Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (6)

Piše: Vladimir Jovanović

Uskočki plemenski kapetan RADE KRŠIKAPA – eto ga na gornjoj fotografiji – podigao je u proljeće 1919. ustanak protiv srpske okupcije na prostoru negdašnjega sreza Šavničkoga, a na Badnji dan, 6. januara 1928. godine, koliko je poznato, ubijen je iz tih krajeva posljednji borac Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost. On se zove RADONJA ANĐELIĆ.

 Anđelić je iz Šaranaca. Od srpskih okupacionih vlasti oglašen za „odmetnika”.

 Iako krivično zakonodavstvo Kraljevine SHS nije poznavalo javne pozive na ubistva „odmetnika” ili „hajduka”, crnogorski borci su masovno oglašavani za takve: glave su im ucijenjene i bio je, kako se tipski navodilo, svako slobodan da ih, ne samo nekažnjeno ubije, nego da za to dobije poveću novčanu nagradu iz kase Ministarstva unutrašnjih djela iz Beograda.

 Ovaj varvarski metod, kojim država, mimo sudskoga dokazivanja krivice, podstiče ljude na ubistva su primjenjivali u davnijim vremenima osvajači u kolonijama Afrike i Azije…

 Radonji Anđeliću je lično ministar iz Beograda ucijenio glavu, odnosno, povećao nagradu za njegovo ubistvo. „Veliki Župan”, koji je stolovao na Cetinju, supotpisao je i proslijedio depešu mjesnim okupacionim vlastima u Crnoj Gori. Od slave nezavisne Kraljevine, Crna Gora je 1918. od Srba degrdirana u administrativnu „oblast”. Naziv Crna Gora i službeno je ukinut, nazvaše je „Zetska oblast” – jedna od ukupno 33 oblasti Kraljevine SHS. Okupacioni „Veliki Župan” je postavljan od Karađorđevića iz Beograda. I doslovno je gospodario životom i smrti svakoga u Crnoj Gori.

 Evo, dakle, depeše o ucjeni komite Anđelića:

 „Gospodin Ministar Unutrašnjih Dela rešenjem svojim od 8. novembra 1927. godine J[avna] B[ezbednost] Br. 16503 povisio je ucjenu oglašenom i ucenjenom odmetniku RADONJI ANĐELIĆU iz opštine Šaranske, sreza Šavničkog, sa 500 (pet stotina) na 30.000 (TRIDESET HILJADA) dinara. Prednje se vama dostavlja radi znanja i obnarodovanja u području. Veliki Župan”.

 „Velki Župan” je Milovan Džaković (1868–1943). On je, zbog velikih zasluga oca mu, crnogorskoga junaka i vojvode Tripka (1838–1875), bio stipendista knjaza Nikole na školovanju u Rusiji. Po povratku, postavi ga Knjaz za kapetana Podgorice, no ovaj se povezao sa srpskom agenturom. Uhapšen 1899. godine, pušten i prebjegao u Beograd, docnije u Rusiju.

 Od kad su Milovana Džakovića Srbi 1921. postavili da koordinira združeni vojno-policijski teror, on je potpisao ili supotpisao mnoge naloge iz Beograda za masovne zločine, ubistva i represalije nad sunarodnicima. A gornjom depešom je Džaković presudio i svome saplemeniku – Radonji Anđeliću.

 Bezmalo čitavu deceniju nakon tzv. Podgoričke skupštine, Anđelić se s oružjem u ruci na području durmitorskoga kraja bori protiv „ujedinjenja”, ostavši vjeran slobodarskoj tradiciji svojih predaka i zakletvi Crnoj Gori. Okupacione vlasti su ga pokušavale predstaviti za običnoga drumskoga razbojnika, koji je lišen ikakvih političkih motiva.

 Iz fragmenata arhivske građe, međutim, doznaje se suprotno. Anđelić je u „odmetništvu” prije 28. novembra 1920. godine, kada su u Kraljevstvu SHS održani prvi prlamentarni izbori.

 Na području Crne Gore tada je, policijskim mjerama okupacione vlasti, jednostavno zabranjeno isticanje „zelenaške” liste, čiji su predvodnici, s namjerom da osnivački zbor održe na pazarni dan 8. novembra 1920. u Kolašinu, bili dr Sekula Drljević, Gavro Vuković iz Vasojevića – on je trebalo da bude nosilac liste – zatim, brigadir Miloš Medenica iz Kolašina, arhimandrit Miron Medenica iz Manastira Morača, Mihailo Ivanović iz Kuča, Savo Vuletić iz Zete, Jovan Memedović iz Drobnjaka, Mirko Mijušković iz Nikšića...

