Tradicija etničkog čišćenja

Autor: Danilo Radojević 

Zahvaljujući pobjedama ruske vojske (1876-78) koja je oslo­bodila od Turaka Bugarsku, dobila je Srbija južnu oblast (Toplicu) koja je bila naseljena Albancima. Iako je bila obavezna, po odredbama kongresa, da zatečeno stanovništvo štiti, srpska vlada je uputila vojsku i policiju u tu oblast i tako, oružjem, proćerala Albance sa svojih imanja. Od sredine 80-tih godina 19. vijeka na tom prostoru su naseljavani Crno­gorci, sa ciljem da oni štite Srbiju od Bugara, Turaka i Albanaca. Vasa Čubrilović, u projektu "Iseljavanje Arnauta", koji je podnio Srpskom kul­turnom klubu (7. III 1937), govori o tom progonu Albanaca iz Toplice kao primjeru koji treba da služi za dalja čišćenja. U sela koja su kompaktno naseljena Albancima, kaže Čubrilović, "treba najpre ubaciti Crnogorce, kao ljude drske, nasrtljive, bezobz­irne, koji će svojim ispadima prisiliti ostatak Arnauta da se sele, a onda dovoditi koloniste iz drugih krajeva". Crnogorce, kao "drske, nasrtljive, bezobzirne" trebalo je upućivati da obave čišćenje i pripremu terena za doseljavanje srpskog stanovništva. S tom istom motivacijom su kolonizira­ni Crnogorci u Vojvodinu, nakon dr­ugog svjetskog rata. Neki od njih pu­cali su, bez povoda, na Mađare koji su, zaplašeni, lijegali u kanale, đe bi ostajali po cijelu noć.

V. Čubrilović ističe kao pozitivnu činjenicu da je Toplica, "nekad ozl­oglašeni Arnautluk", u ratovima 1912-1918, dala Srbiji "najbolji puk, II gvozdeni"!

Osim navedenog predavanja V. Čubrilovića, u Srpskom kulturnom klubu podnijeto je više projekata o potrebi i načinu progona neslovenskog stanovništva sa područja koje je zamišljeno kao jezgro "velike" Srbije. Za to čišćenje neslovenskog stano­vništva uziman je kao negativan prim­jer srpska feudalna država iz doba Dušana Nemanjića, koji je bio uzalud izvršio osvajanja teritorija na kojima živi neslavensko stanovništvo: "...o Dušanovim ranije osvojenim oblasti­ma danas nema ni pomena. Međutim, krajevi u koje su nas Turci silom preselili, pa smo ih nacionalno osvojili, i danas su naši". Ovaj stav je preuzet iz jednog predavanja episkopa Nikolaja Velimirovića (1935) u kome kaže da se Dušan "udaljio od svetosavskog ideala, stvorio je imperiju i time pripremio propast otadžbini, tj. nar­odnoj državi", što znači da u jednoj državi, da bi bila trajna, narod mora biti homogen. Episkop Velimirović je, znači, mislio da su u Raškoj prije Dušanovih osvajanja živjeli samo Srbi. Nikolajeva formulacija sadrži poziv na etničko čišćenje u Jugoslavi­ji.

Razradom strategije genocidnog etničkog čišćenja bavilo se više autora koji su podnosili svoja saopštenja u Srpskom kulturnom klubu, od 1937. do početka II svjetskog rata. Upoznavanje sa dijelom te građe značajno je, jer na taj način postaje jasniji sadašnji osvajački srpski rat, koji je vođen i vodi se - pritiscima i najsavremenijim oružjem, od Kosova, preko Crne Gore, Vojvodine, Hrvatske i Bosne. Vojno-policijska promjena vlasti izvršena je u Vojvodini i Crnoj Gori, čiji je vojni kadar poslužio za najprljaviji rat, od Vukovara do Dubrovnika, a prisilnijem doseljavanjem pravosla­vaca iz Bosne i Hercegovine želi se izmijeniti demografska struktura cr­nogorskog stanovništva i riješiti po­litičko pitanje Crne Gore onako kako su zamislili tvorci Memoranduma SANU.

