Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (4)

Piše: Vladimir Jovanović

Izvodi iz depešâ vojnih okupacionih vlasti svjedoče o razmjeri oružnoga ustanka koji je u proljeće 1919. zahvatio područje sreza Šavničkoga. Žarište ustanka je selo Sirovac u Uskocima.

U Sirovcu i Barama Sirovačkim su ova bratstva živjela ili još uvijek žive: Bijelići, Peroševići, Ašani, Mikići, Kršikape, Todorovići, Gašovići, Mitrovići, Radojevići, Stanići, Šećkovići, Lukovci, Mujovići, Šišovići, Rubežići, Grdinići, Stožinići, Rovčani, Ristići, Jocovići, Tmušići, Jelići, Radanovići…

Ustanici su, doznaje se iz depeša, zarobili Radovana Tomića, „poslanika” tzv. Podgoričke skupštine, koji je avanzovao u sreskoga načelnika. Gonio „odmetnike”, pa sâm bio – uhvaćen.

„Na dan 18. maja t.g. [1919] sreski načelnik u Šavniku Radovan Tomić zarobljen je sa svoja tri žandarma od strane razbojnika, koje je u svome srezu gonio. Razbojnici su većinom bili iz okoline Šavnika a pod vođstvom RADA KRŠIKAPE, bivšeg crnogorskog oficira”.

„Selo Sirovac, jugoistočno od Boana, a izgleda i celo pleme, pobunilo se i prišlo pobunjenicma”.

.

.

Šavnik, centar sreza, oslobođen je. Blokiran je drum prema Nikšiću, kod „hana Zmajevića”, a telegrafsko-telefonske veze su prekinute. Srbi su poslali vojne snage na Šavinik – ojačani bataljon, povratili kontrolu i tamo 30. maja 1919. opet postavili posadu.

Koliko se može pratiti razvoj događaja iz fragmenata malobrojnih sačuvanih arhivskih dokumenata, nekoliko desetina komita iz Uskoka se, preko Sinjajevine, potom povezuje s TODOROM DULOVIĆEM: grupišu se krajem proljeća i tokom ljeta 1919. u Štitarici i Poljima, selima bivše kapetanije Poljske uz lijevu obalu Tare, kao i u selu Bjelojevići podno Bjelasice – ta su sela u novija vremena teritorija SO Mojkovac.

Kršikapa i Dulović su na vezi su s istomišljenicima u Okrugu Bjelopoljskome, s druge strane Bjelasice, konkretno u selu Brzava, zatim u Ravnoj Rijeci i Majstorovini. Srbi procijenjuju brojnost u tom području naoružnih crnogorskih ustanika – 200-400. Broj simptizera je veći. Imaju namjeru da oslobode varoš Bijelo Polje.

O tome govore šifrovane okupacione depeše iz Bijeloga Polja. Najprije depeša od 6. septembra 1919, predata telegrafski preko Kolašina, Komandi zetske divizijske oblasti na Cetinju. Nosi oznaku: „Vrlo hitno – pre sviju depeša”.

„Od načelstva Okruka Belopoljskog dobio sam izveštaj sledeće sadržine: Noćas se velika masa, zajedno s Brzavcima, Belojevićima, Štitarcima, Poljanima i seljanima ovoga Okruga, sakupila u ovome Okrugu sa namerom da napadnu varoš. Ovo pripremaju od pre više dana. Noćas su zadržali sve seljake koji u pošli na pazar, a svoju nameru nisu mogli izvršiti zbog nedolaska sviju zaverenika i odložili su za drugi dan. Preduzete su sve potrebne mere, ali mi je snaga mala da mogu i čuvati varoš i pohvatati buntovnike…

Masu predvode: Todor Dulović i Rade Kršikapa, koji su u Okrugu Belopoljskom. Molim komandanta da izda naređenje vojnim vlastima radi pomoći. Pov. br. 207. Načelnik Okruga, Krstić”.