 Vijest o „zelenaškoj” listi je jako uznemirila Beograd, a tamošnje novine za vojvodu Gavra Vukovića, čije prezime pogrešno ispisuju, navode da je „bivši ljubimac RASKRALJA Nikole”, etc.

 Slobodne štampe u Crnoj Gori nije bilo, kažnjavan je hapšenjem i torturom „verbalni delikt”, zabranjivani su i žandarmerijom rasturani politički zborovi. Tada legalna Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), koja je istakla jasan kurs protiv Karađorđevića, a za stvaranje „narodne REPUBLIKE radnika i seljaka”, bila je u nekoj mjeri, osim bojkota, prihvatljiva opcija za koju su 1920. glasali simpatizeri „zelenaša”,

 Okupacione vlasti su, manipulišući biračkim spiskom, ukupan broj glasača u izbornoj jedinici na prostorima bivše Knjaževine Crne Gore svele na upisanih 43.370 birača, od čega je glasalo svega 28.612 (65,97%). Bojkot izbora bio je u Crnoj Gori procentualno najizraženiji u Kraljevstvu SHS.

 Drugi podatak koji reprezentuje odnose snaga i raspoloženja Crnogoraca prema „ujedinjenju” jeste da je najviše crnogorskih glasova na ovim izborima dobila KPJ, 10.869 ili 37,99%, četiri od deset mogućih poslanika. Nemonarhistička, Republikanska stranka, dobila je tada 4.613 (6,12%) ili dva poslanika; deklarisne vladine liste su zbirno osvojile tek četiri poslanička mandata.

 Opoziconi poslanici u Narodnoj skupštini Kraljevine SHS opisivali su predizbornu koruptivnu i ucjenjivačku agitaciju okupcionih vlasti. Preciziravši mjesto i vrijeme događaja, navodili su i imenâ aktera prijetnji i kupovine glasova. U tome su prednjačili šefovi lokalnih okupacionih ispostava – sreski načelnici (poglavari). Tako je, širom Crne Gore, ako glasaju za „vladine” liste, Demokratsku ili Radikalnu stranku, „po selima obećavano da će pojedine porodice dobiti deoništvo u tuđim šumama i vodama”.

 Opisuju se i zbivanja u srezu Šavničkome, na primjer u Pišču (Piva), „delovođi opštinskome, koji je svršio samo osnovnu školu”, obećano je „da će ga zapopiti, a velikom broju seljaka da će dobiti državnu službu”.

 „Svuda po Crnoj Gori, veliki broj onih koji su imali parnice u srezu, morali su glasati onde gde im je naredila policija”. Milsli se na glasanje ubacivanjem kuglice u biračku kutiju neke od vladinih lista. Tako, navodi se, „iz jednog zaseoka opštine Šavničke”, suprotno svojim uvjerenjima, „morali su glasati za vladinu listu Milan i Savo Janjić, Janko i Neđeljko Lasica, Mileta i Milić Jankovići, i mnogi drugi”.

 Slično je bilo u ondašnjoj opštini Krš – Šaranci, srez Šavnički. U sâmom Kršu žive bratstva Bojovići, Krivaćevići, Popovići, Bulići, Vukićevići. U opštini Krš – u Njegovuđi, Paležu, Podima, Ljuljaški i Studencu, žive Anđelići. Događaji u Kršu iz jeseni 1920. nas dovode do komite Radonje Anđelića.

 „U istoj opštini [Krš] su srodnici odmetnika Anđelića, skoro svi morali glasati tamo gde im je naredio poglavar, da ne bi bili hapšeni kao jataci. Posledica ovakvog postupanja vlasti je ubijstvo odmah po izborima U.O., koga je ubio odmetnik Anđelić i hapšenje trideset seljaka iz iste opštine, koji su ležali nedeljama i nesaslušavani”.

 Navodi se potom i sljedeće:

 „U srezu Šavničkome narod pišti i nema kome da se žali na ova bezakonja policijskih vlasti, za vreme izbora učinjena i još i danas šta se pravi” („Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca: vanredni saziv”, Beograd, 1921).

.

 .

Nota bene, srez Šavnički i Okrug Nikšićki je 1920. masovno glasao za KPJ. Prema Božidaru Kasalici, „ubjedljivu većinu glasova u Nikšićkom Okrugu dobila je Komunistička partija (65,5 %), dok su komunisti i u Pivi i Drobnjaku osvojili najviše glasova” („Na izvoru Vukova jezika”, zbornik, 2013, 271).

