Crnojević i Zetski zbor 1455. ukidaju jurisdikciju Srpske crkve (3)

Piše: Vladimir Jovanović

Pogledajte pažljivo gornju, naslovnu sliku…

To je fragment grafičkoga okvira ilustracije „Oktoiha petoglasnika”, ćirilične inkunabule pečatane u Crnojevića štampariji, kako se vjeruje, najranije početkom 1494. godine. U to vrijeme je gospodar slobodne Crne Gore Đurđe Crnojević, a poglavar autokefalne Mitropolije je arhiepiskop i mitropolit kir Vavila, prejemnik prvoga arhipastira Crnogorske pravoslavne crkve mitropolita kir Visariona.

„Oktoih petoglasnik”, sačuvan u nekoliko nepotpunih egzemplra, nastavak je „Oktoiha prvoglasnika”, a zapisi na njemu otkrivaju po čijoj su naredbi i uz čiji blagoslov nastajale te svete pravoslavne knjige. Na primjer:

„Trudih že se o sem i rukodjelisah sije smjereni sveštenik mnih Makarije ot Črnije Gori poveljenijem gospodina mi Đurđa Crnojevića, pri vaseosveštenom arhiepiskupe zetskom mitropolite kir Vavile”.

Vratimo se na ilustraciju, gornju sliku…

Naš istoričar umjetnosti, dr Rajko Vujičić, prvi je primjetio i obrazložio „jednu izvanredno suptilnu likovnu alegoriju, koju je po svoj prilici inventirao sam Đurađ Crnojević, osjećajući svu dramatičnost vremena u kome se nalazio on i njegova mala zemlja”.

Prikazane su, naime, tri figure: lav, krilati anđeo, bazilisk. Nasuprot lava, simbola Mletačke republike, postavljen je bazilisk: mitološka životinja s veoma različitim ali uvijek negativnim značenjem (βασιλίσκος – zmaj, aždaja, demon). Uz Božju pomoć tu neman savlađuju Sveti Đorđije i Sveti Mihailo. Ističe se bazilisk u hrišćanstvu i kao personifikacija Otomanske carevine.

Između lava i baziliska, dakle, uočava se mali krilati anđeo (putto), „koji skoro panično bježi od zmaja koji se na njega okomio, rukama ispruženim naprijed – upravo kao da traži spas i zaštitu kod lava. Nije li mali krilati anđeo strocrnogorska Crnojevića država?

„Taj mali detalj nam se čini izvanredno zanimljiv i, svakako, traži razjašnjenje ili, pak, moguću interpretaciju”, piše prof. Vujičić. „Ne susreće se nigdje u onovremenskoj knjižnoj grafici, te se sa sigurnošću može utvrditi da se radi o originalnoj likovnoj ideji. Država Zeta i njen legitimni vladar Đurađ Crnojević preživljavali su dramatične trenutke upravo u vrijeme rada štamparije na Cetinju. Nastojeći da spasi svoju državu, ali i svoju porodicu i sebe, Đurađ je lavirao između ta dva ‘strašna znamenja’ – lava moćne Mletačke republike i zmaja Otomanske imperije” („Studije iz crnogorske istorije umjetnosti”, Cetnje, 1999).

Takve okolnosti potrajaće i narednih nekoliko vijekova, no prvi se s njima suočio i između ta „dva strašna znamenja” usmjerio dugoročni i spasonosni odgovor veliki vojvoda Stefan-Stefanica Crnojević, kada je 6. septembra 1455. započeo proces ustrojavanja naše autokefalne pravoslavne Mitropolije – stožera novojekovne crnogorske državnosti.

Od Balše III (†1421), posljednjega od gospodara iz dinastije Balšića, pravoslavlje se širi u Zeti, a pod Crnojevićima – počevši od velikoga vojvode Stefana – definitivno postaje narodna religija: prihvatanje pravoslavlja od strane većine naših predaka tokom 15. vijeka se činilo logičnim izborom u nastojanjima da starocrnogorska država Crnojevića ne potpadne pod islamsko-tursku ili katoličko-mletačku okupaciju.