U narednoj depeši, 7. septembra 1919. iz Bijeloga Polja obavještava se o sljedećem:

„Komandantu divizije, Cetinje

1.) Masa o kojoj sam izvestio, sakupila se 5. ovog meseca, dva časa ispred podne, iz opštine Ravno-rečke i mesta Majstorovina, brojila je oko 200 naoružanih lica, a iščekivali su ostalo društvo, zbog čijeg nedolaska nisu ni preduzimli ništa.

2.) Upotrebljena je u jutru odmah SVA ŽANDARMERIJA I VOJNA POSADA.

Izdao sam naredbu da ovu masu napadne vojska i žandarmerija, došla je s njima u dodir, ali po izvešću komandira posade i žandarmerije, zbog nezgodnog terena i broja nedovoljnog, vratili su se u varoš. Zbog ovih sve češćih pojava, a nemajući vojnu snagu s vojničkom disciplinom, ja molim za odred vojske, kako bih mogao stati na put anarhiji, koja će sve više zahvatati Okrug. Pov. br. 168”.

Srpski obavještajni izvori javljaju:

„Po kazivanju majora Dulovića, odmetnika iz Okruga Belopoljskog, potrebno im je da u organizaciji imaju 1.000 članova i tek tada će moći stvoriti opštu pobunu. Sad, kako je on izjavio jednom licu, koje me je odmah izvestilo, organizacija ima 400 članova, sem onih koji su kod svojih kuća i koji njima simpatišu”.

Agencija „Rojter” je u to vrijeme objavila vijest o prilikama u okupiranoj Crnoj Gori:

„Revolucija vlada u cijeloj zemlji… Borbi je bilo svuda i Srbi pokušavaju ugušiti ustanak strogim mjerama. Te mjere nijesu uspjele… Srbi pojačavaju svoje trupe u Crnoj Gori, ali izgleda da je efekat njihove sadašnje politike da se još više podstiču nacionalne emocije Crnogoraca i njihova gorka mržnja protiv Srba”.

Prema podacima premijera Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenca Ljube Davidovića od 9. septembra 1919, dostavljenim Nikoli Pašiću, koji predvodi srpsku delegaciju na Versajskoj mirovnoj konferenciji:

„Brojno stanje naših trupa u Crnoj Gori po spisku delegata Ministarstva vojnog – na licu mesta 6.000 oficira, podoficira i redova”. Ovo je brojno stanje bez žandarmerije i plaćenih domaćih izdajhnika („kontrakomita”)…

Vraćamo se zbivanjima na području sreza Šavničkoga – u Uskoke i Drobnjake. Tamo su u toku zastrašivanja stanovništva, masovna hapšenja, prisilna mobilizacija regruta i rezervista, da bi se izmjestili preko Tare, na područje Okruga Pljevaljskoga; ali s mršavim rezultatima.

Okupacioni komandant u Crnoj Gori je s lica mjesta od p.puk. Bogdanovića, zapovjednik „kaznene ekspedicije”, obaviješten 19. septembra 1919. da je iz selâ dovedeno „u Šavnik 150 pritvorenika Uskoka”, koje će sprovesti u Nikšić, a da su opštine „Žabljačka, Kršanska i Bukovička obećale da se pokore vlastima” (Pov. 325). Ali, 21. septembra 1919. (Pov. br. 329) ostaju sumnje u lojalnost i ovih opština, pa je zaprijećeno:

„Opštinama Žabljak, Krši, Bukovica, koje još nisu poslale regrute i obveznike na vežbu Pljevaljskoj pukovskoj okružnoj komandi, ostavio sam rok do 10. oktobra o.g. i da se potpuno pokore vlastima. Poslaću potrebnu VOJNIČKU SNAGU da ih na to PRINUDI ako dotle ne učine”.