 Jedan od izabranih poslanika s komunitičke liste u Crnoj Gori je bio Pavle Žižić, učitelj u Poljima (Mojkovac). Žižići su iz Struga, Uskoci. O Pavlu Žižiću i njegovim vezama s komitima opširnije će biti riječi u nastavku ovoga serijala…

 Radonji Anđeliću se, najkasnije 1927. u komitovanju pridružio pomalo misteriozni ĆAZIM RASTODER. Bilježi se da, krajem te godine, pred žandarmerijskim poćerama njih dvojica ponekad prelaze Taru, tj. iz sreza Šavničkoga zalaze i u Pljevaljski. Kvislinško glasilo „Slobodna misao” 4. decembra 1927. objavljuje:

 „Odlukom Ministra Unutrašnjih poslova ucenili su odmetnika Rastodera sa PEDESET HILJADA DINARA i odmetnika Anđelića sa TRIDESET HILJ. DINARA. Prema izveštajima, oba odmetnika nalaze se u srezu Pljevaljskom”.

 Ko je Ćazim i odakle potiče, istraživao je i 2011. objavio prof. dr Šerbo Rastoder: „O Ćazimu Rastoderu se veoma malo zna. Porijeklom je sa Savin Bora, okolina Berana. Na području Žabljaka još ima ljudi koji se sjećaju njegovog komitovanja zajedno sa Radonjom Anđelićem. Prema tim sjećanjima, radilo se o izuzetno hrabrom čovjeku, koji je, između ostalog, ostao zapamćen po jako velikim rukama” („Kad su vakat kaljali insani”, 364-365).

 Ubistvâ komita Anđelića i Rastodera organizovao je, prema od Milovana Džakovića dobijenoj depeši iz Beograda, de facto njegov nasljednik – Vojislav Pekić, bivši učitelj, tadašnji načelnik sreza Šavničkoga. On je rodom je iz Previša, sela iz šavničke opštine; otac književnka Borislava Pekića.

 Za glave Radonje Anđelića i Ćazima Rstodera, nagrađen je Vojislav Pekić premještajem u Podgoricu. Tu je, kao načelnik sreza, rukovodio likvidacijama i ovih posljednjih boraca Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost:

 ·        JEVREMA RADEVIĆA kod Mateševa (1929)

·        STEVA STEVOVIĆA u Piperima (1929)

·        MILOŠA GRUJIĆA u Nožicama, Lijeva Rijeka (1930)

·        ŠPIRA MILAČIĆA na Ublima, Kuči (1933)…

Najprije, oko pogibije Rastodera. „Sloboda misao” je objavila 11. decembra 1927. ovu dezinformaciju:

 „U sredu uveče 7. ov. mj. poglavaru sreza g. Pekiću napisao je pismo odmetnik Anđelić u kojem mu javlja, da je on ubio odmetnika Rastodera i da se nalazi mrtav na putu između Slatine i Bukovice. U četvrtak ujutro poglavar je izašao na lice mesta i našao zaista ubijenog Rastodera, bez oružja u vojničkom odelu. U narodu se veruje da je Anđelić ubio Rastodera posredovanjem sreskog poglavarstva, te je ovo svakako jedan uspeh za g. Pekića”.

 Radilo se, dakle, o dezinformaciji. Toliko nevješto napisanoj da je „Slobodna misao” 25. decembra 1927. objavila kako, „prema naknadnim vestima, odmetnika Rastodera NIJE ubio odmetnik Anđelić, već Radovan Koljević”, koji je „težak iz Jezera”, a to se navodno desilo na putu između Slatine i Bukovice. Prema istraživanjima B. Kasalice, ubica najvjerovatnije nije „Koljević”, nego Kaljević, jer je „u vrijeme ubistva odmetnika Rastodera u selu Slatina živjela porodica Kaljević, gdje i danas Kaljevići žive”.

 Potom je Vojislav Pekić, neposredno organizovao hajku, naime svoga „poverenika” ili „poverenike” – da ubiju Radonju Anđelića.

 To se desilo u planini Ivica, poviše Šavnika. Citiram kvislinšku „Slobodnu misao” od 7. decembra 1928. godine:

 Sa pogibijom odmetnika Anđelića Okrug Nikšićski je potpuno očišćen od odmetnika. Za poglavara g. Pekića ovo je zaista LEP USPEH”...

 (Nastavlja se)