Dokumenta koja su ovđe navede­na nalaze se u Arhivu Vojno-istorijskog instituta u Beogradu.

Đorđe Perina, upravnik Saveza srpskih zemljoradničkih zadruga, održao je predavanje u Srpskom kul­turnom klubu, 16. VI 1937, pod naslo­vom: "Nacionalizovanje Vojvodine i Južne Srbije", u kome kaže:

"Ovi Arnauti, kao stran elemenat, predstavljaju za nas nacionalnu i političku opasnost. Brojno su jaki i kompaktni, zauzeli su centralni po­ložaj i prekinuli nam nacionalni kon­tinuitet i vrlo važne saobaćajne veze koje moraju proći kroz ove krajeve. Osim toga sva ova masa naslanja se na Albaniju, koja ima politički uticaj na nju...."

Đ. Perina kaže da su se, između 1921. i 1931, Srbi u Vojvodini um­nožili (kolonizacijom) za 17,3 odsto, a ostali Vojvođani samo za 6,86 ods­to, pa zaključuje: "Ovo je bio lep uspeh, jer je naš apsolutni broj pril­ično odskočio". Perina žali što posrbljavanje nije bilo potpunije: "Ni naše Bunjevce i Šokce nismo mogli pridobiti, već odoše u Hrvate (...). Jedini je put za nacionalizaciju Vojvodine da se manjine majoriziraju putem preseljavanja (...). Kad bi mogli zameniti 300.000 Madžara sa Srbima, naš bi se broj popeo na 774.000 ili 52 odsto, a sa Bunjevcima mi bi iznosili 881.500 ili 60 odsto. Ovim bi se rešilo osnovno pitanje nacionalizacije Vo­jvodine. Samo je pitanje da li je mo­guće izvesti ovo preseljenje", jer, kako veli Perina, to je teško pošto nema zemlje za naseljavanje novih kolonista a i "pitanje obzira prema Evropi i ugovoru o manjinama". Perina pre­dlaže preseljavanje pravoslavnog živ­lja ("Srba") iz Slovenije jer su "za Hrvate nacionalni teret", a Vojvodina bi dobila veći procenat "srpskog" sta­novništva.

Zanimljivo je koje sve metode predlaže ovaj autor, da bi se promijenila etnička struktura Vojvodine. Pošto je željeznica bila u državnijem rukama, koja u Vojvodini iznosi 2.200 km, sa preko 15.000 službenika, te služenike treba "dovoditi iz naših et­nički najjačih krajeva" pa bi nastalo "osveženje krvi", te da u službu treba primati "oženjene i sa najmanje dvoje muške dece".

Govoreći o Kosovu, Đ. Perina se dotiče i istočne Srbije: "Sa preselja­vanjem Arnauta i Turaka, treba rešiti i pitanje Vlaha u istočnoj Srbiji. Pre­ma statistici od 1921. tamo ih je bilo 143.000, dosta kompaktno naseljenih. U sedam srezova imali su apsolutnu većinu, i to u dva sreza preko 80 pos­to, u jednom srezu 73 odsto, a četiri sreza sa 50-60 odsto. Osim toga bilo ih je u tri sreza 25-30 odsto, u jednom srezu 16 odsto, a u tri sreza po 10 odsto. Iz srezova gde su kompaktni treba jedan deo poslati u južnu Srbiju i razrediti ih tamo po svoj pokrajini, a na njihova mesta u Krajini naselili naš narod". Pitanje Vlaha (Rumuna) "riješeno" je 1945. godine jednom anketom tadašnjeg Pokrajinskog ko­miteta KP Srbije, na čijem je čelu bio Marko Nikezić: po "rezultatima" te ankete Vlasi su se izjasnili da su "Srbi" koji govore rumunski, pa su i u "nau­ci" tretirani kao dio Srba, "posebna grupa" koja se izdvaja po "izvesnim etničkim karakteristikama a najviše kao dvojezična masa (rumunski i srpski)".

