Crnojević i Zetski zbor 1455. ukidaju jurisdikciju Srpske crkve (4)

Piše: Vladimir Jovanović

Popis starocrnogorskih plemena, „družina” ili „opština”, njih 51 koji predvođeni velikim vojvodom Stefanom-Stefanicom Crnojevićem 6. septembra 1455. u manastiru Svetoga Nikole na Vranjini ispred Zetskoga zbora (Convento de Xenta) potpisaše odluku o de facto početku ustrojavanja pravoslavne autokefalne Mitropolije – nije končan. Na kraju zetsko-mletačkoga ugovora je naglašeno: „Potpisane su družne odnosno opštine koje pristaju na gore navedene uslove, a pod kojima su još mnoga druga naselja (ville), koja ovđe nijesu pomenuta, i biće o ovome docnije obaviještena”.

No, iako joj je jurisdikcija ovim aktom od strane naših predaka uskraćena, eparhija Crkve Srbije – Pećke arhiepiskopije u Zeti, čiji su potonji arhijereji na katedri u Prečistoj Krajinskoj stupili u uniju s Rimskom crkvom i postali „latinski”, nastojala je i dalje da prisvoji crkve i manastire.

„Latinski episkop u Krajini”, piše dr Božidar Šekularac, „crkvene posjede proglasio je imovinom Katoličke crkve, a od pravoslavnih vjernika tražio da u buduće njemu plaćaju dacije namijenjene pravoslavnom episkopu, zbog čega je Stefan tražio od Mletačke republike da poštuje odredbe Vranjinskog ugovora”, ali, „kako ništa nije promijenjeno od strane Mletka, položaj pravoslavnih vjernika je sve teži zbog pritiska latinizacije” („Crna Gora u doba Crnojevića”, Podgorica, 2018, 200-201).

Do kad je potrajala ova unijatska „svetosavska” eprhija”? Prema Konstantinu Jiričeku, koga je dopunio dr Jovan Radonić, „javlja se, od 1450 do. 1480. novi rimokatolički arhiepiskop u Krajini na Skadarskom jezeru” („Istorija Srba, II, Beograd, 1922, 404). Uvaženi crnogorski istoričari – dr Danilo Radojević („Crnogorsko-primorska mitropolija”, „Enciklopedija Jugoslaavje, III, Zagreb, 1984, 148), dr Dragoje Živković („Istorija crnogorskog naroda”, I, Cetinje, 1989, 368-373), dr Živko Andrijašević („Crnogorska crkva 1852-1918”, Nikšić, 2007, 34)  – prihvataju hipotezu koju sažima i dr Šekularac da se „iz Prečiste Krajinske zetski mitropolit povlačio preko Vranjine i dalje do Cetinja u novosagrađeni manastor Sv. Bogorodice, sa prvim rezidentom – Visarionom” („Crna Gora u doba Crnojevića”, str. 200).

Međutim, nema dokaza u sačuvnim arhivskim izvorima: niti da je unijatska „svetosavska” eparhija opstala, kako tvrde Jiričrk-Radonić, do 1480, niti da se, na drugoj strani, arhijerej iz Krajine, sve da je i odustao od unije s Rimskom crkvom, „povlačio”  put Vranjine i Cetinja ili da je Manastir na Vranjini u 15. vijeku ikad bio arhijerejska katedra. Provjerljivo je da u poznatim zapisima o manastiru na Vranjini iz 1468. i 1469, a to su povelje Mataguža i gospodara Ivana Crnojevića, tamo nema nikakva arhijereja, ni prije, ni poslije toga. U povelji Mataguža se pominju samo iguman Josif i proiguman Nikanor.

U prethodnim nastavcima – vidi linkove dolje – objasnio sam da je „svetosavski” unijatski arhijerej iz Krajine pominjan u poznatim arhivskim izvorima posljednji put 29. maja 1458. godine, a da je tamo, nota bene, postavljen i po milosti Svete Stolice (Apostolske stolice) Rimske crkve („dei et apostolice sedis gratia archiepiscopus dignissimus Craine et peritinentiarum suarum”).

Prvi naredni arhivski trag iz Zete nakon 1458. o nekome arhijereju, tačnije – dvojici arhijereja, nastao je na Cetinju, potiče iz 1484-te, dakle godinu prije juridičkoga ustrojavanja autokefalne Mitropolije – Crnogorske pravoslavne crkve. Ali, to nijesu „svetosvski” unijati, nego istinski pravoslavni arhijereji: Visarion i Vavila. Obojica su potom poglavari naše Crkve, mitropolit kir Visaron, od 1485. do najkasnije 1493, a njegov je prejemnik kir Vavila, koji je uz mitropolitsku imao i titulu arhiepiskopa.