Stefan i Zetski zbor su 6. septembra 1455. prekinuli jurisdikciju u Zeti srednjovjekovne Crkve Srbije – Pećke arhiepiskopije. „Svetosavski” arhijereji u Zeti su prihvatili odluke Feraro-Firentinskoga sabora, te stupili u uniju s Rimskom crkvom. Na katedri u Prečistoj Krajinskoj od 1454. unijatski je arhiepiskop Pavle; njegov „svetosavski” prejemnik, Jovan, pominje se u dokumentu iz 1458. godine, a tu je postavljen i uz blagoslov Svete Stolice Rimske crkve – o tome sam opširnije u prethodnim nastavcima (linkovi dolje)…

Odluku o de facto početku ustrojavanja pravoslavne autokeflne Mitropolije – potpisali su uz Stefana Crnojevića i predstavnici Zetskoga zbora (Zbora od Zete), ili kako stoji u dokumetu iz arhiva Mletačke republike, to su „signor Stephano Cernoj cum toto el CONVENTO DE XENTA”.

Zetski zbor tada sačinjavaju ukupno 51 plemena, „družina” ili „opština”. Uslijed moguće nepreciznosti prijevoda ugovora sa izvorno slovenskoga jezika na italijanski, potkrale su se „brojne sitne nepreciznosti” oko naziva tih plemena, opština ili družina, koje su docnije istraživačima otežavale njihovu identifikaciju.

Dr Radoslav Rotković je u zborniku „Sazdanje Cetinja” (Titograd, 1984) u najvećoj mjeri trnaskribovao ko je ispred Zetskoga zbora potpisao ugovor, no korisne su o tome i napomene: serdara Rada T. Plamenca (1842-1919) u docnije objavljenim „Memoarima” (Podgorica, 1997), Gavra A. Škrivanića („Imenik geografskikh naziva srednjovekovne Zete”, Titograd, 1959), Rista Kovijanića („Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima: XIV-XVI vijek”, II, Titograd, 1974), etc.

U osnovi, taj spisak Zetskoga zbora glasi:

Mataguži (R Kovijanić: „Po predanju, najstariji Zećani su Mataguži i Lužani”), Hoti, Grlje (R. Kovijanić: „Taj naziv obuhvatao je nekoliko naselja starog Podlužja, oko ušća Cijevne u Moraču, što se vidi iz hrisovulje Ivana Crnojevića o međama”), Lješani, Stankovići (Vražegrmci?), Crnci, Kakarići, Bušati, Berislavci, Golubovci, Dajbabe, Stanisaljići (Staniselići, kod Podgorice, Lješanska nahija), Kupusci (selo u Kučima, opjevao ih Marko Miljanov), Radotjesci, Stanišići, Br[a]novići, Golubovići (pominju se i 1492. u jednoj povelji Đurđa Crnojevića), Rabiovići (R. T. Plamenac, piše da su „u gornjoj Zeti, đe i sad”), Lužani (pomen Luške župe imamo još u „Ljetopisu popa Dukljanina”, dok R. Kovijanić piše: „Selo Lužani nalazi se ispod Veljeg brda, u blizini starodrevne Duklje”), Malonšići (Bogdana Šćepanovića pominje gospodar Ivan Crnojević kao „kefaliju među Malonšićima”), Bjelopavlići, Pješivci, Stoje, Mrke (selo u Piperima), Novičani, Rogami, Podgorica, Grude, Kuči, Piperi, Tuzi, Pobrežani (takvo bratstvo je postojalo na Njeguše, na mjestu sadašnjega sela [H]Erakovići), Nikšići, Spiči, Lazina, Bešići (R. T. Plamenac piše da su to „Bečići, stojali u Donje selo u Gluhi do”), Tugomiri (R. T. Plamenac: „u Kastrate”), Helmica, Chenchi (?), Ljubice, Fišta, Mahaljani, Bakzi (po G. A. Škrivaniću to je selo Baksit, istočno od ušća Bojane), Krusi, Ivaini, Arbneši, Draginje, Dinoši, Spatari, Kureci, Svirivlage (izvjesni Svironja iz Zete se docnije pominje kao imućni naseljenik u Velestovu)…

Predvođeni Stefnovim sinom, Ivanom-Ivanbegom Crnojevićem, dio naših predaka se pred najezdom Turaka tokom druge polovine 15. vijeka iz starih ravničarskih naseobina Dukljanskoga kraljevstva i Zetske države Balšića povukao pod borbama u teže pristupačne planine podlovćenske Crne Gore.

Njegoš je opjevao:

„Što se ne šće u lance vezati,
to se zbježa u ove planine
da ginemo i krv prolivamo,
da junački amanet čuvamo,
divno ime i svetu svobodu…

Beg Ivanbeg junačko koljeno
boraše se kao laf sa Turcima
na sve strane u gore krvave
polu zemlje Turci mu uzeše”.

Ili, kako zapisa Stjepan Mitrov Ljubiša:

„Pade Zecka banovina, a narod pobježe u te planine”…


(Nastavlja se)