Što se tiče dalje srbizacije, Đ. Pe­rina misli da glavni zadatak pripada školstvu. "Nacionalnom radu među našim (pravoslavnim i musliman­skim) elementom u južnoj Srbiji smetaju izvesne stvari. Tu dolazi na pr­vom mestu jugoslovenstvo, koje je potislo srpstvo i time izvuklo osnovu nacionalnom radu (...). Ponajjače sredstvo nacionalizovanja - školu - ispustili smo iz naših ruku. Niti nam je škola srpska, ni duh u njoj, niti su nastavnici isključivo Srbi, koji bi nacionalno radili, a bez toga se postižu slabi nacionalni uspesi. S toga treba u ovim našim krajevima u kojima nema Hr­vata i Slovenaca u sav državni i autonomni rad, a naročito u školu, uvesti srpski pro­gram i duh. Bez toga će se teže nacionalno osvestiti one nesvesne naše mase. (...). Pored toga tamo tre­ba razviti jači kulturni ži­vot u čistom nacionalnom duhu preko viših škola, nauke, književnosti, pozorišta, novina i drugih sredstava. Sav naš rad treba udesiti da privlači, jer ina­če nema uspeha. Što ulazi u glavu ne pridobija, već samo ono što ulazi u srce (...). Nacionalni rad u Vo­jvodini je teži, jer su manjine tamo kulturno i pri­vredno naprednije, a nacionalno gotovo svesne".

Kao što se vidi, Srpski kulturni klub se suprotstavljao tzv. "jugoslavenstvu" kralja Aleksandra Karađorđevića koji je svojim ukazom (3. X 1929) naz­vao zemlju Jugoslavija a narod u državi "jugoslavenskim narodom", što je bila "samo maska ispod koje se jasno krije velikosrpska politika", kako docnije za­ključuje Svetozar Pribićević, jedan od najvatrenijih tvoraca Jugoslavije. Ale­ksandar je mislio da će centralizmom ublažiti suprotnosti između naroda koji su se našli u novoj državi. Nakon atentata na Stjepana Radića (izveo ga potuđeni Crnogorac - Punisa Račić) kralj Aleksandar je uzviknuo da je prije za podjelu države nego za fed­eraciju. Vladimir Dvorniković je tada zapisao da "nema još ni jedinstvenog pojma ni jedinstvene ideje o naciona­lizmu koji treba da bude nosilac dr­žave". On gubi iz vida da je teror u Crnoj Gori, Kosovu, Makedoniji, Hrvatskoj i Bosni - uništio idealizirano tzv. jugoslovenstvo. Čak je i Sv. Pribićeviću bilo postalo jasno (iako dockan!) da u Jugoslaviji ima "raznih indi­vidualiteta koji ne podnose vlast jednih nad drugima". Od mnogijeh autora omalovažavani su oni koji su postavljali crnogorsko pitanje, a for­sirani su Crnogorci potuđenici koji su negirali crnogorstvo, od kojih se stvorio poseban tip "legionara" što se bore protivu sopstvenog naroda. U navedenom tekstu Đ. Perine, u kome se daje posebni zadatak školstvu u procesu srbizacije, važno je uočili njegovu aktuelnost kad je u pitanju crnogorsko školstvo i kultura, u kojima u totalu djeluje velikosrpska legija. Jedino je ohrabrujuće što je to festivalsko-školsko i turističko propagiranje velikosrpstva na izuzetno primitivnom, neinteligentnom, legandarno-slaboumnom nivou, pa često postiže suprotan rezultat; a osim toga, relativno je lak posao neutraliziranje te epsko-srpsko-kafanske "edukacije".

Prema podacima popisa od 31. I 1921. godine, koje navodi Đ. Perina, u zemlji je bilo neslavenskog stanovništva: Rumuna 229.000, Nijemaca 513.500, Mađara 472.000, Albanaca 442.000, Turaka 150.000. ostalih 64.500. "Na osnovu ovoga računa - zaključuje Perina - može se postaviti pravilo, da se oblasti jedne države sa velikim procentom stranog stanovništva mogu nacionalno majorizirati samo istodobnim iseljavanjem stranog i useljavanjem svoga naroda, odnosno izmenom stanovništva Na prvom mestu treba početi sa iseljavanjem Arnauta u Albaniju. Tamo ima još dosta puste zemlje, koja može primiti veliki broj naših Arnauta.

