O pomoći i saradnji zelenaša pod komandom Krsta Popovića NOB-u, partizanima i komunistima u Crnoj Gori (1943-1944)

Za Antenu M piše: mr Novak Adžić, dipl. pravnik, istoričar i doktorand istorijskih nauka

Tokom ratnog perioda, a naročito tokom 1943. i značajnim dijelom 1944. godine, komandant zelenaške vojske „Lovćenske brigade“ („Crnogorske nacionalne komande“), general (brigadir) Krsto Zrnov (Todorov) Popović i njemu potčinjeni oficiri, uprkos nespornoj saradnji (kolaboraciji) sa Italijanima (1941-1943, što je bilo iznuđeno, ali, ipak, suštinski pogrešno), pokazivali su ne malu, objektivnu i subjektivnu, političku i drugu solidarnost sa pripadnicima NOB-a, partizanima i komunistima.

Oni su nerijetko iskazivali i pružali, zaštitu i humanu pomoć i podršku pripadnicima i simpatizerima NOB-a i učestvovali su u spašavanju i oslobađanju njih i njihovih familija iz velikosrpskih četničkih i nadasve okupatorskih ruku i okova ondašnjeg fašističke Italije i njene okupacione vlasti u Crnoj Gori.

Recimo, tada su crnogorski komunisti iz Banjana i Vučjeg dola aktivno sarađivali sa Popovićevim tamošnjim zelenaškim komandantom oficirom stare crnogorske vojske, učesnikom Božićnog ustanka (1919), zelenašom i jednim od komitskih (gerilskih) prvaka u borbi protiv srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore (1918), Kostom M. Radovićem iz Banjana, kasnije višegodišnjim aktivnim članom Crnogorske stranke (federalista) i pripadnikom zelenaške nacionalne vojske i komande do druge polovine 1943. godine pod komandom Krsta Zrnova Popovića.

Takav slučaj desio se u Vilusima i na Grahovu jeseni 1943. godine. O tome relevantno, tačno i pošteno, istorijski posve značajno, piše i nosilac Partizanske spomenice iz 1941. godine, istaknuti komunista, ratni revolucionar, učesnik NOR-a, slobodar, narodni heroj Jugoslavije i general-pukovnik JNA Vojo Petrov Kovačević (1912-1997) s Grahova u svojim Memoarima „Pod otvorenim nebom“, Beograd, 1985. godine.

General Vojo Kovačević piše u svojim memoarima i sljedeće:

“Kada je u jesen 1943. Peta crnogorska brigada stigla na Viluse tridesetak članova SKOJ-a i simpatizera uključilo se u njene borbene redove.
U mnogo povoljnijem položaju su bili komunisti ostavljeni na radu u banjanskoj i gornjem dijelu vučedolske opštine.

Tamo je bila zapažena aktivnost i organizovanost partije i SKOJ-a. A ove dvije opštine sa Grahovom činile su područje Mjesnog komiteta KPJ za Grahovo.
Teritorija tih opština pripadala je federalistima Krsta Popovića i nijesu se kao Grahovo podredili četničkoj vladavini. Banjansko-vučedolski komunisti uspješno su sarađivali sa Popovićevim predstavnikom Kostom Radovićem.

Privukli su ga na svoju stranu i zajednički odolijevali nasrtaju četnika, pa četnička vlast nije mogla ostvariti punu kontrolu te teritorije i ljudi, niti ubijati i odvoditi u internaciju.

Da je bilo više političke umješnosti, slično se moglo uraditi i šire, odnosno mogao se infiltrirati veći broj članova Partije i SKOJ-a i simpatizera u redove Popovićevih štabova i jedinica.

Drugovi sa Vilusa pamte slučaj kada je prvih dana proljeća 1943. Krsto Popović sa jačom jedinicom i svojim štabom stigao u Viluse. Obaviješten da četnički žandarmi u blizini, sa Blažom Jaramazom na čelu, bjesomučno tuku brojne zatvorenike, naredio je jednoj svojoj četi da uhapsi i poveže žandarme, a zatvorenike oslobodi. Žandarmi su ubrzo dovedeni sa vezanim rukama na leđima. Potrpani su u teretni automobil i upućeni na Cetinje, na sud. Krsto ih je otpratio riječima: „Sramota! Crnogorci nikad nijesu tukli zarobljene i vezane ljude“.

