Crnojević i Zetski zbor 1455. ukidaju jurisdikciju Srpske crkve (1)

Piše: Vladimir Jovanović

Na početku dokumenta od 6. septembra 1455. godine piše:

„U ime Oca, Sina i Duha svetoga, amin.

Neka je znano svakoj osobi koja vidi i razumije ovaj dokument: kako dođe u manstir Svetoga Nikole na Vranjini gospodin Zuan Bolani, providur mnogopoštovane Sinjorije mletačke, i tu dođe veliki vojvoda mnogopoštovane naprijed rečene Sinjorije, STEFAN CRNOJE, sa svim ZETSKIM ZBOROM, od svoje dobre volje i bez ikakve prisile, no samo sa svojom dobrom vjerom i srcem pristadoše da uđu pod upravu mnogopoštovne Sinjorije pod uslovom da zadrže iste običaje koje su imali u vrijeme Gospodina Balše”.

Ugovor je napisan najprije na slovenskome jeziku, kako stoji u napomeni prijevoda akta koji je arhivirala Mletačka republika (Sinjorija).

Jedna od odredbi ugovora, o kojoj pišem u nastavku, potvrđuje ne samo da su se 1455. Stefan Crnoje i Zetski zbor stavili nominalno pod vrhovnu mletčku vlast, zadržavajući suštinski nezavisnu unutršnju samoupravu, već i da su tim aktom naši preci trajno prekinuli jurisdikciju srednjovjekovne Crkve (Arhiepiskopije) Srbije. Drugim riječima: od 1455. otpočinje proces formiranja autokefalne pravoslavne Mitropolije slobodne Zete (Crne Gore) – Crnogorske pravoslavne crkve. Proces će potrajati naredne tri decenije.

Juridički je dovršen 4. januara 1485. kada je Stefanov sin, gospodar Ivan Crnojević – uz saglasje, kako je navedeno, mitropolita kir Visariona i episkopa kir Vavile i ostale pravoslavne jerarhije – hrisovuljom utemeljio katedru autokefalne Mitropolije u crkvi Roždestva presvete Bogorodice na Cetinju. U drugoj polovini 19. vijeka su zetsko-mletački ugovor iz 1455. objavili: u Beogradu Janko Šafarik („Acta archivi Veneti: spectantia ad historiam Serborum et reliquorum Slavorum meridonalium”, 1860), a u Zagrebu sakupio i priredio Šime Ljubić („Listine o odnošajih izmedju južnoga slavenstva i Mletačke republike”, X, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, 1891). U ovome članku ću reprodukovati dijelove toga ugovora, koji su i Šafarik i Ljubić publikovali…

.

Šafarik piše da je to „ugovor koji su zaključili Mletčići sa velikim vojvodom Stefanom Crnojem i s narodom Gornje Zete, kad se dobrovoljno podvrgao nji[h]ovom gospodarstvu”, a Ljubić da se ugovorom 6. septembra 1455. „mnoga mjesta u gornjoj Zeti predaju Mletčanom uz njeke uvjete”. No, docnija istraživanja, koja je objavio srpski istorik dr Ivan Božić, pokazuju tačnije nalaze:„STEFAN CRNOJEVIĆ I NJEGOVI NASLJEDNICI priznavali su, s prekidima, vrhovnu vlast Sinjorije.

 Oni su i posjeli Gornju Zetu razvijajući njenu zastavu. A u sušіtini BILI SU I OSTALI SAMOSTALNI GOSPODARI. Nema nikakvog znaka i traga da su se ikad oživotvorile stvarne obaveze prema Mlečanima navedene u Vranjinskom ugovoru” („Istorija Crne Gore: Od kraja XII do krajaXV vijeka”, II, 2, Titograd, 1970, 277).

Od 1451. Stefan se oslobodio tutorstva nad Zetom despota Srbije Đurađa Brankovića i priklonio saradnji s Mletačkom republikom, postavši kapetan i vojvoda Gornje Zete: „capitaneus et voivoda Zete Superioris“. Stefan je dva puta (1451, 1452) potukao Srbe – vojske despota Đurđa Brankovića koje su predvodili Altoman i Toma Kantakuzin, a crnojevićkoj državi u nastanku se priključuju Bjelopavlići, Malonšići, Pješivci, Lužani, Nikšići… Eparhijski arhijereji Crkve Srbije – Pećke, prethodno zvane Žičke arhiepiskopije, koji se na teritoriji okupirane Dukljanske kraljevine, tj. Zete, prvi put u izvorima pominju sredinom 13. vijeka – stolovali su u katedri na Miholjskoj Prevlaci, manastiru koji je otet katoličkome redu benediktanaca.

