Pokolj u Velici 1944. godine – učestvovali i četnici

Piše: Vladimir Jovanović

Danas je godišnjica masakra civilnoga stanovništva sela Velike. Zločin se pripisuje pripadnicima 21. SS brdske divizije (21. Waffen-SS Gebirgsdivision der SS) „Skenderbeg”. Ta jedinica, iako nikad nije dostigla predviđenu formacijsku brojnost prave SS divizije, popunjena je regrutovanim albanskim nacionalistima sa Kosova. Osnovana je u maju 1944. i komandovali su joj njemački oficiri i podoficiri, na čelu sa oberfirerom Augustom Šmithuberom – on je uhvaćen, suđen i 1947. strijeljan u Beogradu.

Između 18. jula i 1. avgusta 1944. Komanda Jugoistoka Vermahta pokrenula je operaciju „Draufgänger” protiv mostobranâ Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ, partizani) na Limu između Andrijevice i Bijeloga Polja. Ovi mostobrani otvarali su mogućnost prodora u Srbiju. Nosilac borbenih operacija NOVJ je 2. proleterski udarni korpus kojim je komandovao general Peko Dapčević.

U toku 24. jula 1944. snage 4. proleterske crnogorske udarne brigade, iz sastava 2. korpusa NOVJ, izbile su u oblast Čakora, a 5. i 17. partizanske divizije probile su se u dubinu i zauzele Čakor i oblast istočno od njega. Narednoga dana partizanske snage su ušle u Murino i Plav. Iako su bili stvoreni uslovi za uništenje njemačke grupacije, Vrhovni štab NOVJ odlučuje da povuče snage i usmjeri ih za prodor u Srbiju – ka rejonu Kopaonika.

Iz kontakta sa neprijateljem, partizanske snage su 28. jula 1944. krenule na marš prema Srbiji, a njemačke i kvislinške trupe su prodirale u pravcu Andrijevice sprovodeći masakr nad civilnim stanovništvom Velike. Šmithuber je zapisao:

„Očevidno je da je selo Velika, naseljeno Crnogorcima, na odgovarajući način neprijatelju pružalo pomoć. Prema izjavi jednoga zarobljenika iz Velike, tamo su ponovo boravila propagandna odjeljenja bandita i zavrbovali su 20 mladih Crnogoraca. Stanovništvo nije nikada izvještavalo o dolasku ovih crvenih propagandnih odjeljenja. Tako isto nijesu obavještavali o prelasku mladića na stranu bandita i odlasku u Crnu Goru“ („Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu: DOKUMENTI NEMAČKOG RAJHA, 1944. i 1945. Godina”, knj. 4, XII).

Prema partizanskim izvorima, na njemačkoj strani, osim SS divizije „Skenderbeg”, učestvuju u operaciji „Draufgänger” i druge kvislinške jedinice, među njima – i četnici.

Blažo Janković (Drušići kod Cetinja, 1910 – Beograd, 1996), komandant 4. proleterske crnogorske udarne brigade, zapisuje u knjizi „ 4. proleterska crnogorska brigada” (Vojnoizdavački zavod, Beograd, 1975) da su Njemci „brižljivo pripremili i izveli posebnu operaciju”.

„U njoj su, pored brojnih jedinica muslimanske fašističke milicije, albanske kvislinške vojske i četnika iz Crne Gore i Sandžaka, angažovalii 14. puk. 7. SS divizije ‘Princ Eugen’, puk ‘Brandenburg’, 9. četu 363. puka, 3. četu 334. puka, 3. četu 222. puka i nekoliko fašističkih bataljona iz sastava 181. divizije, te jedinice iz sastava 21. brdske SS divizije ‘Skenderbeg’".

Prisustvo četnikâ rame uz rame sa pripadnicima divizije „Skenderbeg” u njemačkim redovima tokom pokolja u Velici je ovjekovječeno i fotografijom. Autor je Ernst A. Cviling, pripadnik Vazduhoplovnoga ratno-dopisničkoga bataljona Komande Jugoistoka Vermahta.

Cviling je napravio niz drugih fotografija o borbama na istoku Crne Gore tokom druge polovine jula 1944. godine. Te fotografije su pohranjene u ECPAD-u (Établissement de communication et de production audiovisuelle de la Défense, fajl LFT SO F2677 L24). Legenda uz fotografiju glasi:

„Izuzetno rijedak snimak pripadnika albanske SS-divizije ‘Skenderbeg’ u društvu jugoslovenskih četnika (par lokalnih mladića, vjerovatno korišćenih za izviđanje), za vrijeme ručka na Čakoru (van kadra se nalaze i albanski milicioneri, kao i trupe 181. pešadijske i divizije ‘Princ Eugen’)”.

Pored jednog od četnika, koji priprema obrok, nalazi se njegova puška. Pogledajte fotografiju i njen uveličani dio…