O porijeklu ovih pravoslavnih crnogorskih otaca se u istoriografiji ne zna ništa. Vjerujem da su na Cetinje pristigli ili prebjegli iz Ohridske arhiepiskopije, te da je najmanje jedan od njih možda etnički Grk. Pouzdano je utvrđeno da je na Crnojevića dvoru bilo velikodostojnikâ Grka – „logofet gospodina Ivana, Nikola Grk” (1484), „velemudri logofet Božidar Grk” (1486), etc.

U našim manstirima još od posljednjih Balšića ima grčkih pravoslavnih monaha, ali i svetih spisâ: pomenuo sam nomokanonski pravoslavni zbornik Matije Vlastara („Σύνταγμα κατὰ στοιχεῖον”), negaciju u bitnim odredbama „Zakonopravila” („Krmčije”) Svetoga Save Srpskoga tj. rukopisa „ustava” na kojem se temeljila dotadašnja Crkva Srbije s „prepravljenim”, ili uslovno rečeno „posrbljenim” i selektivno „priređenim” izvornim i integralnim nomokanonima Svete Pravoslavne Crkve. 

I crnogorska narodna nošnja, a potiče iz epohe Crnojevića, ima mnoge elemente grčke nošnje. Dvoglavi crnogorski orao i na grbu i na zastavi, korišćen takođe od Crnojevića, do danas, replika je grba Paleologa (Δυναστεία των Παλαιολόγων, carevi Vizantije).

Pravoslavlje, makar u enklavama, egzistiralo je na starocrnogorskim prostorima i prije nego je docnije, najranije sredinom 13. vijeka, oformljena eparhija Crkve Srbije – Žičke, docnije Pećke arhiepiskopije. Sačuvani su tragovi, nakon Velikoga crkvenoga raskola 1054 godine, pravoslavnih Grka u Dukljanskom kraljevstvu i prije 1186-1189. kad je ova prva crnogorsk država razorena i okupirana od strane velikoga župana Raške (Srbije) Nemanje. Opisujući varvarski pohod svoga oca na Dukljansko kraljevstvo, Nemanjin sin Stefan Prvovenčani je zapisao i da „istrebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovo u toj oblasti” (Milivoje M. Bašić, „Iz stare srpske književnosti”, Beograd, 1926, 177).

Još konkretniji dokaz o prisustvu pravoslavnih Grka kod nas nalazimo u crkvi Rize Bogorodičine u Bijeloj (Boka kotorska), koja je najstariji spomenik monumentalnoga zidnoga slikarstva u Boki kotorskoj. Danas je od te drevne crkve ostala samo apsida, neobična oblika, uska i duboka, a u njoj je, iako oštećen, ispod Hristosa – Agneca u srednjoj niši, portret episkopa Danila, nastao najaksnije krajem 12. vijeka, te natpis na grčkome: EГCEBIC ХРIСТIANOС ДАNІНА О ЕПІСКОПОС. Srpski akademik Vojislav J. Đurić opravdano smatra da je u Bijeloj postojala arhijerejska pravoslavna katedra – episkopa Danila, koja je pripadala Dračkoj mitropoliji Ohridske arhiepiskopije, docnije,  potisnute s naših prostora od srpske Žičke arhiepiskopije („Vizantijske freske u Jugoslaviji”, 1974, 29), etc. – o tome opširnije drugom prilikom…

Dakle, vraćamo se na crkveni zapis iz 1484, godinu prije de iure utemeljenja autokefalne Mitropolije, jer se tu, prvi put, nova Mitropolija naziva i – Cetinjska, a Cetinje je „togda sadržešte prijestola”. Citiraću transkripciju s crkveno-slovenskoga iz „Književnosti Crne Gore od XII do XIX vijeka: Izdavači, štampari, prepisivači”, priredila Nadežda P. Sindik (Cetinje, 1996, 155). Naime, „Božestvena knjiga Zbornik za četiri mjeseca”, bilježi se u zapisu, nastaje…

„va dni blagočastivago i hristoljubivago gospodara IVANA vojvode CRNOJEVIĆA, togda sadržeštu prijestol MITROPOLIJE CETINJSKIJE, jakože jest MITROPOLIJA ZECKA, preosveštenomu mitropolitu kir VISARIONU i sveštenjejšemu episkopu kir VAVILE, imže da vazdast Gospod spasenije i vječni pokoj va greduštem vece Gospod da vazdast im po djelom ih, amin”.