Prevlački ili svetomiholjski benediktanci su širili kult Svetoga arhangela Mihaila iz svetilišta na Monte Garganu (Santuario di San Michele Arcangelo) u južnoj Italiji (Apuliji). Dukljanski kraljevi prilagali su darove crkvi Sv. Mihaila na Miholjskoj Prevlaci, osobito prvi od naših kraljeva – Mihailo Vojislavljević (†1081), koji će biti i ktitor još jedne crkve Sv. Mihaila (Ston, kod Dubrovnika), na čijoj je fresci oslikan, etc. Krajem 14. ili početkom 15. vijeka, katedru su srpski arhijereiji u Zeti prenijeli iz Miholjske Prevlake opet u jednu dukljansku, katoličku bogomolju – Manastir Prečistu Krajinsku.

Kako u to vrijeme Turci osvojiše najveći dio Balkana, a Carigrad je bio pred padom (konačno osvojen 1453), neke pomjesne pravoslavne crkve su pomoć potražile od zapadnih hrišćana – Rimokatoličke crkve. Na Feraro-Firentinskome saboru ili koncilu, koji je održavan od 1438, potpisana je unija, kojom su neke pravoslavne crkve priznale da učenje Rimokatoličke crkve ima osnova u Svetome pismu i Sv. Predanju, da je legitimno, ali s tim da istočno-pravoslavne crkve, prepoznajući kao tačan cjelokupan sadržaj doktrine Rimske crkve, neće uvoditi latinske liturgijske i crkvene običaje.

Pod političkim uticajem Mletačke republike uniju s Rimokatoličkom crkvom prihvatili su i arhijereji Pećke arhiepiskopije u Prečistoj Krajinskoj, koji se, kako stoji u sačuvanim izvorima, tada potpisuju: „krajinski mitropoliti, srpski arhiepiskopi”. Međutim, uticaj i vjerodostojnost Pećke arhiepiskopije i njezine eparhije u Zeti opadao je decenijama ranije, ako je ikada postojao.

Naime, Crkva Srbije je tokom približno dva vijeka svoga postojanja u Zeti podigla svega dvije-tri bogomolje. Tokom najvećega dijela 14. vijeka ne zna se pouzdano ko su poimeničnoti srpski arhijereji u Zeti – da ih nema u arhivskim izvorima može se provjeriti i u knjizi episkopa SPC dr Save Vukovića „Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka” (1996).

Sve to je osnov procjene da je uticaj Crkve Srbije u Zeti bio veoma slab. Uostalom, do 1369. novi gospodari osamostaljene Zete iz dinastije Balšića, koji su zbačivši dominaciju Srba obnavljali dukljanske narodne, kulturne i državotvorne tradicije, konvertovali su u katoličku vjeru.

Tek od Balše III (†1421), posljednjega od gospodara iz dinastije Balšića, pravoslavlje se širi u Zeti, a pod Crnojevićima – definitivno postaje narodna religija. I svakako ne bez presudne okolnosti da prijeti opasnost: sa istoka od islamske Otomanske carevine, a sa zapada od katoličke Mletačke republike. Prihvatanje pravoslavlja od strane većine naših predaka tokom 15. vijeka se činilo logičnim izborom u nastojanjima da starocrnogorska (zetska) država Crnojevića ne potpadne pod islamsko-tursku ili katoličko-mletačku okupaciju.

Iz toga vremena se bilježi u Zeti prisustvo pravoslavnih monahâ Grka – na primjer, Nikona Jerusalimca (sačinio „Gorički zbornik”, s monaškim tipikom, 1441-1442) – duhovnika Jelene Balšić, etničke Srpkinje, majke Balše III. Međutim, Zetom se, upravo tada, širi i nomokanonski pravoslavni zbornik: Sintagma Matije Vlastara („Σύνταγμα κατὰ στοιχεῖον”). Vlastareva sintagma je u bitnim odredbama negacija „Zakonopravila” („Krmčije”) Svetoga Save Srpskoga – rukopisa na kojem se temeljila dotadašnja Crkva Srbije s „prepravljenim” ili uslovno rečeno „posrbljenim” izvornim dogmatima Svete Pravoslavne Crkve.

