava delatnost bila je javna, poznata i dostupna svakom pismenom čoveku u okupiranoj Srbiji, a danas i svakom istoričaru. Desetine Nedićevih uredbi o zabrani rada Jevrejima i Romima, o zabrani pohađanja univerziteta za navedene grupe; konkursa za rad u državnim ustanovama koji su svi u sebi sadržavali obaveznu klauzulu: “da je srpske narodnosti i da je čisto arijevskog porekla, tj. dokaz o rasnoj pripadnosti (da nije imao koga u porodici, svojoj ili ženinoj) jevrejskog ili ciganskog porekla”. Ovi izvori, koje današnja istoriografije, uglavnom, prećutkuje, svedočanstvo su o delovanju organicističkog srpskog fašizma. Najzad, Nedićeva propaganda je napisala stotine tekstova o “velikom” Adolfu Hitleru, ali ni jedan o streljanjima civila u Kraljevu i Kragujevcu, oktobra 1941. Smrt đaka nije bio razlog da Milan Nedić ili njegov ministar prosvete podnesu ostavke i prekinu kolaboraciju.

Adolf Hitler kao inspiracija

Od prvog dana stupanja na dužnost Milan Nedić i srpska kvislinška vlast bili su uvereni u izvesnost pobede Hitlerovog „novog poretka“, zbog čega su nekritički preuzeli od njega središne nacističke ideje o zaštiti i čistoti „krvi i rase“, o krvnoj esencijalizaciji nacije i neophodnosti istrebljenja sveukupne neprijateljske misli – jevrejstva, komunizma, masonstva i demokratije. Nedić je snažno zagovarao čuvanje srpskog naroda od „nepravilnih mešavina“, njegova propaganda je frekventno koristila termine iz kategorijalnog aparata nacizma „čista rasa“, „bela rasa“, „arijestvo“ itd. U tom kontekstu Nedićeva vlada je donela niz uredbi kojima je implementirala politiku okupacionih vlasti o gubljenju prava na rad jevrejskog i romskog stanovništva. Nedićevu politiku totalne diskriminacije pratila su i različita strukovna uduženja i poslovni subjekti, čime su, proširenjem na celo društvo, stigmatizovane grupe ljudi ostajale bez prava na elementarnu egzistenciju. Svojim uredbama Nedićeva vlada je eksplicite zabranila Jevrejima i Romima da rade u državnim službama, da pohađaju visokoškolske ustanove, da učestvuju u Nacionalnoj službi rada, a sva imovina im je oduzeta i pripala Srbiji bez prava na nadoknadu.

Prema uredbama Nedićeve vlade, od državne uprave, do svih sfera društvenog života, građani su morali da dokazuju u pisanoj formi da su „srpske narodnosti“, da imaju „arijevsko poreklo“ i da nemaju u porodici „jevrejske ili ciganske krvi“. Ove potvrde, prema tzv. „arijevskim“ paragrafima Nedićeve vlade, izdavale su opštinske uprave u Srbiji pod kvislinškom upravom. Uz to Nedićeva propaganda je svakodnevno podsticala mržnju protiv stigmatizovanih nacionalnih i religijskih grupa, ponavljajući da je rat izazvala „jevrejska zavera“, da je produkt „paklene jevrejske misli“. Antisemitizam u Nedićevoj štampi je dosezao vrhunce u teorijama zavere o tome da su Jevreji oduvek težili da zavladaju svetom i da su sva zla od kapitalizma, Francuske revolucije, do marksizma – rezultat „judeomasonskih“ napora i urota. Upravo je ta štampa bez zazora citirala reči Adolfa Hitlera i u njima pronalazila inspiraciju i osnov za svoje tvrdnje.

Društvena rehabilaticija Milana Nedića i srpske kolaboracije je već izvršena

Prvu inicijativu za sudsku rehabilitaciju Milana Nedića podnela je još 1992. grupa poslanika Srpskog pokreta obnove, kao najveće opozicione parlamentarne grupe. Ova inicijativa, osim medijskog i političkog značaja, nije rezultirala sudskim postupkom. Međutim, 2008. vanparlamentarna Srpska liberalna stranka podnela je drugu inicijativu za rehabilitaciju koja je ovoga puta imala sudski epilog. Rešenjem Višeg suda u Beogradu iz 2014. zahtev za sudsku  rehabilitaciju Nedića je odbijen. Međutim, 24. jula 2015. Viši sud je naložio nižoj sudskoj instanci da otpočne proces rehabilitacije Milana Nedića. Za raziku od prvog puta, kada je niži sud odbio tu inicijativu kao neosnovanu, ovoga puta je postupak započet i prvo ročište je održano 7. decembra 2015. godine. Na svim daljim ročištima, ciljano su pozivani svedoci koji su govorili u korist rehabilitacije Milana Nedića i koji su revizionistički interpretirali istoriju međuratne i ratne Jugoslavije. Međutim, Jevrejska opština je pokazala interesovanje da učestvuje u postupku uz obrazloženje da je Nedić aktivno doprineo Holokaustu, koji je sproveden na teritoriji okupirane Srbije, nad pripadnicima jevrejske zajednice, pre svega kroz identifikaciju i hapšenja jevrejskog stanovništva i oduzimanje njihove imovine. Ipak, usled angažovanja Jevrejske opštine, koja je jednostranački postupak učinila dvostranačkim sporom, kao i pritisaka međunarodnih institucija i političkih protagonista, Viši sud u Beogradu je 11. jula 2018. doneo rešenje kojim je odbio kao neosnovan zahtev za sudsku rehabilitaciju Milana Nedića.

