Učešće Jevreja u Trinaestojulskome ustanku

Za Antenu M piše: Boban Batrićević

Nakon što je Hitler napao Sovjetski Savez 22. juna, jugoslovenski komunisti po instrukcijama Kominterne otpočeće s pripremama za dizanje ustanaka širom Jugoslavije. Najmasovnija i najuspješnija bila je akcija crnogorskih ustanika jer je za nekoliko dana stvorena najveća slobodna teritorija u okupiranoj Evropi u tome trenutku. Masovnost i uspjeh iznenadili su i okupatore i organizatore. Prve jer su potpuno nespremni dočekali ustanak, druge jer je ustanak gotovo odmah poprimio opštenarodni karakter pa je došlo do velikog priliva boraca koji nijesu bili komunisti. Talijani su se relativno brzo konsolidovali dovlačnjem trupa iz Albanije i kroz nekoliko mjeseci povratili kontrolu nad najvećim dijelom zemlje i glavnim komunikacijama. Dio ustaničkog pokreta koji je bio pod kontrolom komunista nastavio je borbe, a njegova prisutnost bila je evidentna u ruralnim i manje pristupačnim planinskim krajevima Crne Gore. Oni su bili okosnica Narodnooslobilačkog pokreta na crnogorskoj teritoriji i jedini antifašistički faktor u zemlji tokom rata. Tih sudbonosnih julskih dana ustanicima se priključio izvjestan broj Jevreja. Intenzivniji dolazak pripadnika jevrejskoga naroda u Crnu Goru zabilježen je nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije te bio povezan s porastom njihove ugroženosti od nacističkog okupatora i njihovih saveznika. Računajući da su talijanske okupacione zone povoljnije za njih, jugoslovenski Jevreji su svoj spas generalno tražili na teritorijama koje je zapośela Italija, prije svega na prostoru dalmatinskog primorja i Albanije, a u nešto manjem obimu i na prostoru Crne Gore. Dio prebjeglih Jevreja odmah je stupio u ustaničke redove crnogorskih ustanika.

Na osnovu dosadašnjih istraživanja, prevashodno vrijednog proučavaoca jevrejskih sudbina tokom rata u Jugoslaviji – Jaše Romana, sa sigurnošću je utvrđeno da je od Jevreja koji su živjeli u Crnoj Gori prije rata u ustaničke redove stupila gimnazijska profesorica iz Bijeloga Polja Jolanda Levinger, koja će tokom rata postati politička komesarka u partizanskom domu za đecu palih boraca. Levingerova je napravila zapaženu karijeru i bila nositeljka Partizanske spomenice. Od Jevreja koji su u Crnu Goru pobjegli od terora s prostora okupirane Bosne i Srbije ustanicima su se prilikom njegova izbijanja priključili Leon Levi, učesnik čuvene bitke na Košćelama kada je oko 50 ustanika ubilo i izbačilo iz stroja oko 800 talijanskih vojnika, zatim Alfred Horovic, Rena Abravanel, Ružica Rip, Moric Demajo i Lujo Davičo. Mnogi od njih poginuli su u borbama ili pogubljeni od okupatora. Od Jevreja koji su se priključili Trinaestojulskome ustanku najpoznatiji je bio istaknuti međuratni komunista Moša Pijade, koji je, spašavajući se od nacističkih progona u Srbiji, prebjegao u Crnu Goru.
Sudbine

Izuzev Moše Pijade čija je biografija dobro poznata te Luja Daviča o kome je veoma interesantnu studiju napisala Saša Brajović, o većini ostalih učesnika Trinaestojulskoga ustanka nema previše podataka. Crtice iz njihovih života zabilježio je Jaša Romano u knjizi „Jevreji Jugoslavije 1941-1945: žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačke borbe.“

Pomenuta Jolanda Levinger, jedina Jevrejka koja je prije rata živjela u Crnoj Gori peije rata a stupila u ustaničke redove, rođena je u Vojvodini u Pločicama 1913. godine. Tokom ustanka crnogorskoga naroda bila je raspoređena kao bolničarka u partizanskome odredu Bijeli Pavle a potom i u 3. sanžačkoj brigadi. Godine 1942. stupila je u KPJ. Bila je član Politodjela Centralne bolnice i ranjavana tokom bitke na Sutjesci. Nositeljka je Partizanske spomenice iz 1941. godine.