Sljedeći navod iz iste depeše svjedoči o tipičnim postupcima okupatora:

„Nad PRITVORENIM Uskocima izvršiću sutra kratak ispit, pa kolovođe, podstrekače i jače sumnjive ostaviću u zatvoru, a ostale pustiti”.

U istoj depeši se govori o oružanim sukobima s komitima. Upotrijebljeni su top i mitraljezi; obratite pažnju na količinu utrošene municije od strane okupcionih trupa – to je pouzdan pokazatelj o razmjeri boja:

„U borbi sa razbojničkom družinom Kršikape kod sela Sirovca 18. t.m. poginuo jedan žandarm, od razbojnika četiri ranjeno.

Oduzeo svega pet pušaka, jer ih seljaci sakrili.

Municije utrošeno: šest artileriskih metaka, 4.950 puščne municije. Razbojnici pobegli u planinu Sinjavinu”.

O masovnim hapšenjima Uskoka svjedoči i pisani raport generala Miloša Mihailovića (1872-1946), komandanta Zetske divizijske oblasti, koji je 23. septembra 1919. podnio pretposavljenom generalu Stepanu-Stepi Stepanoviću (1856-1929), komandantu 2. armijske oblasti u Sarajevu. U depeši se navodi da je, „da prokrstari srez Šavnički”, angažovan „odred od žandarma i narodnih gardista, sa dva mitraljeza i jednim brdskim topom”.

„Uhvaćeno je 132 meštnina, koji su predati Nikšićskom okružnom načelniku na nadležnost. Među ovima ima ubica, pljačkaša i odbeglih regrtuta” (ĐO, br. 3561).

Već narednoga dana, načelstvo Okruga Nikšićkoga (Pov. br. 1638) informiše:

„Načelnik sreza Šavničkog javlja da Rade Kršikapa sa 50 odmetnika sprema napad na Boan. Komanda 4-te čete žandarmerije dostavlja izveštaj p.por. Perovića da su prošle noći odmetnici napali selo Malinsko”…

Sela i šume na teritoriji Okruga Nikšićkoga, kojem pripada i srez Šavnički, prepune su komitskih grupa. Evo srpskih podataka od 27. novembra 1919. (ĐO, br. 5253):

„Na teritoriji Okruga Nikšićskog ima devet odmetničkih grupa i to:

1. MIĆA (Milisav – Miśa) NIKOLIĆ, sa 50-70 drugova, sada je na Šipčanu i na visu Toviću u srezu Nikšićskom

2. RADOJICA NIKČEVIĆ i ŽIVKO NIKČEVIĆ, sa 40-50 drugova, na Rudina – Budoš – Ljeskovi doli – Pješivci

3. Kapetan MATO TODOROVIĆ, sa 50 drugova, u Duži Nikšićskoj i selu Miločanima

4. Bivši poručnik KOSTO RADOVIĆ, sa oko 30 drugova, na reonu Banjani

5. Bivši kapetan ILIJA DAMJANOVIĆ, sa oko 20 drugova, na reonu Trepče – Božurovo brdo – Broćanac

6. NIKOLA NIKOLIĆ (poginuo 25. tek. meseca) i NIKOLA PEROVIĆ, sa 30-40 drugova, na reonu Broćanac – Pandurica – Straševina i Zla Gora

7. Komandir ANDRIJA STANKOVIĆ i oficir ĐORĐE MIJUŠKOVIĆ na putu Stubica – Bogetići – Žuta greda ka Danilovom gradu

8. RADE KRŠIKAPA, sa 15-20 drugova, u Uskocima

9. ILIJA KECOJEVIĆ i PETAR DAKIĆ u planini Pivskoj, 30-40 drugova”.

Istoga dana, prekinute su telegrafske i telefonske veze s Šavnikom, ali i s Pljevljima.

