Amfilohije: SPC se zovemo od 1931; Džomić: SPC se zovemo od 1929, to je politički naziv

Piše: Vladimir Jovanović

U zdanju Patrijaršije Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Beogradu 2. jula 2012. godine održana je konstitutivna śednica Komisije za promjenu Ustava (SPC). Komisiju je formirao Sveti arhijerejski sabor SPC 16. juna 2011. u sastavu: mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, predśednik; arhiepiskop ohridski i mitropolit skopski Jovan, episkop bački Irinej, episkop braničevski Ignjatije, umirovljeni episkop zahumsko-hercegovački Atanasije, protojerej-stavrofor Zoran Krstić, jeromonah Nikodim Kosović, protođakon Stanimir Spasović, prof. dr Sima Avramović, prof. dr Nenad Milošević, Milan Andrić i protojerej-stavrofor Velibor Džomić, sekretar.

Epilog rada te komisije je prijedlog nacrta novoga Ustava SPC, koji je maja 2018. predočen Saboru SPC. U nacrtu se, između ostaloga, predlagala promjena naziva SPC u novi: SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA – PEĆKA PATRIJARŠIJA. Većina episkopa smatrala je da nacrt Ustava SPC treba doraditi i usvojiti ga s opsežnim izmjenama i dopunama. Novi Ustav SPC u međuvremenu nije usvojen.

Srpska pravoslavna crkva – Patrijaršija u Beogradu ustrojena je 1920. godine. To je urađeno, ne uz asistenciju, nego pod apsolutnom kontrolom državnih vlasti Kraljevstva/Kraljevine SHS. Pravni akti iz epohe te bivše države još uvijek definišu SPC, uključujući i status 1931. prvi put u istoriji formirane Crnogorsko-primorske eparhije (mitropolije). Nikad ranije nije postojala takva eparhija u Crnoj Gori.

Sva tri akta su propisana i proglašena isključivo od strane necrkvenoga lica, laika – Aleksandra Karađorđevića, te drugih laika, premijerâ i ministarâ Kraljevine SHS/Jugoslavije. I još su, dakle, u najznačajnijim svojim odredbama na snazi, a to su: UKAZ od 17. juna 1920. godine; ZAKON O SRPSKOJ PRAVOSLAVNOJ CRKVI od 6. novembra 1929. godine; USTAV SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE od 16. novembra 1931. godine. Na temelju ovih akata je dovršeno i „ukidanje” autokefalne Mitropolije crnogorske – Crnogorske pravoslavne crkve, započeto odmah po srpskoj okupaciji Kraljevine Crne Gore.

Niti jedan od ovih akata ne pominje „obnovu Pećke patrijaršije”, niti se, naravno, ta fikcija nalazi u tekstu TOMOSA za SPC, koji je februara 1922. izdala Vaseljenska patrijaršija.

„Neprijatne” činjenice – da je Mitropolija crnogorsko-primorska svega sedam godina „starija” od Amfilohija Radovića, ili da je SPC osnovana 1920, a sadašnji naziv dobila 1929. godine – SPC „krije” od svojih vjernika, pristalica i simpatizera. No, itekako su dobro poznate unutar jerarhije SPC, koja za javnost u Crnoj Gori širi nebuloze o „osam vjekova kontinuiteta”.

Citiraću dio zapisnika sa śednica Komisije za promjenu Ustava SPC, koji je 2014 objavljen na svetosavskome portalu „Борбa за веру“ i nije demantovan. Početak rada komisije je blagoslovio patrijarh Irinej Gavrilović, a ona je, navodi se u saopštenju SPC, na svojoj prvoj śednici 2. jula 2012. „pod predsedništvom mitropolita Amfilohija, razmatrala načelna pitanja o mestu crkvenog ustava u kanonskom predanju Crkve, u ustavima drugih pomesnih crkava i o daljem radu“.

Na komisiji upotrebljavaju se pojmovi i forumulacije bez utemeljenja. Amfilohije Radović tu netačno navodi da se autokefalna Crkva u Crnoj Gori prije 1918. nazivala „Pravoslavna mitropolija crnogorska i brdska”, iako joj je službeni naziv po važećem crkvenom zakonodavstvu: AVTOKEFALNA PRAVOSLAVNA MITROPOLIJA – CRNOGORSKA CRKVA (Ustav Sv. Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori, 1904, čl. 1; Ustav Knjaževine Crne Gore, 1905, čl. 40).

Sâm pojam CRNOGORSKA PRAVOSLAVNA CRKVA prvi je upotrijebio Petar II Petrović Njegoš u međucrkvenoj prepisci iz 1832. godine; etc.

Dalje, na Komisiji za promjenu Ustava SPC govore da je, po stvaranju prve Jugoslavije, „obnovljena Pećka patrijaršija”, iako je provjerljivo da se u sva četiri glavna konstitutivno-juridička akta SPC (Ukaz, Tomos, Zakon, Ustav) ne pominje nikakva „obnova Pećke patrijaršije”.

Katedri u Peći, kolokvijalno nazvanoj u istoriografiji Pećka „patrijaršija”, od Vaseljenske patrijaršije nikada nije priznata autokefalija, niti posljedično status patrijaršije. Ne postoji akt (tomos), ili sintagmat i diptih – kao sintagmat Ruske pravoslavne crkve iz 1848. ili diptih Vaseljenske patrijaršije iz 1855. za Autokefalnu Crnogorsku Mitropoliju (Αυτοκέφαλος Μητρόπολις Μαυροβουνίου) – koji bi o tome svjedočio.