Leon Levi, osamnaestogodišnji učenik iz Mostara. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije pobjegao je u Crnu Goru i stigao na Cetinje. Odmah se priključio ustaničkoj vojsci i učestvovao u bici na Košćelama. Međutim, Talijani su uspjeli da ga uhapse i izvedu pred prijeki sud. Kazna – strijeljanje. Izvršena 22. jula 1941. na Cetinju.
Na Cetinje je poslije kapitulacije 1941. godine došao i beogradski advokat Moric Demajo. Isto kao i Levi, stupio je u ustaničke odrede te bio zarobljen od talijanskoga okupatora. Stijeljan je 8. avgusta 1941. Obimniji Demajov biografski portret načinio je Jaša Romano u svome članku „Moric Demajo – učesnik u 13-julskom ustanku crnogorskoga naroda“ u časopisu „Jevrejski pregled“ (1974). O Demajovom životu i stradanju na Cetinju vrijedne zapise ostavio je njegov sin Aleksandar Demajo, svjedok i učesnik tih događaja kojemu su kao maloljetniku Talijani pošteđeli život.

Alfred Horovic bio je student iz Sarajeva i član SKOJ. Poslije sloma Jugoslavije bježi u Crnu Goru i priključuje se pljevaljskim partizanima đe je bio raspoređen kao kurir. Učestvovao je u Trinaestojulskome ustanku kao i u bici na Pljevljima krajem 1941. godine. Sljedeće godine prešao je u Romanijski odred. Aprila iste godine uhvaćen je od strane četnika i strijeljan.

Ružica Rip, doktorica medicine i komunistkinja iz Beograda, rođena u Bezdanu. Pošto je pobjegla od njemačkog okupatora iz Srbije, odmah se priključila crnogorskim ustanicima. Obavaljala je dužnost ljekarke u Komskom odredu i vodila bolnicu u Kolašinu. Tokom bitke na Pljevljima bila je načelnik partizanske bolnice stacionirane na Žabljaku. Početkom 1942. godine zarobili su je četnici prilikom pokušaja evakuacije ranjenika u manastir Morača. Četnici su je strijeljali jer je odbila da radi za njih.

Rena Abravanel (Rada Ćorović) bila je predratna revolucionarka iz Beograda rođena u Pirotu koja je početkom ljeta 1941. godine prebjegla u Crnu Goru. Od avgusta 1941. stupa u ustaničke redove kao borkinja Durmitorskog odreda. Bavila se i političkim radom u pozadini. Početkom juna naredne godine ranjena je u borbi s crnogorskim četnicima koji su je zatočili i predali okupatoru. Nakon polugodišnjeg tamnovanja izvedena je pred sud i strijeljana od strane Talijana.

Lujo Davičo imao je živopisnu biografiju. Baletski igrač, pedagog, poliglota i koreograf. Rođen 1908. godine u Beogradu. Veoma blizak KPJ. Zbog dolaska Njemaca prešao je u Crnu Goru. Jaša Romano navodi da se priključio antifišistima i učestvovao u Trinaestojulskome ustanku. Proučavateljka njegova života i śećanja na njega, Saša Brajović, donosi više svjedočenja o Davičovoj sudbini. Ono što se iz svih tih zapisa i pripovijesti o Daviču sa sigurnošću može utvrditi jeste da je nakon dolaska u Crnu Goru radio kao konobar u talijanskom oficiriskom restoranu u Nikšiću đe je 1942. godine izvršio bombaški napad i tako usmrtio nekoliko fašista. Ne zna se pouzdano da li je i sam tom prilikom stradao ili su ga Talijani strijeljali. Uglavnom, kako i sama Brajovićeva uviđa – Davičo se iako je mogao „nije pritajio u italijanskom restoranu“ već odabrao otpor fašizmu „znajući da ne može ostati živ.“

