O CRKVI PRAVOSLAVNIH CRNOGORACA – neki primjeri iz starijih enciklopedija (5)

Piše: Vladimir Jovanović

„Ruska enciklopedija” izdavana je u Petrogradu od 1911. do 1915. god. pod rukovodstvom vrsnih naučnika, posebno istoričara. Ona je tipična nacionalna, uz to i „sveslovenska” enciklopedija.

U njoj su, dakle, posebno razrađivane natuknice o ruskoj i slovenskim nacijama.

Glavni redaktor je bio Sergij A. Adrianov (Сергей А. Адрианов; 1871–1942), istoričar književnosti i publicista.

Planirana je pečatanje 20 tomova. Ali, kao i u slučaju nekih drugih ruskih enciklopedija, „Vojne enciklopedije” i „Enciklopedijskoga rječnika”, projekat nije dovršen – uslijed Velikoga rata izašlo je svega 11 tomova „Ruske enciklopedije”.

To je važno podvući, jer se nije stiglo do slova „Ч”, sa odštampanim posebnim natuknicama o Crnoj Gori, Crnogorcima i Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi.

Za nas je interesantan iz „Ruske enciklopedije” članak „Автокефальная Церковь”.

Na temelju uglavnom preciznih informacija, članak je vrlo dobro napisan, ali, za ovu temu, ima bitnu činjeničnu nedosljednost; u njemu je ispušten o autokefalnoj Crkvi Crne Gore provjerljiv fakat: da je, poput crkava

Ruske, Rumunske i Grčke i ona, 1911. god, kada je prvi tom enciklopedije objavljen, takođe imala sinodalno upravljanje.

Na drugoj strani, interesantno da se autokefalnost Cnogorske pravoslavne crkve datira „od kraja 17. vijeka” – što se poklapa sa dolaskom na tron crkveni Danila, prvoga od arhipastira iz kuće Petrović-Njegoš. To i jeste, sve u svemu, početak de facto obnove autokefalnosti drevne Mitropolije na Cetinju – ali ne i de iure autokefalnost.

Elem, najprije, pogledajmo što o ovoj temi piše „Ruska enciklopedija”:

„AUTOKEFALNA CRKVA, samostalna u administrativnim odnosima, ne nalazi se pod jurisdukcijom niti jednoga od onih pravoslavnih patrijarha među kojima je u drevnim vremenima bila razdvojena crkvena jerarhija.

U osnovi osamostaljenja autokefalne Crkve je nacionalna ili državna samostalnost vjerujućih koji stalno ośećaju nepodobnosti potčinjavanja onoj crkvenoj vlasti koja se nalazi van te državne ili nacionalne jednice.

Prije drugih crkava, autokefalnost je u 5. vijeku izdjejstvovala Jermenska crkva – ujedno, međutim, otpavši od pravoslavlja – zatim, crkve Kiparska i Iverijska [Gruzijska].

Od 9. do 10. vijeka postojala je autokefalna Crkva u Bugarskoj (u 10. vijeku kao Preslavska patrijaršija); s kraja 10. vijeka izdvojila se Bugarska arhiepiskopija (Patrijaršija) u Ohridu.

Oko 1220. god. niknula je autokefalna Crkva u Srbiji, postavši polovinom 14. vijeka Pećkom ili Ipekskom patrijaršijom, da bi, krajem 15. i početkom 16. vijeka, bila lišavana samostalnosti, zaključno sa 1766. god, kada je pripojena Carigradskoj patrijaršiji.

Od kraja 17. vijeka postoji i Crnogorska autokefalna Crkva.

Crkva Ruska, uključivši 1814. god. u svoju jurisdikciju staru Iverijsku, tj. Gruzijsku crkvu, još 1448. god. se odijelila od Carigradske patrijaršije.

U 19. vijeku od Carigradske patrijaršije su se osamostalile sljedeće crkve: Grčka (1833. god), po konkordatima iz 1832. i 1836. god. Srpska, Rumunska 1885. god.

Krajem 17. vijeka, od Pećke patrijaršije odvojila se Srpsko-karlovačka crkva (od polovine 19. vijeka – Patrijaršija), a od nje Rumunsko-semigradska [transilvanijska] i Bukovinsko-dalmatinska.

Od Aleksandrijske patrijaršije odjelila se 1575. god. Crkva Sinajska, istovremeno zadržavši s njom tijesne prijateljske veze.

Sazdanje autokefalne Crkve uslovljavano je priznanjem od Crkve od koje se odvaja njen dio.

Međutim, Bugarski egzarhat postoji svejedno kao autokefalna Crkva i bez priznanja od strane patrijarha carigradskoga.

Upravljanje autokefalnom Crkvom izvršava se ili inokosnim reprezentima – patrijarsima, mitropolitima, etc, ili kolegijalnim organima – sinodima.

Sinodalno ustrojstvo imaju crkve Ruska, Rumunska i Grčka.

Autokefalna Crkva ne prekida svoje opštenje s drugim crkvama na temelju jedinstva dogmata, osnovnih načela ustrojstva, upravljanja i kanona” (str. 68-69).

Dakle, ispušteno je da se u citiranome članku saopšti da je autokefalna Crkva u Crnoj Gori, od 1904. god, takođe imala sinodalnu upravu – čiji je personalni sastav do 1909. god. bio potpuno kompletiran.