No, utemeljenje Mitropolije na Cetinju od strane blagočastivago i hristoljubivago gospodara Ivana Crnojevića, s arhijerejskim blagoslovima kir Visariona i kir Vavila – otpočeli su de fcto tri decenije ranije Stefan Crnojević i Zetski zbor. Taj proces je utoliko olaškan jer je, tačno primjećuje dr Andrijašević, „Pravoslavna crkva u Crnoj Gori faktički od 1459. nezavisna prema Srpskoj crkvi”, budući da je Pećka arhiepiskopija „nakon pada Srbije pod Turke pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji”. Ivan Crnojević „suvereno odlučuje o ličnosti mitropolita i o djelovanjju Mitropolije”, a „cetinjski mitropolit je bio potpuno samostalan i u odnosu na Ohridsku arhiepiskopiju, što znači da Cetinjska mitropolij tada postaje samostalna” („Crnogorska crkva 1852-1918”, 35).

Dodajem, osnivački i svi drugi drevni akti naše autokefalne Mitropolije ne navode nikavu vezu, prdšestvenost ili sukcesiju s bivšom Crkvom Srbije – Pećkom arhiepiskopijom i njezinom eparhijom u Zeti.

Osnivački akt Mitropolije je Hrisovulja ili Povelje Ivana Crnojevića od 4. januara 1485:

„I OGRADIH hram u mjestu koje se zove Cetinje u slavu u hvalu te Gospođe i Majke Božije, u ime Njezina Roždestva. I NAPRAVIH pri njemu manastir za upokojenje monaha, i NAZVAH ga Mitropolijom zetskom, ako bude ugodno milostivoj Gospođi. I POSTAVIH tu mitropolita zetskoga kir Visariona, koji je bio u to vrijeme, da vlada svim a poslije njega [njegovi] nasljednici”.

Utemeljenje bogohranime Mitropolije u hramu Roždestva Presvete Bogorodice u novoj prijestonici Cetinju u skladu je s sveštenim kanonima: „Ako je carskom vlašću osnovan novi grad, ili se u naprijed [u budućnosti] osnuje, u takvome slučaju razrjeđenje crkvenih oblasti neka slijedi razrjeđenju državnome i građanskome” (17. kanon IV Vaseljenskoga sabora).

Intronizacija arhijerejâ u novoj katedri, čiji je ktitor državni poglavar – Crnojević, dakle svjetovna ili „carska vlast” – to je osnivanje nove, samostalne Crkve u rangu autokefalne mitropolije. Pa, s tim u vezi, obratite pažnju na naznačene u gornjem citatu Gospodareve impostacije: „ogradih”, „napravih”, „nazvah”, „postavih”… 

Ali, iako je autokefalnu jurisdikciju nemoguće ustrojiti bez državne vlasti, ne može, opet, biti kanonski valjana ako za to ne postoji saglasnost pomjesnoga arhijereja i klira. Napomenuto je, međutim, upravo ovakvo saglasje u Hrisovulji – „u dogovoru”, „učinjesmo”.

„U DOGOVORU s preosveštenima ocima arhijerejima”, zapisano je još u Hrisovulji, „sa mitropolitom preosveštenim zetskim kir Visarionom i sa episkopom kir Vavilom i sa svojom bratijom UČINJESMO da bude svagda ovđe u Manastiru Prečiste opštežitije“.

I veliki knez Vasilij (Василий II Тёмный) postavio je 1448. episkopa razjanskoga Jonu za mitropolita Moskovije, s titulom Mitropolit Kijevski i cijele Rusi – iako je to učinjeno bez saglasnosti Vaseljenske patrijaršije, retrospektivno se smatra neporecivim ustanovljenjem de facto autokefalije savremene Ruske crkve. Svakako uočavate podudarnosti između Ruske i Crnogorske pravoslavne crkve i u postupanjima gospodara Ivana Crnojevića i kneza Vasilija.

Isto kao i Crnogorska, ni Moskovska mitropolija, sadašnja Ruska pravoslavna crkva nije onomad – a ni do danas – dobila poseban tomos o autokefaliji. Ali i jednoj i drugoj pomjesnoj crkvi je takav status priznat najkasnije 1855. unošenjem u popis autokeflanih crkava – diptih objavljen u nomokanonu „Sintagma” Vaseljenske patrijaršije. Od tadašnjih deset pomjesnih autokefalnih crkava većina, njih ukupno šest, nijesu bile patrijaršije, nego autokefalne mitropolije ili arhiepiskopije: Ruska, Kiparska, Crkva u Austrijskoj carevini, Sinajska, Crnogorska, Crkva u Kraljevini Grčkoj.

(Kraj)