Za razliku od svih navedenih, sudbina Moše Pijade dobro je poznata. Novinar, slikar, komunista, poliglota, prevodilac Marksovog „Kapitala“ i istaknuti politički radnik. Čovjek koji je itekako uticao na formiranje Josipa Broza Tita i gotovo dvodecenijski zarobljenik monarhističkog režima prve Jugoslavije. Bjekstvo iz Srbije u Crnu Goru nakon kapitulacije i povezivanje s crnogorskim drugovima dovelo ga je na prosotor đe će buknuti najmasovniji ustanak u tadašnjoj Evropi. Uz Milovana Đilasa, a kasnije Ivana Milutinovića, Pijade je bio jedna od najviše rangiranih ličnosti u partijskoj hijerarhiji komunista na prostoru Crne Gore u prvome dijelu rata, s obzirom na to da je bio član Centralnog komiteta KPJ. Pored političkoga rada, Pijade se u Crnoj Gori brinuo i o organizovanju partizanskih bolnica za ranjene borce, kao i o uspostavi pomoćnog aerodroma na Njegovuđi kod Žabljaka, koji bi prihvatio obećanu pomoć iz SSSR-a, koja crnogorskim partizanima nikada nije došla. Poznato je da je četnička komanda planirala Pijadino ubistvo. Tokom boravka u Crnoj Gori zatekla ga je vijest da mu je gotovo sva bliža i daljna rodbina pobijena zbog čega je doživio nervni slom. Moša Pijade pratio je i koordinisao farmama na oslobođenom prostoru Crne Gore koje su služile za prehranu boraca i bile dio sistema partizanske intendanture. Na nekim od tih farmi radili su Jevreji koji su se sklonili u Crnu Goru nakon kapitulacije Jugoslavije, od kojih treba pomentuti brojnu porodicu Benvenisti, čiji su gotovo svi članovi kasnije izginuli u borbama s četnicima i okupatorima. Slobodan Nešović u svojoj knjizi o Pijadi donosi puno zanimljivih i upečatljivih osvrta o Mošinome boravku u Crnoj Gori.

Do pobjede

O tačnom broju Jevreja uključenih u partizanske jedinice u Crnoj Gori nikada nije sprovedeno opsežno istraživanje, ali se, zahvaljujući radu pojedinih istraživača i śećanja, mogu donijeti određeni zaključci. Na osnovu podataka do kojih je došao J. Romano, jevrejskih boraca bilo je u 4, 5, 6. i 9. crnogorskoj udarnoj brigadi. Upravnik Centralne ratne bolnice u Crnoj Gori izvjestan period bio je dr Vilko Baum, dok je Laura Šprung obavljala funkciju referenta saniteta 6. crnogorske brigade, a Jakob Gaon bio upravnik radionice 9. crnogorske. Kad se sabere broj učesnika Jevreja u crnogorskim jedinicama do kojih došao Romano s onima koji su učestvovali u Trinaestojulskome ustanku, dobija se broj od oko 50 boraca i borkinja. Veliki dio njih poginuo je u sukobima s okupatorom i četnicima. No jedan kuriozitet u crnogorsko-jevrejskim odnosima u partizanskim jedinicima svakako treba istaći. Nakon kapitulacije Italije 1943. godine formiraće se od negdašnjih logoraša i ranjenika 1. prekomorska brigada. Bila je mješovitog nacionalnog sastava i nakon formiranja upućena je na ratište nazad u domovinu. U sklopu 1. prekomorske brigade uspostavljen je 1. crnogorski bataljon, pri kome se nalazio Jevrejski vod. Lijepa śećanja na drugove Jevreje iz ovog voda kasnije je zapisao partizan Savo Puzić: „Zlatko Vajler i Pavle Levković bili su iz Zagreba, Moris Romano i Hajim Papo iz Sarajeva. Jedno vrijeme Pavle Levković je bio komandir 3. čete. Cijenjen je kao hrabar borac i umješan rukovodilac. Prilikom borbi kod Turbeta, koncem 1943. godine, zakači ga zrno i odnese mu pramen kose iznad čela. Komesar čete, Veljko Rakočević, šalio se na račun toga, govoreći da se zrno odbilo od komandirove glave.“ Koliko se partizanski narativ o Jevrejima razlikovao od onih koji su zabilježeni kod četnika i ostalih kolaboranata, najslikovitije svjedoči jedan izvještaj dva slavna crnogorska partizanska borca, Save Kovačevića i Veljka Mićunovića o sređivanju prilika u Lovćenskom partizanskom odredu, podnijet Glavnom štabu za Crnu Goru i Boku 1942. godine. U njemu govore o karakteristikima jednog jevrejskog borca: „Ovamo se nalazi jedan izvanredan stručnjak za radio-vijesti u prvom redu, inače sposoban za mnoge druge organizatorske stvari, jedan Jevrejin iz Zagreba koji se nalazio u Grahovu godinu dana. Pošteno se držao i mnogo koristio radu ovamo, raspolaže sa poznavanjem 7 stranih jezika, bolje nego ijedan drugi koristio bi odgovarajućim poslovima pri Glavnom štabu. Čim se povežemo, mislimo da vam ga pošaljemo. S drugarskim pozdravom SMRT FAŠIZMU – Sloboda Narodu!“