Inženjer Arsenije Krstić održao je predavanje u Srpskom kulturnom klubu 4. aprila 1938, iz kojega donosimo neke odlomke. "Južna Srbija, kaže Krstić, je za nas sva ona teritorija koju je 1912. i 1913 (...) srpska vojska oslobodila i prisajedinila predratnoj Srbiji, sa onim delom koji je crnogorska vojska oslo­bodila u tim ratovima". Krstić se odmah opredjeljuje za kolonizaciju tzv. južne Srbije: "Mi možemo imati uspeha u južnoj Srbiji samo tako ako se rešimo za ovaj drugi problem, za kolonizaciju narodnih masa, etnički čistih masa, bez obzira odakle one dolazile..." O položaju do tada koloniziranih Crnogoraca Krstić donosi zanimljive podatke: "Imamo mi još veliki broj crnogorskih porodica na­seljenih u Metohiji koje žive u pletenim kolibama pokrivenim busenjem i šumskim lišćem (slame još nema jer zemljište nije iskrčeno ni zasejano). Takve sam kolibe video pre četiri godine između sela Crnobrela i Loćana, u sitnim šumama dečanske planine, na pravcu Peć-Đakovica. Veći deo takvih porodica živi rđavo. Što je najgore, mnoge porodice nisu u stanju da za dugi niz godina iskrče šumsko zemljište, jer se u većini slučajeva naseljavaju slabe porodice, sa malim brojem članova, i to većinom maloletnih".

Inž. Krstić predlaže osnivanje instituta agrarnog, koji bi potirao razlike među narodima (!): "da skoncentriše sav svoj rad na uspostavl­janju veze između centralnog vardarskog tipa i dinarskog tipa, putem kolonizacije. Institut bi imao da pripremi mogućnost našeg etničkog grupisanja u arnautskim masama". Ovaj autor, dakle, pledira da se prvo poništi razlika između južnih Slave­na, pa da se onda pristupi asimilaciji Albanaca, jer: "Dok je arnautski elemenat svež i očuvan, neistrošen u borbi, petstogodišnji gospodar, surov i neumitan gospodar kad je u pi­tanju borba za zemlju, nedirnut alko­holom i civilizacijom, laktofan i pretežno vegetarijanac, dotle naš seljak... upotrebljava prilično dosta alkohol, načet tuberkulozom". Sela pored albanske granice treba što prije, misli Krstić, naseliti Brsjacima, Ličanima i Crnogorcima.

Krstić se opet vraća Crnogor­cima: "Treba nešto pojačati strujan­je plavogusinjskih Crnogoraca pre­ko Bogićevice u pravcu Dečana, gde su se oni za poslednje 3-4 godine vrlo dobro snašli na negdašnjim stanovi­ma Arnauta iz Metohije".

Krstić pokušava da literarizira svoje formulacije: "Na bojnom polju pobednici, u borbi za zemlju pobeđeni. U borbi div-junaci, na njivi sebar mukotrpni. Neimari države hiljadu godina u dimu i blatu, sa gunjem boje davno zarđalog gvožđa i opancima (od) sirove kože... Za petstotina godina naučili smo mnoge da budemo sramežljivi i stekli suviše mnogo obzira, što nam je često smetalo da budemo odlučniji kada je to bilo potrebno (...). Istorija arbanaškog prodiranja u našu (!) zemlju nosi odlike rasne borbe, koja se u Metohiji, Kosovu, Šalji, Drenici i Pologu završila našim potpunim porazom".

