Komiti iz Šavnika – Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost Crne Gore (8)

Piše: Vladimir Jovanović

 RADE KRŠIKAPA, vođa ustanka Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost protiv srpske okupacije u srezu Šavničkome, bio je oficir, posljednji plemenski kapetan Uskoka, sin perjanika knjaza Nikole, pa docnije komandira i kapetana Jezersko-Šaranske kapetanije Crne Gore – glasovitoga MILOVANA SAVINA KRŠIKAPE.

Žarište toga ustanka su Sirovac – Bare Sirovačke – Boan.

 Dok je na Cetinju perjanik bio, ili u prijestonicu dolazio raznim povodima i poslovima, Milovan je na Dvoru Petrovića-Njegoša upoznao Aleksandra, sina Petra i Zorke Nikoline.

Aleksandar je rođen 1888. na Cetinju, kršten u Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi. Tri decenije kasnije, ostaviće u Crnoj Goru krvavi trag „Ace palikuće”. Ali, poznanstvo komandira Milovana s Aleksandrom imaće odraz 1925. u obustavljanju torture nad Kršikapama, bratstvu koje je u srezu Šavničkome u proljeće 1919. podiglo barjak masovnoga oružanoga i političkoga otpora srpskoj okupaciji i uništenju Kraljevine Crne Gore.

Stari Milovan će biti od Srba hapšen, a njegovo troje đece, učestvuje u pokretu otpora: sinovi Rade i oficir JEVREM, te šćer MILEVA – eto ove heroine na gornjoj fotografiji.

Koliko mi je poznato, Mileva je jedina komitkinja Za pravo, čast, slobodu i nezavisnost. U svojoj knjizi iz 1985. godine, Mile Kordić i Mijajlo Ašanin, opisuju kako je Mileva, „šćer majora Milovana Kršikape” i majke Marice, na Sinjajevini – katunu Lokva Pekovića, rizikujući život, spasla tokom austrougarske okupcije ranjenoga komitu („Komitski pokret u Crnoj Gori 1916–1918”, Beograd, 142–144).

A „Rade bio je gledan i omiljen i u Uskocima”, saopštio nam je Radosav-Rako Kršikapa, „digao je čitavo pleme na ustanak, kome su pogodovale repesalije novouspostavljenih srpskih vlasti i tanki ljudi iz plemena koji su ušli u nove organe vlasti”.

Komiti u Drobnjaku, Pivi i Uskocima su se u oktobru 1918. sâmi oslobodili Austro-Ugara. Nikakvih izbora za „delegate”, od Srba potom organizovane kvislinške tzv. Podgoričke skupštine, ni u tim krajevima nema. Od naroda, dakle, „delegati” birani nijesu, nego su prosto imenovani i za nečasnu rabotu plaćeni od Srba.

Prema Božidaru Kasalici, „narod u Drobnjaku i Pivi, obrvan epidemijom ‘španjolice’, koja je u to vrijeme kosila po selima, bio je prilično apatičan i nezainteresovan za ma kakva druga zbivanja”.

Situacija se drastično mijenja tokom zime 1918/1919. s pristizanjem dramatičnih vijesti u ove teže pristupačne planinske krajeve: o izdajničkim aktima tzv. Podgoričke skupštine, o izbijanju Božićnoga ustanka oko Cetinja, Nikšića, Virpazara i Podgorice, te s povratkom u zavičaj oficira iz austrougarske interncije, među kojima je i Rade Kršikapa, prethodno zatočen u logoru Neđmeđer.

„Socijalnu osnovu komitskoga pokreta u Drobnjaku i Pivi, kao i u ostalim djelovima Crne Gore, činiće dominantno seljaci, kao i pripadnici starih struktura vlasti, uglavnom oficiri Crnogorske vojske”, navodi B. Kasalica. „Za većinu njih, to će biti nastavak komitovanja koje su započeli za vrijeme austrougarske okupacije”.

„Do aktivnijega istupanja drobnjačkih komita, doći će 18. maja 1919. godine, kad su u komiti zarobili sreskog načelnika sreza Šavničkog”, a „akciju izvela je komitska grupa predvođena Radom Kršikapom” („Na izvoru Vukova jezika”, zbornik, 2013, 263).

Okupacione depeše izvještavaju kako se „selo Sirovac, jugoistočno od Boana, a izgleda i CELO PLEME, pobunilo i prišlo pobunjenicma”.

Koliko fragmenti arhivske građe dopuštaju, već smo opisali neke od borbi komita sreza Šavničkoga tokom 1919, nihovo povezivanje s mojkovačkom komitskom grupom Todora Dulovića, kretanje kroz područje Vraneša (Tomaševa) – nakon 1912. naseljeno i iz Drobnjaka i Uskoka – kao i njihovim planovima da, skupa s drugim Crnogorcima iz Štitarice i Polja Kolašinskih (Mojkovac), te Ravne Rijeke, Majstorovine i Brzave tj. selâ iz tadašnjega Okruga Bjelopoljskoga, oslobode varoš Bijelo Polje (vidi četvrti nastavak serijala, na linku dolje).

