I danas, zahvaljujući 13. julu, ne možemo da sumnjamo u antifašističke osnove mlade crnogorske demokratije. Veličina 13. jula je i u prevazilaženju nacionalnih granica.
Tekst doktora istorijskih nauka Federika Godija iz Italije, koji je prošle sedmice učestvovao na konferenciji povodom jubileja Trinaestojulskog ustanka na Univerzitetu Crne Gore prenosimo integralno:
Kao i svi veliki oružani sukobi u istoriji, i Drugi svjetski rat duboko se urezao u individualno i kolektivno pamćenje, stvarajući mentalne paradigme i nacionalne mitove.
I u Crnoj Gori, taj sukob ostavio je traga na pamćenje stvarajući veoma različite prikaze o kolaboracionizmima i otporima. Istorijsko-politički događaji od 1945. godine do danas potom su doprinijeli jačanju „isprekidanog pamćenja“. Naime, politike pamćenja variraju u zavisnosti od političkih puteva koje zemlja odabere. To važi svuda, ne samo u Crnoj Gori. Uzmimo za primjer zemlju koja je napala Crnu Goru aprila 1941. godine.
Sjećanja na ove događaje u Italiji su bila (i još uvijek jesu) međusobno veoma različita, pa ću pomenuti samo neka: sjećanja povratnika iz fašističkih ratova, partizana iz oslobodilačkog rata, fašista Italijanske Socijalne Republike (1943–1945), žrtava deportacije, civila koji su pretrpjeli nacističke i fašističke masakre ili nasilje savezničkih vojnika.
Sa ove tačke gledišta Crna Gora, dakle, ne predstavlja izuzetak u Evropi. U mnogim zemljama Starog kontinenta živa je rasprava na temu otpora i saradnje tokom nacifašističke okupacije.
Naravno, to su dva suprotna pola, ali sučeljavanje između okupatorske i okupirane zemlje treba da ostane, jer pomaže utvrđivanju srži pitanja. Trivijalno je na ovo podsjećati i izvinjavam se čitaocima, 13. jula 1941. godine fašistička Italija bila je vjerni saveznik nacista. Dvije zemlje Osovine vodile su osvajački rat, dok su pripadnici pokreta otpora u Crnoj Gori bili među onima koji su se u Evropi borili protiv novog poretka koji je predsjednik Njemačke Frank Valter Štajnmajer nedavno definisao kao „najgori režim koji je devastirao planetu“.
I danas, zahvaljujući 13. julu, ne možemo da sumnjamo u antifašističke osnove mlade crnogorske demokratije. Veličina 13. jula je i u prevazilaženju nacionalnih granica. Važnost 13. jula je dvostruka: to je datum koji pripada Crnogorcima (koji ga unose u proces izgradnje nacije kako najbolje umiju), ali je i dio istorije Evrope koja je odbila nacifašizam.
Naravno, potrebno je uravnoteženo pristupiti analizi tog 13. jula, nakon toliko godina, a čini nam se da nam je to i dužnost. Legitimno je i postaviti neka pitanja, po mogućnosti pokrenuti istraživanja lišena ideologije i retorike, pospješujući dijalog među istoričarima koji – iako sa različitih tačaka gledišta – ozbiljno i posvećeno rade u arhivima.
Ipak, postoji podatak koji ustanak čini jedinstvenim: kada je veliki dio Evrope bio pokoren od strane nacifašizma, crnogorski narod je bio prvi koji se pobunio protiv vojne okupacije čiji je glavni cilj bio oduzimanje svakog vida materijalnog i ljudskog resursa u korist novog fašističkog poretka. Nezavisna Crna Gora kakvu je zamislio fašistički režim podrazumijevala je osudu naroda na gladovanje i gubitak svakog ljudskog dostojanstva. „Soli za našu stoku“ bile su riječi upućene guverneru Alesandru Pirciju Biroliju avgusta 1941. godine tokom njegove posjete jednom selu nadomak Cetinja. Samo mjesec dana prije toga italijanski guverner naredio je oštru represiju koja se obrušila i na nevine civile. Mnogi izvori opisuju Pircija Birolija kao iznenađenog ustankom u kome je učestvovalo oko 30.000 ljudi, a ne samo neke pobunjeničke grupice. Pored formacija pod upravom i organizacijom Komunističke partije Jugoslavije, učešće naroda bilo je izuzetno veliko. Za desetak dana oslobođen je dio teritorije na kojoj je živjela polovina stanovnika Crne Gore. To je bio prvi i najmasovniji narodni ustanak u Evropi, kao što je već rečeno. Kako bi ponovo uspostavila kontrolu nad ovom zemljom Italija je morala da angažuje 105.000 vojnika, sa gustinom okupacije bez premca u Evropi pod dominacijom sila Osovine. Kao što je poznato, u narednoj fazi – koja je pokrenuta već septembra-oktobra 1941. godine – za okupatore je ključan bio savez sa četničkim pokretom, koji je sarađivao sa italijanskim vojnim snagama i na ostatku jugoslovenske teritorije.
Ovaj posljednji vid ratnog iskustva – koji je kulminirao sukobom između partizanskog pokreta i četničkih snaga – proizveo je brojna „podijeljena sjećanja“, često vrlo neprijateljska i nepomirljiva. Upravo je zbog takvih diferencijacija istoriografija skovala termin „isprekidano pamćenje“, koji efikasno iskazuje pluralitet i različitost sjećanja kroz koja Crnogorci (kao i drugi narodi) na razne načine doživljavaju teret sukoba. Nije, dakle, ostalo samo oštro suprotstavljanje između ta dva sjećanja, već ima i elemenata diferencijacije unutar samog antifašističkog sjećanja. S tim u vezi, kakvo mjesto zauzima otpor civila u cijelom ovom procesu? Vrijedi podsjetiti i da se izostanak predaje stoke okupatorskoj sili ubraja u oblike otpora (mnogo konkretnijeg nego što se to obično misli).
Nad ovim univerzumom isprekidanih sjećanja, pojedinaca i grupa, postoji, međutim, javno sjećanje na rat, koje slavi pobjednička antifašistička strana, zasnovano na osnovnoj naraciji s kojom se slažu pojedinačne grupe antifašističkog fronta, a koja se nametnula kao dominantna naracija. To javno sjećanje, uprkos svemu, bilo je sposobno da aktivira duboke procese identifikacije u Crnoj Gori, takve da su mu, makar dijelom, podarili obilježja kolektivnog pamćenja. To je interesantan i još uvijek živ proces nakon 80 godina od samih događaja.
Prevod sa italijanskog na crnogorski jezik: dr Olivera Popović
Komentari (0)
POŠALJI KOMENTAR