„Beograd jedini veliki evropski grad koji se oslobodio Jevreja“

Ipak, sudska rehabilitacija čak i da je izvršena, suštinski ne bi mnogo promenila, jer je društvena rehabilitacija Milana Nedića i srpske kolaboracije već izvršena. Pošto je jasno da motivi Nedićeve rehabilitacije nisu pravne prirode, oni bi se mogli tražiti u sferi ideološkog i političkog. Ključni cilj je osloboditi Nedića istorijske stigme i rehabilitovati ideologiju kojoj je pripadao i koju je tokom svoje vladavine diseminirao. Ipak, istoriografski posmatrano, on ne samo da je bio kvisling, Nedić je odgovoran jer je imao istaknutu ulogu u sprovođenju Holokausta u Srbiji tokom Drugog svetskog rata. Njegov aparat terora, specijalna policija, uz nemačke okupacione vlasti, bili su noseći stubovi istrebljenja jevrejskog stanovništva, kao i Roma i antifašista. U prvoj polovini 1942. Srbija je postala druga teritorija u okupiranoj Evropi, posle Estonije, koja je formalno proglašena za “očišćenu” od Jevreja, a prva van sovjetskog regiona, gde su ubistva Jevreja bila najintenzivnija. Šef odseka za Jevreje u nemačkom Ministarstvu spoljnih poslova, Fric Rademaher, izjavio je da “jevrejsko pitanje u Srbiji više nije aktuelno”. Kao jedini problem video je pitanje nasleđivanja njihove imovine. Nešto kasnije, šef nemačkih bezbednosnih snaga u Srbiji, Emanuel Šefer, izjavio je da je Beograd “jedini veliki evropski grad koji se oslobodio Jevreja”, da bi u avgustu 1942. Harold Turner i zvanično obavestio Berlin da je “jevrejsko pitanje” u Srbiji rešeno. (Bajford 2011, 42) Činjenici da je Beograd i pre Beča i Berlina bio „očišćen“ od Jevreja, okupacione vlasti su dugovale svakako i „efikasnosti“ Milana Nedića i njegovog okupacionog aparata terora, koji je imao zadatak da zatvara jevrejsko stanovništvo i konfiskuje imovinu. Međutim, za dominantnu kulturu sećanja u srpskom društvu to su apstrahovani segmenti istorije.

Ipak, istorija se ne može promeniti sedam decenija nakon završetka Drugog svetskog rata. Menjaju se saznanja i interpretacije, ali i oni samo pod uticajem novopronađenih izvora, što se u slučaju Milana Nedića nije desilo. Negacijom jugoslovenskog antifašizma, demonizacijom i kriminalizacijom partizanskih pobednika, proglašavanjem oslobodilaca za okupatore, a kvislinga za patriote, rehabilitovanjem i viktimizacijom nacionalističke i fašističke kolaboracije – društvo u Srbiji se aposteriori stavlja na stranu poraženih u Drugom svetskom ratu. Iako se neuspelom sudskom rehabilitacijom Milana Nedića nije zatvorio krug, društvena i ideološka rehabilitacija ključnog čoveka kvislinškog aparata je narušavanje i destrukcija antifašističkog vrednosnog konsenzusa i relativizacija odgovornosti za Holokaust u okupiranoj Srbiji. Na paradigmi Milana Nedića i njegove rehabilitacije u postsocijalističkoj Srbiji, radi se o kombinaciji negacionizma i nelegitimnog revizionizma, gde se prošlost menja prvenstveno zbog partikularnih ideoloških i političkih interesa, a čitav proces je podržan od strane države, njenih institucija i različitih političkih struktura koje su se menjale u posmatranom periodu. Sistematski se radilo na poricanju istorijske odgovornosti Milana Nedića i kvislinških organa za ratne zločine, tražena opravdanja za kolaboraciju, dok se u pozadini ovog procesa nalaze nacionalističke matrice koje su u Srbiji dominantne pune tri decenije.

 „Serbian Mother Before the Court of Nation: Milan Nedic and Rehabilitation of Collaboration in Postsocialist Serbia“, Limes Plus, br. 2-3/2018, str. 9‒22.

Autonomija.info: Povodom kontroverznog predavanja nastavnika istorije pred kamerama RTS-a, za đake osmih razreda osnovnih škola u Srbiji, u kojem je data izrazito revizionistička slika Milana Nedića i kolaboracije u Srbiji tokom Drugog svetskog rata, prenosimo rad istoričara dr Milivoja Bešlina. Članak koji u fokusu ima društvenu i istorijsku rehabilitaciju najpoznatijeg srpskog kvislinga je objavljen u časopisu Limes plus i neznatno je skraćen i prilagođen za ovu priliku. Oprema teksta je redakcijska.