Kako primjećuju ogorčeni srpski istoričari, Vlastareva sintagma „imala je da služi interesima Carigrada”, jer se u svojoj „originalnoj redakciji direktno suprotstavljala interesima srpske crkve i države, a Srpskog carstva posebno” i bila je „u suprotnosti sa patrijaršijskim pretenzijama srpske crkve” („Istorija srpskog naroda: Od najstarijih vremena do Maričke bitke”, I, Beograd, 1981, 559). Na drugoj strani, uticaj Vlastareve sintagme, docnije, primjećuje se u postupcima i aktima gospodara Ivana Crnojevića i prve pravoslavne crnogorske jerarhije pri osnivanju autokefalne Mitropolije na Cetinju. U Crnojevića hrisovulji od 4. januara 1485. nema pomena o ikakvoj vezi ili sukcesiji s Crkvom Srbije (Pećkom arhiepiskopijom, ili srpskom eparhijom u Zeti).

Samoupravna Crkva Srbije je jedno vrijeme bila pod prokletstvom Vaseljenske patrijaršije, jer je 1346. podlegla sekularizaciji nekanonski se pod Stefanom Dušanom Nemanjićem proglasivši autokefalnom – Pećkom tzv. PATRIJARŠIJOM, koja, provjerljivo je u carigradskim arhivima, NIKAD nije priznata. No, to ne znači da su Crnojevići i naša Crkva osporavali i Sv. Savu Srpskoga – koji je ostao poštovan kao jedan od svetitelja, uostalom kako kod Crnogoraca, tako na primjer i kod Bugara – kojima je pomogao da osnuju Trnovsku patrijaršiju (Търновска патриаршия,1235), a u Trnovu se upokojio (†1236) i tamo bio sahranjen.

Dočim je „svetosavlje” novotarija kvazicrkvena i šovinistička doktrina iz 1930-ih koja sa Svetom Pravoslavnom Crkvom nema dodira… Najkasnije 1459-1463. godine je Crkva Srbije – Pećka arhiepiskopija arondirana (pripojena) Ohridskoj arhiepiskopiji; a Ohrid je, nota bene, prije Svetoga Save Srpskoga katedra jedine kanonske pravoslavne jurisdikcije na prostorima Raške (Srbije). Drugim riječima; kad je zasnovana naša autokefalna Crkva na Cetinju 1485, Crkva Srbije NIJE NI POSTOJALA.

Emil Čakra, Srbin, tvrdi da je Ivan Crnojević utvrdio autokefalnu (samostalnu) katedru 1482. godine, jer je na Cetinju već stolovao arhijerej („Tri dana na Cetinju – putnička crta iz 1858, „Sloga”, Novi Sad, 1862, 75).

Ipak, držim da se juridički to desilo izdavanjem Crnojevića hrisovulje, koja nosi datum: 4. januar 1485. godine.

Citiram Čakru, koji 1858. zapisuje sljedeće:

„Za svetovne vlade u Crnoj Gori mitropoliti Crnogorski stanovaše u ovome monastiru, i pre vlade Ivana Crnojevića beše na Cetinju arhiepiskopska stolica, no 1482. g. Ivo uzdigne je za: zetsku mitropoliju, i tako odpadnuvši od pećske patrijaršije posta SAMOSTALNA; ovo se potvrđava diplomom Ivana Crnojevića izdate Visarionu, prvom mitropolitu, kojom dopušta mu se da u novosagrađenom monastiru može obitavati”….

No, to Čakrino „odpadnuvši od pećske patrijaršije” i crkvena samostalnost crnogorska se nije desila tek pod Ivanom Crnojevićem. Nego je to još Ivanov otac, veliki vojvoda Stefan Crnojević, sa Zetskim zborom tri decenije ranije i odlučio i potpisao – „u ime Oca, Sina i Duha svetoga, amin”! – u manastiru Svetoga Nikole, na Vranjini, godine 1455…

(Nastavlja se)