Međutim, čim su žandarmi stigli na Cetinje, umjesto da im se sudi, komandant crnogorskih četnika Blažo Đukanović odmah ih je oslobodio.
Tada su na Vilusima, po sjećanju Žarka Bulajića, u Krstovom štabu bili članovi Partije Ratko Bojović, Stevan Sinanović i Milisav Perović i članovi SKOJ-a Pero P. Bulajić, Gojko Bojović i Minja Vujović” .

Vojo Kovačević piše da je Krsto Popović sa Kostom Radovićem postupao sa velikim povjerenjem.

Istaknuti komunista i pripadnik NOB-a Miljko Bulajić u svojim memoarima piše da su Krsto Popović i njegova zelenaška vojska pomagali komuniste i njihove familije u Grahovu tokom rata, te da je Krsto Popović bio u jasnom političkom konfliktu sa četničkim komandantom u Grahovu Andrijom Milovićem.

Andrija –Andro Mugoša komunista, revolucionar, učesnik NOB-a, funkcioner u socijalističkoj Crnoj Gori poslije drugog svjetskog rata, u svojim sjećanjima (objavljenim pod nazivom „Kazivanja Andrije Mugoše“), pored ostalog, govori o pripadnicima zelenaške vojske Krsta Popovića, nakon kapitulacije Italije, koji su u Katunskoj nahiji prišli NOB-u i NOVOJ-u.

U tom smislu Andrija Mugoša kazuje da je poslije kapitulacije Italije Okružni komitet KP održao sastanak u Lješanskoj nahiji (u Štitarima). Učesnici sastanka bili su: Vojo Biljanović, sekretar okružnog komiteta, Nikola Popović (sin Krsta Popovića), Krsto Popivoda, Andrija Mugoša, Luka Vujović i Dika Marinović.

Nakon završenog sastanka Nikola Krstov Popovć i Krsto Popivoda otišli su na Čevo. Na Čevo je otišao i Andrija Mugoša, koji kazuje: „Mi smo ostali nekoliko dana na Čevu. Tada su nam prišli borci većinom iz vojske Krsta Popovića. Za nekoliko dana nam je prišlo 400 boraca, od kojih su neki bili komunisti koji su se sklonili od četnika u Krstovu vojsku. On nije htio da ide sa četnicima u Četvrtu ofanzivu nego je ostao u Crnoj Gori. Kod njega je bio Kolja Raičević i još neki članovi Partije“ .

Četnici u Crnoj Gori su se, krajem 1942. i tokom 1943. godine pokazivali kao jasni protivnici zelenaša (Crnogorske stranke) i njihove politike, koju je reprezentovalo vođstvo „Lovćenske brigade“. Smatrali su ih prikrivenim zašititnicima i „perfidnim“ saradnicima komunista i pripadnika NOP-a.

Pokazivali su namjere za uništenjem zelenaškog pokreta, naročito nakon što je vođstvo zelenaša i Crnogorske stranke u zemlji odbilo da učestvuje u vojnoj mobilizaciji i pohodu protiv partizana u Bosni (bitka na Neretvi). Tada je kulminirao zelenaško-četničko konfrontiranje i žestoka polarizacija unutar tzv. „nacionalnog pokreta“.

Četnički vođi u Crnoj Gori se žalili i kajali što na vrijeme nijesu, kad su mogli, likvidirali zelenaški pokret i njihove predvodnike, koje su kvalifikovali kao svoje neprijatelje ravne komunistima. Za vođu crnogorskih četnika pripadnici zelenaškog pokreta bili su „zeleni komunisti“.

Nakon neuspješnog četničkog pohoda, odnosno, poraza u Bosni, oni su prijetili da će „po svaku cijenu“ i to „silom oružja“ ukloniti zelenaše. Tretirali su ih kao kod Italijana „legalizovane“ komuniste i njihove konspirativne i svake druge vrste saveznike.