Vaseljenska patrijaršija je dosljedno rangirala Pećku arhiepiskopiju kao njoj potčinjenu katedru, odobravajući joj ili ukidajući unutrašnju samoupravu. Samouprava nije isto što i autokefalija. Vaseljenska patrijaršija je najkasnije 1463. prvi put i ukinula (arondirala) Pećku arhiepiskopiju, potom je uz saglasnost Turaka 1557. obnovila, a 1766. trajno i arondirala; etc.

Sljedeći citati se odnose na diskusiju Komisije za promjenu Ustava SPC od 2. jula 2012. o porijeklu i reviziji naziva SPC…

EPISKOP IRINEJ BULOVIĆ: Pa sad, ako već o tome razgovaramo, ja mislim da ne bi bilo na odmet da se u nazivu, makar po cenu opšrnosti, nađu tri istorijska sedišta. Današnje realno sedište (SPC) je u Beogradu. To ne možemo da osporimo. Istorijska dva su: Peć i Karlovci. Možda bi jednostavno moglo da se kaže, kad se upotrebljava sa rečju patrijaršija – Patrijaršija pećka i beogradsko-karlovačka. Neka zvuči malo opširno. Ali onda je sve obuhvaćeno. A ovo „srpska pravoslavna crkva" bi moglo da se nekako – radi ovih raznih, eto, znate i sami kakva nam je inteligencija i društvo, šta imaju ljudi pojma o crkvi, i nije stvar samo nekoliko fanatika, nego je stvar jedne, ovo što patrijarh kaže, tradicije – u neku ruku je on u pravu, toliko je to prodrlo, da može da izazove duboku pometnju i da omogući raznim tipovima da kažu, evo, oni, sâme vladike, odriču se, rasrbljavaju, naći će se ko zna kojih sve raznih koji će tu ime srpstva i ovoga ili onoga... Dakle, može da izazove velike potrese, veoma velike. (…) Mislim da ipak gledamo da izbegnemo neke tektonske poremećaje, ako možemo; zato u tom pravcu govorim, ne da ja plačem za nazivom Srpske pravoslavne crkve, naprotiv, ali da ga nekako tu ostavimo, kao neku alternativu, za makar neku poluslužbenu, kolokvijalnu, neznam, tekuću, kakvu god upotrebu, paralelno; tako da ove razoružava, a da nekako se, kao suštinska odrednica te pomesne Crkve, nazove da je to Crkva pećka i beogradsko- karlovačka, što i ide tim tokom istorijskim.

MITROPOLIT AMFILOHIJE RADOVIĆ: Pazite, istorijski gledano do 18. veka, dakle do 1766. godine, naša Crkva je poslovala kao Arhiepiskopija žička, odnosno žičko-pećka pa posle pećka, Pećka patrijaršija. Posle toga je postojala kao Karlovačka mitropolija, s one strane Save i Dunava, u Crnoj Gori kao Pravoslavna mitropolija crnogorska i brdska, a u Srbiji, posle dobijanja samostalnosti, od 1831. godine, postoji Pravoslavna crkva u Knjaževini Srbiji. Prema tome, prvi put naša Crkva iz praktičnih razloga i iz ovdašnjeg zaista naboja nacionalističkog, bez ikakve sumnje, koji je bio i naboj crkvenih ljudi s obzirom na istorijska zbivanja, dobila ovakav naziv, prvi put 1931. godine. E sad je na nama, kako ćeš je sad nazvati? Pravoslavna crkva države Srbije kao nekad? – kad se ona (u međuvremenu) raširila po čitavom svetu.

EPISKOP IRINEJ BULOVIĆ: To, „po čitavom svetu”, nije sad odlučujuće za ovu diskusiju. U raznim državama širom sveta to je pitanje dijaspore. Nego u raznim državama i državicama i kvazi državicama ovde na razvaljenoj Jugoslaviji, koji je naš kanonski prostor, čak je naš kanonski prostor širi od Jugoslavije, jer je budimska i temišvarska takođe naša. Dakle naš taj kanonski prostor, koji imamo od Carigrada u TOMOSU je taj; i sad treba videti kako ga nekako nazvati. Ne možemo praviti ni klivetarski naziv, a ne možemo ni ostati samo pri nazivu „Srpska pravoslavna crkva”, čini mi se, nego moramo dati neku alternativu i neku blagu prednost nekom eksilioški [eklisiološki] ispravnijem nazivu; ali potpuno ukinuti ovaj, bojim se da će nam napraviti nepotrebne glavobolje, pogotovu što je vrlo blizu pameti raznih političara i politikanata da treba nas razdeliti i nahuškati jedne na druge…

MITROPOLIT AMFILOHIJE RADOVIĆ: U modernim krugovima preovladalo već „Beogradska patrijaršija”.

VELIBOR DŽOMIĆ: Ja samo da podsetim, recimo, kad je drugi put obnovljena Pećka patrijaršije, da je zvanični naziv do 1922. godine bio PRAVOSLAVNA CRKVA KRALJEVSTVA SRBA, HRVATA I SLOVENACA i naziv SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA nije od USTAVA 1931. godine. Prvi put se pojavljuje u službenoj upotrebi; sve je bilo do tada Srpskoj patrijaršiji, do 1929, kad je kralj Aleksandar u tom međuustavnom periodu, kad je suspendovao Vidovdanski ustav, proglasio ZAKON O SPC. Tu postoji prvi dokument zakonski koji taj naziv instalira, dakle on nije crkveni nego je politički…