DVIJE SMRTI CRNOGORSKOGA KOMITE: Đe i kada je ubijen Majo Vujović? (1)

  Piše: Vladimir Jovanović

„Bilo je to 1980-ih, na predavanju razredu na Stanfordu (Stanford University) o otporu Turcima na Balkanu, kada sam govorio o hajducima, patriotima-banditima. Moji učenici su fascinirani ovim 'robinhudovskim' pričama i njihovim legendarnim podvizima.

Tokom rasprave, nakon časa, jedan od studenata reče mi s nekim ponosom da mu je rođak bio poznati hajduk i da pośeduje njegovu fotografiju nakon što je ubijen u borbi.

Izrazio sam interes za tu fotografiju i zamolio ga da mi je donese; što je i uradio.

Bila je to slika koju nikad ne bih mogao zaboraviti: mrtvi Majo śedi na stolici!“

Ovo su prevedeni citati Vojislava-Vejna S. Vučinića (Wayne S. Vucinich, 1913–2005), američkoga istoričara, objavljeni u članku pod naslovom „Transhumance” (zbornik „Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s“, 2003).

V. S. Vučinić , informišući čitaoce na engleskome govornome području i kroz svoje lično, dječačko iskustvo odrastanja u jednome selu istočne Hercegovine, o crnogorskoj podjeli na Zelenaše („Greens“) i Bjelaše

(„Whites“) piše:

„Zelenaši su htjeli ili potpunu nezavisnost pod dinastijom Petrović, ili neki oblik južnoslovenskoga saveza u kojem će biti priznata puna individualnost Crne Gore.

Kralj Nikola, koji boravi u izgnanstvu, i Zelenaši teretili su Bjelaše da su ih Srbi na vlast instalirali nelegalno i pozvali su na savezničku intervenciju radi popravljanja stanja.

Građanski sukob se proširio i van granica Crne Gore, na suśednu Hercegovinu.

Śećam se živo kad je Majo Vujović, jedan od posljednjih lidera pobunjenika, koji se uglavnom nazivaju Komiti, ubijen u Baljcima, selu blizu Bileće“.

Marko Vujović, zvani Majo, rođen 1893. u Ožegovici (Čevo), od oca Baja i majke Petrane, poručnik Crnogorske narodne vojske i nakon prethodnih pogibija Antonija i Blaža Bojovića, Milije i Miloša Rakočevića, Boža Krivokapića, Vukosava Vlahovića, Milovana Bulatovića, Todora Dulovića, Jakova Mušikića, Milutina Muja Bašovića, Sava Raspopovića, Petra Zvicera, Draga Prelevića, Ilije Lakićevića, Marka Miljanića, Blagoja Vučića i ostalih – dotad ukupno njih oko 220 boraca Za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore – te predajâ, hapšenjâ i suđenjâ komitskim grupama u kojima su bili Jovan Gardašević, Mlađen Knežević, Dragiša Grdinić, Grujica Čupić, Mitar Jakić, Veljo Đurđevac, Boško Boričić, Radojica Orović, Vaso i Srdan Šćepanović, Bogić, Mašan, Savo i Vučić Bulatović, Milutin Obradović, Miladin Mešter, Jole Marković, Radojica Nikčević, Đorđije Kustudić, Radoš i Miloš Vlahović, Savo i Miloš Grujić, Mijat Lakušić, Milovan Božović, Boško Agram, Pavle i Živko Vukićević, Nikola Vujinović, Stanko Sabak Ivanović, Ilija i Gavro Ašanin, Jokica Andrijević i hiljade drugih – i dalje je 1925. god. sa svojom grupom na slobodi u planinama.

Vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) saopštile su prethodno da je Majo Vujović ubijen 28. decembra 1923. god. u akciji srpske žandarmerije u Rubežu - Šćepan Dolu, kod Nikšića, kada je likvidirano 11 komita predvođenih S. Raspopovićem, M. Bašovićem i P. Zvicerom.

Objavljena je fotografija na kojoj je, uz druge masakrirane komite, navedeno da je među njima i leš Maja (poneđe ga tadašnja štampa imenuje i kao „Mada“).

Pa je taj podatak – o navodnome mjestu i vremenu pogibije Maja Vujovića – crnogorska istoriografija, bez provjere, uglavnom preuzimala.

Da li su to vlasti KSHS uradilie u stvarnome uvjerenju da je to on, ili je u pitanju greška?

Možda „kombinacija“ lokalnih vlasti da se uzme pozamašna novčana nagrada koja je za njegovo ubistvo iz Beograda raspisana (glava mu je tada bila ucijenjena na 30.000 dinara)?

Ili je Majo Vujović uspio da se probije iz opkoljenoga Rubeža – pa je to režimu bili nezgodno da to javno prizna – ili nešto sasvim drugo?

Sada nije toliko važno.

Uglavnom, Majo Vujović nije likvidiran kod Nikšića, 28. decembra 1923. god.

Čak i nakon ubistava u Rubežima, srpska štampa, koja komite proglašava „zlikovcima, odmetnicima, razbojnicima, banditima, etc“, iako njihovu brojnost tada procjenjuje svega „na oko stotinu“, piše da oni „potpuno gospodare crnogorskim selima“.

Kako je sve manji broj Crnogoraca, uprkos novčanoj nagradi, u to vrijeme spreman da se, iz straha za život i moguće krvne osvete nad svojom rodbinom, angažuje u gonjenju komita, to se u Crnu Goru – nju u Beogradu nazivaju „pokrajinom“ – dovlače žandarmi i vojnici z drugih krajeva.