Tako je glavni komandant četnika u Crnoj Gori general Blažo Đukanović u pismu četničkom komandantu pukovniku Baju Stanišiću, upućenom sa Cetinja 28. februara 1943. godine, s gorčinom i zebnjom obrazlagao:

„Brine me neizvjesnost jer ovamošnji neprijatelji Zeleni i crveni komunisti na sva usta šire alarmantne vijesti o Vašim neuspjesima tamo i velikim žrtvama koje ste pretrpjeli u borbi sa tim gadovima tamo. Iako svi u to ne vjerujemo ipak ovako nepovoljne vijesti kod lakovjernog svijeta stvaraju zabunu i raspoloženje kod komunista i njihovih simpatizera“.

Dalje Blažo Đukanović, u obraćanju Baju Stanišiću, navodi: „Teškoća kao što znaš ima najviše od ovih zelembaća . Ali se i to pitanje mora raščistiti po svaku cijenu. Pogriješili smo što prilikom polaska u Bosnu nijesmo postavili taj uslov i uklonili ih silom oružja pa onda pošli u Bosnu, ali što nije tada učinjeno učinjet će se sada, drugog izlaza nema“ .

Međutim, uprkos tim prijetnjama i željama, vođstvo četnika nije se tada „odvažilo“ ni otvoreno pokušalo da preduzme konkretne i masovne oružane akcije sa ciljem da silom oružja ostvari svoju nakanu i likvidira zelenaški pokret, premda je u pojedinim slučajevima upotrebljavalo nasilne metode u obračunu sa pripadnicima zelenaškog vojno-političkog tabora.

Četnički komandant pukovnik Bajo Stanišić je tvrdio da crnogorski zelenaši i njihovi vojni komandanti rade u korist partizanskog i komunističkog pokreta, naročito u Katunskoj nahiji i to poglavito preko komandira nekadašnje crnogorske vojske (a pukovnika zelenaške « Lovćenske brigade ») Dušana Stankovog Vukovića, jednog od vodećih komandata zelenaške vojske, komandanta njenih « Katunskih trupa ».

U Stanišićevom izvještaju, podnijetom u svojstvu komandanta Zetskog četničkog odreda 23. septembra 1943, majoru Đorđiju M. Lašiću, komandantu četničke grupe 129, o situaciji na području podvlasnog mu sektora, kaže se (u tački 1) da su u Katunskoj nahiji partizni „vrlo agilni. Oni su pomoću Dušana Vukovića i Zelenaša zauzeli Čevo i razoružali talijanski garnizon, te na taj način došlo do veće količine oružja i municije. Partizani na ovom sektoru su u saradnji sa zelenašima. Na ovom reonu se nalazi i đeneral Novaković“ .

Nakon kapitulacije Italije (1943) značajan dio zelenaša pristupio je partizanskom NOP-u. Među njima i major Dimitrije Jovićević, dotadašnji načelnik štaba „Lovćenske brigade“ brigadira Krsta Popovića. Major Jovićević je 16. januara 1944. godine uputio zelanašima jedan letak „u kome ih poziva da mu se pridruže u borbi protiv okupatora i pomagača njegovih“.

Čin majora je potom Dimitriju Jovićeviću priznat od strane NOB-a/NOVOJ-a.

Međutim, samo vođstvo zelenaša u Crnoj Gori tada još uvijek nije bilo sklono da pristupi NOP-u. U to vrijeme vršene su intezivne političke akcije da se pod njemačkom i Nedićevom palicom proglasi nova aneksija Crne Gore Srbiji pod kvislinškom upravom generala Milana Nedića, odanog saveznika nacističkog Trećeg Rajha. Tome se vođstvo zelenaša (Crnogorske stranke) u Crnoj Gori odlučno protivilo.

Bjelaši iz „Narodne uprave“ predvođeni Ljubomirom Vuksanovićem (inače poslanikom nekadašnje „Podgoričke skupštine“ u Crnoj Gori, iz 1918, koja je proglasila nelegalno i nelegitimno aneksiju Crne Gore Srbiji) forsirali su tu akciju. Za nju su imali podršku četnika, kao i mitropolita SPC u Crnoj Gori Joanikija Lipovca.

Bjelaški velikosrpski nacionalisti i kolaboranti nacističkog reokupatora (Vojislav Nenadić i drugi) žestoku su tada napadali zelenaše i tvrdilo se tada „da nacionalisti više mrze zelenaše nego komuniste“, te da je saradnja između zelenaša i nacionalista „nemoguća“.