O borbi Kralja Nikole u egzilu za opstanak Crne Gore protiv velikosrpske okupacije i nasilne aneksije crnogorske države

(uz stogodišnjicu od smrti kralja Nikole I Petrovića-Njegoša, sahranjenog, na današnji dan, 5. marta 1921. godine u San Remu, Italija)

Za Antenu M piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar

Kralj Nikola I Petrović Njegoš, suveren, vladar Crne Gore, vrhovni komandant crnogorske vojske, uspješni diplomata, reformator i modernizator crnogorske države, njen višedecenijski simbol i personifikacija, bio je prognan iz Crne Gore, a potom i nasilno svrgnut s prijestola zemlje, iznevjeren i izdan od brojnih svojih najužih saradnika, vojskovođa, generala i drugih oficira, premijera i ministara svojih vlada, poslanika i drugih političara, crkvenih velikodostojnika, činovnika...

Od razočarenja, tuge i bola, nevjerstva i izdajstva  slomljen i skrhan Kralj Nikola je presvisnuo za Crnom Gorom u tuđini, daleko od svoje napaćene domovine. Umro je kao prognanik, u siromaštini, u Kap d' Antibu, na jugu Francuske, 1. marta 1921. godine, a sahranjen je 5. marta 1921. godine u San Remu (Italija).

Sekretar Kralja Nikole, izvanjac Miloš Živković, u svojoj knjizi »Pad Crne Gore« (»Mjesto vijenca na grob Kralja od njegovog bivšeg Sekretara«) tvrdi da je bio očevidac kada je, prilikom odlaska u progonstvo, Kralj Nikola zavapio: »Otvorite se nebesa, zašištite crni oblaci, sinite munje, udrite gromovi, ispišite strijele po svudu Božijem, nepravdu strašnu i nečuvenu, učinjenu jednom Kralju i njegovom Narodu, i razbite, sažežite u prah i pepeo zabludu, nevjerstvo i izdajstvo spram jednog nemoćnog starca ostavljenoga njegovoj nemoći i bijedi« [1].

Dok je Kralj Nikola, kao saveznički vladar države saveznice, bio u progonstvu, konfiniran i zatočen na tlu Francuske, dok mu je voljom srpskih i francuskih vlasti spriječen povratak u domovinu, Srbija je izvršila invaziju, okupaciju i aneksiju Crne Gore 1918. godine.

Kralj Nikola suprotstavljao se subverzivnim i destruktivnim napadima na državno i nacionalno dostojanstvo Crne Gore i crnogorskog naroda. Suprotstavljao se permanentnoj i agresivnoj militarnoj, političkoj, diplomatskoj i propagandoj ujdurmi, harangi i zavjeri protiv Crne Gore, koju je sprovodila zvanična Srbija, uz pomoć nekih saveznika, u prvom redu Francuske. Crnogorska drama i tragedija, od strane srpske politike i diplomatije, organizovano i orkestrirano predstavljena je međunarodnoj javnosti potpuno lažno. U figurativnom smislu rečeno, bila su to Potemkinova sela.

Srpska Vlada je kontinurirano radila na uništenju državnog integriteta i međunarodnog subjektiviteta Kraljevine Crne Gore. Ona je, u suštini, koncipirala i organizovala tzv. podgoričku skupštinu krajem 1918. godine sa ciljem svrgavanja kralja Nikole s crnogorskog prijestola i nasilne aneksije Crne Gore Srbiji.

Odluke tzv. Podgoričke skupštine od 26. novembra 1918. godine, kojima je Crna Gora prestala da postoji, bile su, sa stanovišta imperativnih normi crnogorskog Ustava i nacionalnog zakonodavstva, apsolutno ništavan akt, uz to potpuno suprotan pravilima i običajima međunarodnog prava i morala, akt koji je do kraja pogazio i obezvrijedio načela slobode, pravde, etike i istine. Odluke tzv. Podgoričke skupštine su napisane od strane srpskih vlasti i donijete po njihovom naređenju. Oni koji su ih donijeli i usvojili učinjeli su krivično djelo, za koje je, prema tada važećem  Krivičnom zakoniku Crne Gore, bila predviđena najteža kazna – smrtna kazna (član 87  tadašnjeg Krivičnog Zakonika Crne Gore).