 „Teška je bila okupatorska vlast”, kaže Radosav-Rako Kršikapa, „pola naroda u zatvoru, pola u šumi, a domaćini sa komitama, ili uz njih. Rade se povezivo s drugim grupama, Todorom Dulovićem, sa svojim zetom, barjaktarom [MILIJOM] RAOSAVLJEVIĆEM iz Štitarice, sa MUJOM BAŠOVIĆEM i sa drugima, tako da se pokret omasovio i brojao od 400 do 1.000 ljudi. Oslobodili su veliku teritoriju i sva sela i na obodu Sinjavine, Šavnik, Boan, Polja Kolašinska, Štitaricu i ostala sela u tome krugu. Planirali su da udare na veće gradove kao što je Bijelo Polje”.

Arhivski izvori svjedoče o povezivanju Drobnjaka i Uskoka i sa ustanicima u Nikšiću, te ustanicima Rovčanima, u čiju plemensku teritoriju do aprila 1920. srpska okupciona vlast nije mogla prodrijeti. Sastanaku ustaničkih vođa iz Rovaca s onima iz administrativne Oblasti Nikšićke u kojoj je tada i srez Šavnički, a održan je na katunu Utilici – Rovačkoj planini, prisustvovali su ovi oficiri: IBRO BULATOVIĆ, IVAN BULATOVIĆ, JOVAN BULATOVIĆ, ATANASKO BULATOVIĆ, BOŽO BULATOVIĆ, PERO MINIĆ, ANTONIJE BOJOVIĆ, MILISAV NIKOLIĆ, kao i „Rade i TOMO KRŠIKAPA i Todor Dulović”.

„Onda su srpske snage, radi ozbiljnosti situacije preduzele drastične mjere za suzbijanje ustanka. Angažovana je vojska i žandarmerija, a najgore je za komite bila novoformirana tkz. ‘omladina’”, navodi Radosav-Rako Kršikapa.

Naime, doznajemo iz srpskih arhivskih dokumenata, do kraja 1919, tadašnji okupacioni civilni upravitelj Crne Gore, „[Ivan-Lola] Pavićević nije bio dorastao ondašnjim događajima, to su sad VOJNIČKE VLASTI UZELE U SVOJE RUKE suzbijanje odmetničke akcije u Crnoj Gori, kao što se vidi iz ovog izvještaja Ministarstva Vojske i Mornarice Predsedniku Narodne Skupštine”.

To je ovaj izvještaj – dokumenti: Ministarstvo Vojno i Mornarice Opšte vojno odeljenje Pov. F. V. Br. 9593 od 7. jula 1920. god, Beograd – Gospodinu Predsedniku Narodnog Predstavništva, s pozivom na izvještaje Komandant II Armi[j]ske oblasti sa Đ. O. Br. 466 sa 1. ov. mes. i Komandant Zetske Divizi[j]ske oblasti sa Đ. O. Br. 251 od 12. o. mes. Dokumenti su objavljeni 1940. godine (Jovan Ćetković, „Ujedinitelji Crne Gore i Srbije”, Dubrovnik).

Evo izvoda:

„U toku prošle godine (1919), sve do meseca decembra, akcija protivu odmetnika rukovođena je od strane policiskih vlasti. Vojska je pak priticala u pomoć onda kad su sva sredstva kojima je policiska vlast i žandarmerija raspolagala bila nedovoljna da se izvesan pokret uguši i red se zavede. Početkom meseca decembra 1919. god. naređenjem te komande O. Br. 5070 od 3. decembra, O. Br. 5112 od 4. decembra 1919. godine naređeno je da komanda ove Diviziske oblasti preduzme gonjenje odmetnika i uništenje organizacije (prilog Br. 1 i br. 2). U tom vremenu situacija ove oblasti u pogledu odmetnika bila je sledeća: Odmetnikâ, koje došlih iz Italije, koje onih koji su im se pridružili, bilo je ukupno 500-900 organizovanih u čete po 20-30 ljudi”.

Referiše se dalje: „Odmetnička akcija imala je sledeće ciljeve:

a) da kod stanovništva i u inostranstvu ubije veru u novo stvoreno stanje i prestave ga kao nasilno stvoreno;

b) da pridobije što više pristalica za promenu režima i povratak bivšeg Kralja Nikole u Crnu Goru”.

„Sredstva za postignuće ovih ciljeva bila su:

a) Stalni i neprekidni napadi po svima važnijim komunikacijama na vojne i državne u opšte transporte hrane, municije itd;

b) Napadi na pojedina usamljena odeljenja vojske, patrole, straže itd;

v) Kombinovani napadi protivu pjedinih vroši i varošica”.