Okupacione vlasti – komandant 2. bataljona 2. žandarmerisjke brigde – informisan je od svojih potčinjenih 29. novembra 1919. (Pov. br. 174):

„Grupa pod komandom Rada Kršikape u jačini 20-30 ljudi nalazi se sada u Jezera (opština Žabljak)”.

Kod Nikšića je prethonoga dana pobijeno pet srpskih vojnika, sedmorica ranjeni, dezertiralo njih 11. Navodi se dalje kako opercijama oko Nikšića komanduje – Krsto Popović.

„Namera je komita: osvjanje Velimlja, osvajanje Šavnika, pa, grupisani u ta dva plemena, da udare na Nikšić – direktive za rad dobivaju od Krsta Popovića”.

„Dve trećine stnovnika okoline Nikšića i polovina stanovnika (varoši) Nikšića na njegovoj je strani i istima izlazi u svakom pogledu u susret”, javlja kapetan I klase Vojin P. Tunguz iz 2. žandarmerijskoga bataljona.

„Rade Kršikapa sa njegovom grupom razoružao je 21. ov. meseca jednu vojničku postaju na Tari, a to isto rade i ostale grupe”.

Novi komandant 2. armijske oblasti u Sarajevu general Božidar Terzić naređuje u Crnoj Gori „najenergičnije mere” i protiv civilnoga stanovništva: „Iz poslednjih izveštaja komandanta Zetske divizijske oblasti vidi se da odmetnici sa meštnima ubijaju nemilostivo naše vojnike. Odmetnici sa nekim od meštana ponašaju se prema našoj Vojsci kao i Arnauti, ovakvo stanje više se ne može tolerirati”.

Stoga ministar vojni u Beogradu, general Stevan Hadžić, dostavlja 8. decembra 1919. ministru unutrašnjih poslova prijedloge mjera „za sređivanje stanja u Crnoj Gori”:

„Sve do sada preduzete mere u cilju sređivanja prilika u Crnoj Gori nisu dale zadovoljavajućeg rezultata. Pored vojničkih mera do sada preduzetih, potrebno je odmah i bez odlaganja pristupiti RASELJAVANJU porodica pojedinih odmetnika, PA I ČITAVIH SELA, koj su se pokazala NELOJALNA i NEPOKORNA – ovo raseljavanje u vezi sa energičnim gonjenjem odmetnika najbrže će dovesti do umirenja. Raseljavanje bi trebalo da vrše policijske vlasti, uz pripomoć vojnih vlasti. Iseljenici bi se mogli privremeno razmestiti po pojedinim mestima Makedonije i u Kumanovskom kraju” (Pov. FĐO. br. 43978).

Tek uspostavljena telefonska i telegrafska veza Nikšić – Šavnik, opet je prekinuta 11. decembra 1919, a iz Nikšića je „poslato odelenje za Šavnik”. Iz depeše Pov. br. 2739 od 21. decembra 1919, koja je s Cetinja poslata Beogradu, navodi se, između ostaloga:

„Rade Kršikapa sa društvom nalazi se na Bare Sirovačke”.

Na drugoj strani sreza Šavničkoga – u selu Mala Crna Gora – „odbgelo je oko 80 odmetnka”. To je rodno selo komite Petra Dakića.

Depešom se izvještava da jedan okupacioni odred „ide preko Komarnice i sutra veče stiže na Žabljak, odatale preko Štuoca da napadne i pohvata odmetnike”, a „umoljen je Komandant pljevaljske pukovske orkužne komande da pošalje dva sanduka municije na Žabljak i u dogovoru sa okružnim načelnikom da zatvore pravce sela Vranovina [desna obala Tare – prim], da odmetnici ne bi pobegli”.

„Odred preko Žabljaka ide za V. Štuoc, radi napada u selu Crna Gora”, navodi se 28. decembra 1919. u depeši Zetskoj divizijskoj oblsti, a „zbog nedostatka hrane prinuđen je rekvirirati stan i hranu za dva dana”…


(Nastavlja se)