Ministar u crnogorskim emigrantskim vladama Nikola (Niko) Hajduković opisuje, u svojim memoarima, reakciju Kralja Nikole u trenutku kada je na njegovu adresu u progonstvu stigao primjerak rezolucije tzv. Podgoričke skupštine. Niko Hajduković piše da je tada Kralj Nikola pozvao članove Vlade i da je ministru dr Peru Šoću dao da pročita tekst rezolucije. Niko Hajduković navodi da je tada kao aktivni ministar bio očevidac, neposredni svjedok, kad im se Kralj Nikola, komentarišući odluke tzv. Podgoričke skupštine, obratio riječima: »Eto, vidite li što radi jedna šačica Crnogoraca! To su izrodi, bijednici, jadnici i potplaćeni izdajnici! Boga mi, jednoga dana skupo će oni da plate to njihovo izdajstvo što čine prema svojoj grudi zemlje« [2].

Kralj Nikola je, iz Nejia kod Pariza, u proklamaciji Crnogorcima od 6 januara 1919. godine, iz progonstva, istakao i ovo: »Meni u izgnanstvu preostajao je mučan i ničim nezaslužen zadatak  da branim čast i ugled Crne Gore od bijednih sinova zemlje naše, od kojih neki bijahu uživali i moje povjerenje, a koji se staviše u službu zvanične Srbije, da za novac klevetaju i izdaju ne samo mene, nego sve što je najsvetije i najdraže svakom Crnogorcu... Kad je neprijatelj slomljen silnim udarcima naših udruženih saveznika, napuštio našu milu Crnu Goru, okupirala ju je, u ime vlade Srbije, njena vojska. Ona je ušla ne s grančicom mira i bratske ljubavi nego s namjerom da sruši najveće dobro svakog naroda i države – suverenitet njen, i uništi njeno državno biće, koje je tekovina vjekovnih napora i krvavih borbi Crnogoraca.

Da bi se pred svijetom, kao Pilat, mogla od ovog bogomrskog i u istoriji nezapamćenog zločina pravdati i preturati ga na narod crnogorski ona je falsifikovala volju narodnu. Skupila je takozvanu Veliku narodnu skupštinu na jedan nasilnički način, čije odluke nemaju nikakve važnosti, jer Velika narodna skupština i ne postoji kao ustanova po našem ustavu, a kamoli da je nadležna da rješava o sudbini Crne Gore! Pa i ovakav zločin izvršen je prepadom, kukavički lišavajući od učešća o rješavanju o sudbini zemlje nekoliko hiljada  mučenika i heroja, koji  se još  ne  bijahu vratili  iz ropstva«[3].

Podsjećanja radi, tzv. Podgorička skupština iz 1918. godine nije bila ni narodna, ni demokratska, već antinarodna i antidemokratska, nelegalna i nelegitimna.

Sačinjavala su je fizička lica koja nijesu imala status poslanika i koja po onda važećem Ustavu i zakonodavstvu Crne Gore nijesu imala pravo da odlučuju o državno-pravnom statusu Crne Gore. Tzv. Podgorička skupština je pod bajonetima i bombama usvojila unaprijed od strane srpskog dvora Karađorđevića i Vlade Nikole Pašića napisane odluke koje su Crnoj Gori namijenile smrt, odluke koje su predstavljale rušenje ustavnog poretka, državnog uređenja Kraljevine Crne Gore, koje su označavale nasilnu aneksiju, prisajedinejenje Crne Gore Srbiji u uslovima njene okupacije i terora nad narodom. Treba istaći istorijsku činjenicu da je kralj Nikola, u mnogim svojim pismima, proklamacijama, protestima, apelima, predstavkama i itd., te u mnogim susretima koje je i u progonstvu ostvarivao sa stranim državnicima, vojskovođama i diplomatama, uvijek o tzv. Podgoričkoj skupštini govorio da je ona lažna i falsifikatorska, da je akt nasilne aneksije Crne Gore itd. Tzv. Podgorička skupština je bila uperena protiv istorijskog, državnog, etničkog, kulturnog i civilizacijskog bića i tradicije Crne Gore [4].