Krstić etničko čišćenje podiže na nacionalni zadatak: "Borba za zem­lju u južnoj Srbiji nije samo prosta zamena dobara, to je pre svega nacionalno-privredna borba jer su se u njoj sukobila dva nacionalna ele­menta: mi i Arnauti (...). Osim našeg rada na kolonizaciji, mi za sada nemamo nikakav drugi plan za osva­janje zemlje od Arnauta u južnoj Srbiji. To osvajanje zemlje ne samo što je potrebno za privredno i zdra­vstveno jačanje nacionalnog ele­menta, nego je isto tako važno i po­trebno za sigurnost zemlje i odbranu naših južnih granica. Zato je borba za zemlju u južnoj Srbiji u prvom redu državni problem". Iako se ovaj autor, kao i ostali, poziva na "sigurnost zemlje", proteklo je više od pola stoljeća od nastanka ovih tekstova, a Srbiju niko još nije napadao s juga.

Arsenije Krstić preuzima tezu koja je ponavljana od 19. stoljeća, da su Crnogorce čuvale planine, što znači da je isticana primarnost relje­fa (tla), iako je poznato da je bilo naroda koji su živjeli takođe u planinskijem predjelima, ali su bili pokoravani. On je ovđe poautorio i, za neke Crnogorce, primamljivu legen­du o "čistoti plemena", koja zanema­ruje činjenicu o prožimanju crnogorskijeh slavenskijeh predaka sa zatečenijem slojem romansko-ilirskog i drugog stanovništva. Krstić kaže: "Slobodu Crne Gore i čistotu pleme­na očuvale su planine. Naše (!) su planine velike nacionalne tvrđave. Snaga planine za očuvanje naroda isto je tako velika kao i snaga naro­da". Pošto je Krstić prihvatio propa­gandu da su Makedonija, Kosovo i Sandžak, koje on naziva južnom Srbijom, bili "nacionalno čisti", on postavlja kao nacionalni zadatak "vraćanje" te "nacionalne čistote", što bi trebao da pripremi agrarni institut, čije osnivanje predlaže: "Institut bi imao da priprema mogućnost našeg etničkog grupisanja u arnautskim masama Metohije, Kosova, Dre­nice, Šalje, Kačaničke Klisure..., a zatim da svestrano proučava naše krajnje pozicije prema Egejskom moru, prema novostvorenom stanju u grčkoj Makedoniji dolaskom to­likih miliona Grka iz Male Azije...". Pošto se, veli A. Krstić, najbolja zemlja nalazi u arnautskim rukama, "tre­ba što pre da pređe u naše ruke" pa pošto su prilike teške, "Arnauti bi prodavali zemlju za jeftine pare (...). Na taj način bi mi uspeli da počnemo sa ubacanjem pojedinih naših porodica u čista arnautska sela (...). To bi bio siguran put razbijanja arnautskih etničkih masa, ako bi se sistematski radilo (...). Ograničava­njem šuma u metohijskoj oblasti na ograncima Prokletija mi smo oduze­li sve šume i pašnjake od arnautskog elementa."

U predavanju koje je u Srpskom kulturnom klubu održao Jovašević tretiran je problem saobraćaja između Crne Gore i Sandžaka. Ovaj autor polazi od tvrdnje da je tadašnji jedini put kroz Sandžak služio samo "kao veza između musli­manskog sveta sa našega juga, sa muslimanskim svetom u Bosni... te na taj način Sandžak, u kome je naselje od 94.000 pravoslavnih a 108.000 Muslimana, služi kao veza između Muslima­na iz Bosne, u kojoj po statistici od 1921. godine ima 594.000 Muslimana, sa Muslimanima na jugu, kojih ima po statistici od 1921. godine 650.000". Jovašević insistira da se izgrade takvi putni pravci koji će doves­ti do razbijanja i asimilacije Muslimana:

            "a) ...tim bi se uznemiravala njihova sadašnja potpuna slo­boda kroz naselja i opštine čisto muslimanske;

            b) prolaznici uočili bi jevtinoću zemljišta i otpočeli se sami naselja­vati putem kupovine;

            v) uspostavljanjem puteva vršila bi se kolonizacija...;

            g) naseljavanje kupovinom ili kolonizacijom dovelo bi Muslimane u položaj manjine, i na taj način os­tali bi bez ikakvog uticaja u opštinskim upravama. Za ovo imade pot­pun dokaz, jer izradom puta od Berana do Bijelog Polja, stanovništvo Crne Gore upućeno je za Srbiju kroz Pljevlja, te su Muslimani, odmah po puštanju puta u saobraćaj, iz svojih ruku izgubili uprave opština: Bjelopoljsku, Šahovićku, Pavinopoljsku, Pljevaljsku i sve usputne do Rudog;

            d) dovođenjem Muslimana u položaj manjine oni bi izgubili uticaj i na upravu u državi pri izboru nar­odnih poslanika. I za ovo imaju gor­ko iskustvo, jer su proradom pomenutog puta izgubili za navek većinu u izboru poslanika za Bijelo Polje, Pljevlja, pa i za Prijepolje, iako je Prijepolje za 32 km udaljeno od ovoga puta kojim se služi Crna Gora pri kretanju za Srbiju i obratno;

            d) muslimansko gradsko sta­novništvo usled puštanja u promet puta Berane-Rudo, izgubilo je iz svojih ruku trgovinu i privredu...;

            ž) izgradnjom puteva kroz Sandžak, tj. iz bivše Srbije za bivšu Crnu Goru, u potpunosti bi se presekla veza i postojeći koridor, bosanski Muslimani ne bi imali podršku sa Muslimanima na jugu".

Jovašević, može se zaključiti, ne uzima u obzir druge važne činioce koji su uslovili potiskivanje Muslimana iz javnog života.

Dr Borivoj Panjevac, sekretar Opšte državne statistike, u svom predavanju, koje je održao u Srps­kom kulturnom klubu, bavio se pi­tanjem jezika manjina, te potrebom njihovog odumiranja.

"Popis stanovništva koji je izvr­šen 31. januara 1921, nije uopšte uzimao u obzir narodnost. Pored drugih obeležja uzimali su se iskazi o maternjem jeziku stanovništva. Međutim, ti iskazi nisu se publikovali kao podaci o maternjem jeziku, već je maternji jezik poslužio kao jedina oznaka za određivanje presumptivne narodnosti. Prema maternjem jeziku zaključivalo se o narodnoj pripadnosti, tako da su sve jezičke manjine u našoj državi, eo ipso, proglašene za narodne manjine...

Da se tome doskoči pokušalo se popisom stanovništva od 31. marta 1931, da se obuhvati i obeležje nar­odnosti kao poseban atribut. Na­žalost, usled rđave organizacije popisa, pokušaj nije uspeo. Ostaje da se i sada pođe putem kojim se išlo pri određivanju popisne građe iz 1921, tj. da se podaci o maternjem jeziku smatraju kao podaci o narodnosti, ili pak da se ti podaci i publikuju samo kao podaci o maternjem jeziku stanovništva. Ovo drugo rešenje ima opet nezgodu, što bi se narodna većina srpsko-hrvatsko-slovenačka cepkala na dva dela - srpskohrvatski i slovenački jezik. Ali je tu najbolje držati se poznatog ustavnog propisa koji govori da je službeni jezik srpsko-hrvatsko-slovenački i iska­zati obadva književna jezika u jednoj rubrici".

Panjevac dalje kaže da se "može očekivati da će manjins­ki živalj opadati u onoj meri u kojoj se narodni jezik ('srpsko-hrvatsko-slovenački' - p.p.) kao nosilac nacionalne duhovne kulture bude širio, naročito kod onog dela današnjeg po jeziku manjinskog stanovništva u kome, doduše, nema uvek jasnog nacionalnog osećanja, ali latentno postoji izvesna svest o krvnim vezama sa narodnom celinom... Već se može konstatovati da, npr. rumunski jezik poka­zuje znatno opadanje u istočnoj Sr­biji između dvaju popisa, 1921. i 1931".

 "Monitor", god. 4, br. 155, Podgorica 8. X 1993, str. 28-29; br. 156, 15. X 1993, str. 28-29.