U uvodniku „Zločini i odmetnici u Crnoj Gori“, beogradski vladin list „Politika“ od 1. januara 1924. god. piše:

„Što se tiče žandarma i vojnika upotrebljenih za obezbeđenje reda i mira u pokrajini, oni su se oprostili sa životom čim su stupili na crnogorsku granicu“!

Jedan veći broj njih su bili žandarmi Muslimani i Srbi dovedeni iz istočne Hercegovine, koji su učestvovali u nekim smaknućima i hapšenjima crnogorskih komita.

Što iz razloga osvete nad tim žandarmima, a što zbog blizine Crne Gore, zatim da bi izbjegli hajke i-ili represalije nad crnogorskim stanovništvom, koje im je davalo utočište, veći broj komita, kraće ili duže vrijeme, djelovao je na prostorima istočne Hercegovine.

U knjizi Novaka Adžića „Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940)“ nalaze se podaci iz sudskih spisa da su komiti Đorđije Radojičić i Damjan Adžić bili, između ostaloga, optuženi da su u jesen 1922. god. u Goliji – planini na granici prema Hercegovini – ubili dvojicu žandarma muslimanske vjeroispovijesti, a da je, otprilike u isto vrijeme u Tološima – tada selu kod Podgorice – grupa komita Vuka Radovića ubila narednika DavidaReljića i ranila žandarma Ćazima Omerovića.

Ž. Nikčević, B. Radojičić, D. Adžić i drugi, tvrdila je optužnica, kod hana Mehmeda Džubure u blizini Gackog su 1. maja 1923. god, žandarme – narednika Dragišu Janjića i Ćamila Hadžipašića , „zaklali, ostavivši na mrtvim žandarmima ceduljicu sa natpisom: OSVETA ZA NAŠEGA DRUGA TODORA DULOVIĆA“.

T. Dulović je, prethodno, 15. aprila 1923. god. ubijen u selu Prisoji kod Andrijevice.

Akcijom je rukovodio, kako je objavila srpska štampa, „žandarmerijski potporučnik Šabanović“, koji je za ubistvo čuvenoga crnogorskoga komite iz Beograda dobio novčanu nagradu i odlikovanje.

Međutim, osvetničke akcije nad pripadnicima srpske žandarmerije i vojske na prostorima istočne Hercegovine, uz pojas crnogorske granice, nastavljene su i 1924. i 1925. god.

Predvodio ih je upravo – „pokojni“ Majo Vujović.

„Za mesec dana samo, u jednom malo srezu – Gacku – palo je od razbojničke ruke devet ljudskih glava a istraga i potera za razbojnicima nije dala nikakve rezultate. Okrivljuje se za zločine četa Maje Vujovića iz Crne Gore“, piše „Politika“ od 15. avgusta 1925. god.

List, dalje, izvještava da oni (komiti) kod žrtava – koje mahom zaklane – ostavljaju pisma sa pečatom: KOMITET ZA NEZAVISNOST CRNE GORE“.

To nas opet dovodi do profesora Vejna S. Vučinića, koga su u SAD smatrali emeritusom slavističkih studija. U pomenutome članku iz 2003. god. on se priśeća svoga djetinjstva i straha od Maja Vujovića:

„Još uvijek mogu čuti ujaka Ivana koji mi jedne večeri kaže: 'Mali, čuvaj se da te komiti ne ufate!' ('Little one, be on watch lest the Komiti get you!'). Śećam se i vremena da su lokalne vlasti dijelile puške ljudima iz Bileće da ojačaju žandarmeriju koju su komiti napadali“.

Majo Vujović je u istočnoj Hercegovini zaveo režim osvetničkoga terora.

„Posle pogibije one grupe crnogorskih razbojnika, sa Mujom Bašovićem i Raspopovićem na čelu, odmetnička akcija u Crnoj Gori počela je naglo da malaksava“, pisala je 3. septembra 1925. god. „Politika“.

Međutim, „ostalo je bilo još nekoliko manjih bandi, među kojima i banda Vujovića; ali pošto joj je rad u Crnoj Gori bio onemogućen, ona je morala da se prebaci u Hercegovinu – tamo je Vujović ubrzo postao strah i trepet“.

U stalnoj pratnji s Majom Vujovićem bila su najmanje trojica drugih poznatih crnogorskih komita: Dušan Roganović, Đorđije Drašković i Stevo Stevović.

Toj grupi vlasti su pripisivale ubistvâ žandarma, vojnika, predstavnika i aktivista vlasti, policijskih konfidenata i drugih , njih ukupno čak 59 (i slovima: PEDESET I DEVET)!

„Potere koje su gonile Vujovićevu bandu nisu nikako uspevale da dođu s njima u dodir, jer su se oni vrlo obazrivo kretali. Zato je Ministarstvo unutrašnjih dela povisio onomad ucenu njihovu i to za Vujovića na 50.000 dinara, a za njegove drugove na po 30.000 dinara“. (Radi poređenja, dnevni list „Politika“ je koštao 1 dinar).

Početkom septembra 1925. god, kada je bila već zakazana višednevna pośeta Aleksandra Karađorđevića Crnoj Gori, njegova prva i jedina u svojstvu kralja, pronijele su se, za vlasti užasne glasine, da – uprkos planiranim grandioznim mjerama bezbjednosti sa dovlaćenjem cijelih pukova iz drugih oblasti i gardijske jedinice – Majo Vujović sa svojom grupom prekaljenih komita priprema njegovo ubistvo...

(Nastavlja se)