Srpski Dvor, faktički u rukama regenta Aleksandra Karađorđevića, i radikalska Vlada sa svojim vojnim, političkim, diplomatskim i drugim instrumentarijom, uspjeli su da ishoduju da Francuska zabrani povratak kralja Nikole u Crnu Goru.

Suštinski, regent Aleksandar je zabranio povratak u domovinu kralju Nikoli. Crnogorski suveren u progonstvu nikako nije htio da se pomiri sa tom činjenicom i uništenjem nezavisnosti Crne Gore. U tom smislu je američkom pukovniku, novinaru i publicisti Stivenu Bonsalu, koji je to objavio 1946. godine u svojojoj knjizi „Mali narodi u Versaju-tuzitelji i molioci“, izrazio svoje ogorčenje, ali i namjere, želje i nade, rekavši mu i ovo: »Moj pokuvniče, uznemirava me činjenica da sudbina moje zemlje i moja lična uzrokuje vašu zabrinutost. Dozvolite mi da kažem da ne bi trebalo.

Pozajmite mi ovog vašeg komandanta kao simbola američke simpatije; obezbijedite za mene toliko dugo odbijane pasoše, koji će mi omogućiti da dospijem do granica svoje rodne zemlje, koju Vaš komandant takođe zna i takođe voli, i tada će crnogorsko pitanje nestati kao snijeg na Lovćenu kada jugo duva. Ja sam u izgnanstvu i čovjek pod zlobnom zabranom, ali čim pređem granicu moje rodne Crne Gore vojnici mojega zeta i mojega unuka će pobjeći a meni će biti ispod časti da ih gonim«[5].

Kralj Nikola ovdje misli vrlo konkretno: na srpske okupacione vojnike svojega zeta Kralja Petra Karađorđevića i unuka regenta Aleksandra Karađorđevića.

U jednom pismu iz progonstva  kralj Nikola je početkom 1919. godine rekao i ovo: »Neka Crnogorci dobro znadu da sam, dok je duh u meni svugdje i svakad njihov, cijelijem srcem, i da ću se svakoj odluci njihove volje dragovoljno pokloniti, samo jedno ne, ni sad niti ikad: uništenju nezavisnosti Crne Gore. Na to, ni živ ni mrtav, pristati neću« .          

Kralj Nikola je u intervjuu kojeg je dao piscu i novinaru Herbertu Vivijenu jezgrovito opisao teror, koji je u to vrijeme vladao u Crnoj Gori, ovim riječima: »Iz Crne Gore nemam vijesti, jer je srpska okupaciona vojska ustanovila kordon kroz koji ne puštaju ni pisma ni ljude. Dobijam izvještaje, koji mi moji povjerenici donose po cijenu života. Izgleda da tamo vlada pravi teror. Ubijaju se bez suda ljudi, žene i đeca, bombe se bačaju u kuće mojih prijatelja a novac se prosipa kao voda da bi se Crnogorci odrekli zakletve. Sigurno ste čuli o mome smjenjivanju i o aneksiji Crne Gore. Ali to je izglasala lažna Skupština, koju su Srbi nazvali Velikom skupštinom – ime koje ne postoji po našemu Ustavu. Niko tu skupštinu nije birao, već su je izabrale razbojničke čete u ime Srbije« [6].