„I doista takvom akcijom odmetnici su bili uspeli, te je u mesecu novembru 1919. lična i imovna bezbednost na najglavnijim komunikacijama bila svedena na nulu, a autoritet državne vlasti gotovo nije ni postojao”, kaže se u tome izvještaju, te dodaje da su „odmetnici u svojoj akciji bili ne samo svirepi, nego i varvari, često gori i od Arnauta” i navodi se primjer masakriranja nad „našim ranjenim vojnicima”.

Jedna od neuralgičnih tačaka za srpskoga okupatora je i administrativna Oblast Nikšićka – uključujući i srez Šavnički:

„Rezultat ovakve akcije odmetnika bio je, da je stanovništvo naročito u Čevskoj oblasti (Katunski kraj) i Nikšićskoj oblasti, ne samo potpomagalo, skrivalo i hranilo odmetnike, već ih je u pojedinim borbama i aktivno, s puškom u ruci, pomagalo i borilo se protivu vojske i žandarmerije, zajedno s odmetnicima”.

Kraljem ljeta i početkom jeseni 1919. kaznenim akcijama u Drobnjaku i Uskoku je iz Nikšića upravljao zloglasni Stojan Popović. Pohapšeno je i u nikšićki zatvor sprovedeno najmanje 150 Uskoka, te obavljena prisilna regrutacija u Drobnjaku, Jezerima i Šarancima. Ondašnjim je opštinama Žabljak, Krš i Bukovica zaprijećeno represalijama, naime, izvještava jedan od okupacionih oficira, na njih „poslaću potrebnu vojničku snagu da ih na to prinudi ako dotle [do 10. oktobra 1919] ne učine”. 

Osim Popovića – neka od njegovih zvjerstava nad Crnogorcima su opisana u zborniku „Nekoliko stranica iz krvavoga albuma Karađorđevića: Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori” (1921) – u pohodu na srez Šavnički je učestvovao još jedan poznati srpski krvnik: Milan Kalabić, rođen 1886. kod Doboja (BiH). Kalabić je bio vojni kapetan, preveden u žandarmeriju i raspoređen u Nikšić.

Međutim, kaznena ekpedicija s kraja ljeta i početka jeseni 1919.  na ustanike srez Šavničkoga, nije dala rezultate. Što se tiče pouzdnosti prisilno regrutovanih Drobnjaka i Uskoka, okupacioni oficir izvještava pretpostvljene:

„Da dođe do borbe verujem da bi PRE OKRENULI PUŠKU NA NAS nego na komite”.

Ustanike u Uskocima su tada samo potisnuti na okolne visove. Radosav-Rako Kršikapa kaže: „Zloglasni Milan Kalabić je bio najveći progonitelj crnogorskih komita i govorio je glavešinama okupatorske vojske: ‘Nije najgore što Rade i Tomo Kršikapa razoružavaju i ubijaju naše žandare, no što narod ide kod njega da im sudi i rješava davije i sporove ko da naša vlast ne postoji. Razorite sve njegovo i likvidirajte odmetnike’. Ubrzo je srpska artiljerija, sa Javorja – nijesu smjeli prići blizu, gađala i zapalila topovima kulu Rada Kršikape koja je ostala još od Save kapetana”.

Dakle, početkom decembra 1919, okupciona vojska preuzima glavnu ulogu u slamanju ustanka, a žandarmerija i plaćeničke kvislinške formacije „omladine” su im pomoćne trupe. Nastupajući pravcima iz Komarnice i Đurđevića Tara – Žabljak – Veliki Štuoc, a s druge Kolašin – Javorje – Krnja Jela, okupacione snage su napravile klinove, razdvojile ustanike Pive i Rovaca od ustanika u Drobnjaku i Uskoku.

Jedan od ciljeva te opercije bila je i likvidacija ili hapšenje Rada Kršikape. No, prema srpskim depešama, on je uspio preko Sinjajevine da se prebači u Polja, te pređe Taru. Javlja se o kretanju njegove grupe na Ceru, poviše Mojkovca, te na Mjedenom guvnu (Brskovu) na Bjelasici.

U aprilu 1920. srpske vojne snage su skršile ustanak u Rovcima, te pojačale kontrolu i blokade područja na kojima se kretala i grupa Rada Kršikape.

„Rade i Tomo Kršikapa riješe da emigriraju u Italiju, da bi prestali progoni njihovih familija i nejači. U Gaeti se već nalazio Jevrem, Radev rođeni brat, i rođak im RADOŠ KRŠIKAPA. Ostavi samo rođaka MIGA KRŠIKAPU da čuva brastvo”, saopštava Radosav-Rako Kršikapa.

Petar-Migo Kršikapa, opjevni komita još iz austrougarske okupacije, naslijedio je, od Sava, junaka, poznatu kulu, koju su Srbi uništili 1919…

.

Dakle, grupa Rada Kršikape, njih dvadesetak, iz bivaka na planini Bjelasici, kreće na put u Italiju, preko Albanije. Pridružuje im se stari komandir uskočki – pomenuti Milovan Kršikapa, Radev otac. To je bilo početkom jula 1920. godine…

(Nastavlja se)