Navedeno je i da se „po konkordatima iz 1832. i 1836. god” Srpska crkva „osamostalila”, čime se u kontekstu članka sugeriše da je tada dobila autokefalnost, a to nije tačno – ona je od Carigrada, sa dozvolom Sultana, polučila konkordatima iz 1830-ih samo autonomiju; autokefalnost će dobiti kasnije, 1879. god, etc. etc. etc.

Nakon enciklopedijâ na ruskome u ovome i nekim od prethodnih nastavaka – još jednu ću razmotriti kasnije – da vidimo što su o našoj temi pisale i ostale enciklopedije, na drugim jezicima?

Mislim da su zanimljivi navodi iz članka „Grčka crkva” („Greek Church”) objavljeni u „Novoj američkoj ciklopediji” („New American Cyclopedia”) godine 1860. – tj. u godini kada je ubijen knjaz Danilo I, a naslijedio ga je Nikola Petrović .

„Nova američka ciklopedija” je štampana u Njujorku od 1858. do 1863. god. u 16 tomova. Njen izdavač je „D. Appleton & Company”, a glavni redaktori novinar, ex-ministar i socijalni reformista Džordž Ripli (George Ripley; 1802–1880), te novinar, pisac i visoki vladin službenik Čarls A. Dejna (Charles A. Dana; 1819–1897).

Ova se enciklopedija primarno bavila američkim temama, no u njoj su objavljeni i članci o univerzalnim pojmovima. Jedna od prepoznatljivosti jeste da je, pišući natuknice o vojskama i ratovima, njen saradnik bio i Karl Marks, etc.
U uvodu članka „Greek Church”, „Nova američka ciklopedija” naglašava da pod tim pojmom podrazumijeva „Grčku katoličansku (sabornu), Pravoslavno-grčku ili Pravoslavnu, tj. Istočnu Crkvu – Hrišćansku Crkvu”, koja se „pridržava doktrinarnih uredbi” isključivo „prvih sedam vaseljenskih sabora” (str. 467).

Među, tada postojećih, svega 10 autokefalnih pravoslavnih crkava – u članku nazvanih (neadekvatno) „independent groups” – navedena je, deveta po redosljedu, Crkva Crne Gore.

Naime, u nastavku članka „Greek Church” (str. 470) piše:

„S obzirom na crkveni ustav [ustrojstvo], Istočna Crkva se sastoji od 10 nezavisnih grupa, računajući ukupno 279 episkopija“.

Pod brojem jedan je navedena Carigradska patrijaršija sa „136 arhijereja, od kojih su u podunavskim kneževinama – u Vlaškoj četvorica, u Moldaviji osmorica, u Srbiji četvorica; zatim, sedmorica na Jonskim ostrvima i jedan u Veneciji“.

Slijedi nastavak popisa ondašnji pravoslavnih crkava: 2. Crkva Aleksandrije (5 arhijereja); 3. Antiohijska patrijaršija (17 arhijereja); 4. Crkva Jerusalima (14 arhijereja); 5. Ruska crkva (60 arhijereja); 6. Crkva ostrva Kipar (4 arhijereja); 7. „Greek church in Austria”, kako imenuju tadašnju Srpsku patrijaršiju u Sremskim Karlovcima (nije naveden broj arhijereja); 8. Crkva Gore Sinajske (jedan arhijerej); 9. „Church of Montenegro” –

Crkva Crne Gore (jedan arhijerej); 10. „Hellenic church”, ili, arhaično prevedeno: „Jelinska crkva” – dakle, Crkva Kraljevine Grčke (24 arhijereja).

Za Crkvu Crne Gore je još napisano da njen arhipastir ima naziv „Metropolitan of Scanderia and the Sea-shore, Archbishop of Cetigne, Exarch of the Holy See of Ipek, Lord of Montenegro and of Berda” („Mitropolit

Skenderije i Primorja, Arhiepiskop Cetinja, Egzarh Svetog trona Peć, Gospodar Crne Gore i Brda”).

U to vrijeme, dakle godine 1860, ili gotovo stoljeće prije toga, za arhipastire crnogorske je ovo nepostojeća titulacija; posljednji put, najkasnije 1766. god, iz razloga koji su poznati, upotrebljava je vladika Vasilije Petrović-Njegoš – zapravo, od svih arhijereja crnogorskih, samo on je i upotrebljava; niko ni prije, ni nakon njega.

Navodi se dalje u članku:

„Imao je [poglavar Crkve Crne Gore] nekad duhovnu i svjetovnu vlast, ali u posljednje vrijeme te jurisdikcije su podijeljene”.

Zatim, slijedi još jedna nepreciznost:

„Ovaj arhijerej ohrabren je od strane ruske vlade da ide u Petrograd, a ne kako je učinjeno od strane njegovih prethodnika – u Carigrad, da tamo primi episkopsko posvećenje”.
U Carigrad?!

Od 4. januara 1485. god, do kada je sazdana autokefalna mitropolijska katedra Manastira Roždestva Presvete Bogorodice na Cetinju, nije poznato da su crnogorski kandidati za arhijereje išli u Carigrad da ih tamo hirotonišu...

(Nastavlja se)