Pravo Crne Gore na samoopredjeljenje, 1918. godine, surovo je povrijeđeno. Prirodno i legitimno pravo na samoodbranu Crna Gora je pokušala da tada ostvari, ali objektivno u tome nije mogla uspjeti, s obzirom na okolnosti koje su onda vladale i činioce koji su opredjeljivali i odlučili njenu sudbinu. Kralj Nikola i legalni i legitimni predstavnici Crne Gore u progonstvu, kao i crnogorski ustanici, gerilci u zemlji, hrabro, dostojno, herojski i viteški  borili su se za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Međutim, ta borba nije donijela plodonosan rezultat. Kralj Nikola je u pismu kojeg je 26. avgusta 1919. godine uputio iz Neja kod Pariza francuskom premijeru i predsjedavajućem Versajske mirovne konferencije Žoržu Klemansou istinito, pošteno i pravično, ali, nažalost, uzaludno, naveo i ovo: »Pitanje Crne Gore nije pitanje dinastije, kao što pokušavaju podmetnuti njeni protivnici. Ovdje se radi baš naprotiv o velikom principu, čije poštovanje treba da bude veće, jer se radi o čuvanju mučno stečenog prava jedne slabe zemlje i jednog malog naroda«[7].

Kralj Nikola je nadživio svoju državu Crnu Goru za tri godine.  Umro je u progonstvu, kad je već bilo izvršeno okrutno i kriminalno umorstvo nad Crnom Gorom. Teži kraj i veću nesreću nije mogao dočekati. Povodom njegove smrti, sin kralja Nikole, prijestolonasljednik Danilo uputio je narodu i vojsci proklamaciju. U njoj je, uz ostalo, istaknuto i ovo: »Njegovo veličanstvo Kralj nije ispuštio svoj veliki duh u slobodnoj Crnoj Gori, u sredini svojeg ljubljenog naroda, što je bio zaslužio kao veliki muž i vladar, koji se je cijeloga vijeka borio za slobodu, a protivu grube sile i tiranije.

On je umro s trnovitim vijencem mučenika; brižan i očajan za Čast, Pravo i Slobodu Crnogorskog naroda. On se je, blagodareći nepravdama i grubom nasilju onih za koje se nesebično, dobrovoljno i herojski žrtvovao; preselio u vječnost u tuđini, daleko od drage nam Crne Gore: ali i pri potonjem izdisaju on je čvrsto prigrlio na svojem srcu grudu zemlje crnogorske sa Careva Laza, koju je on uvijek sa sobom nosio kao simbol muka, herojstva i slave naše i koju će sa sobom u grob ponijeti. On je umro u posljednjem času misleći na Vas s riječima: »Neka Bog blagoslovi i pomogne moje nesrećne Crnogorce« [8].

***

[1] Ove riječi zapisane su u knjizi Miloša Živkovića »Pad Crne Gore«, Treće izdanje, Podgorica, 2000 godine, str. 193.
[2] Nikola Niko Hajduković, »Memoari«, Podgorica, 2000 godine, str. 443
[3] »Glas Crnogorca«, Neji kod Pariza, br. 62, od 15. januara 1919. godine.
[4] O nelegalnosti i nelegitimnosti tzv. Podgoričke skupštine iz 1918. godine vidjeti i: “Crna Gora pred Konferencijom mira- memorandum od 5. marta 1919. koji je od strane Vlade Kraljevine rne Gore predan Konferenciji mira u Parizu”, Ženeva, 1919; Dr Živojin M. Perić, “Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji”, Zagreb, 1940, reprint izdanje, Podgorica, 1999; Dr Dimitrije-Dimo Vujović, “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije”, Titograd, 1962 i dr Mijat Šuković, “Podgorička skupština 1918”, Podgorica, 1999.
[5] Ove riječi kralja Nikole objavio je Stiven Bonsal u knjizi » Mali narodi u Versaju – tužitelji i molioci« 1946. godine. Ovo je objavljeno i u feljtonu u listu »Vijesti«, Podgorica, od 12. II 2000, str. 11.
[6] Ovaj intervju kralja Nikole integralno je objavio dr Šerbo Rastoder u svojemu djelu »Skrivana strana istorije«, knjiga Prva, Bar, 1997, str. 238- 239.
[7] To pismo je integralno objavljeno u emigrantskom »Glasu Crnogorca« i u knjigama pod naslovom  »Cjelokupna djela Nikole I Petrovića Njegoša«, VI, Cetinje, 1969, str. 399-405, i »Nikola I Petrović Njegoš – Politički spisi«, Cetinje/ Titograd, 1989, str. od 489 do 495.
[8]  »Glas Crnogorca«, br. 91 od 3. marta 1921. godine.