Manastir je državna svojina jer ga je gradila i obnavljala Crna Gora

Piše: Mr Novak Adžić, pravnik i istoričar

U svojinsko-pravnom smislu jasno je da je Knjaževina Crna Gora, odnosno, njena suverena državna vlast imala naredbodavnu snagu kojom je, svojoj potčinjenoj crkvenoj vlasti, zapovijedila da manastirska imanja da pod arendu (zakup).

U građanskom (stvarnom) pravu u zakup može dati stvar samo onaj ko je njen vlasnik, ko njome raspolaže, a u konkretnim slučajevima suštinski svojinski zakupodavac bila je država, a ne crkva (preko koje su se imanja davala u zakup). Utoliko prije, jer je država, tada, naredila, a crkva izvršila, i to da se prihodi dobijeni od davanja u zakup manastirskih posjeda, koriste kako za izdržavanje klera, tato i za razvoj prosvjete (škola) u Crnoj Gori, koje su bile pod vlašću i u službi države Crne Gore i njenih podanika.

Četvrto, na osnovu ovog izvora, očigledno je da je 1871. o novčanim i drugim finansijsko-materijalnim prihodima tadašnjih 11 crnogorskih manastira, u konačnom, odlučivala država, a ne crkva, jer je država propisala, naložila i kontrolisala, kako i za koje svrhe, ostvarene crkvene prihodne treba upotrijebiti.

Takođe, jasno se navodi i to da Crkva ima upravu nad manastirskim objektima i imanjima, a uprava je, po definiciji, državina, ne i svojina, jer je državi Crnoj Gori tada pripadala završna i obavezujuća riječ, odnosno, supremativno pravo o tome kako i za što da se koriste prihodi od manastirskih imanja.

I konačno, državna vlast Knjaževine Crne Gore je, prema pisanju lista “Crnogorac” iz 1871, naložila da se izvrši popis zemlje pojedinih manastira i odlučila je da se formira Komisija na čelu sa crnogorskim mitropolitom da to učini, s naredbom da se manastirska dobra daju u zakup, a da se od ostvarenih prihoda od zakupa, opet odlukom državne vlasti, jedan dio sredstava opredijeli za godišnju platu kleru i njegovim potrebama za izdržavanje, a drugi dio za potrebe naroda i njegove prosvjete.

RELEVANTNI IZVORI

Prezentiramo nekoliko relevantnih istorijskih izvora i činjenica o pitanju vlasništva nad sakralnim pravoslavnim objektima, hramovina i dobrima u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori.

Član 716 OIZ iz 1888. za Crnu Goru kaže: “Imaonici su pravoslavne crkve, manastiri i druge crkvene ustanove koje ima tu osobenost priznaju crkvena pravila ili crkovna Vlast, ako to priznanje nije u opreci sa državnim zakonom. To isto budi rečeno i o crkvama i crkvenim uredbama drugih hrišćanskih ispovijedi koje država priznaje”. Država Crna Gora je imala vrhovnu, suverenu vlast (suprema potestas) nad pravoslavnih hramovima (crkvenim objektima i manastirima).

O tome izričito govori član 719. OIZ. On glasi “Nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira, ne mogu se nikako prodavati ili inače ustupati, bez naročita dopuštenja državne vlasti”. U Ustavu Pravoslavnih Konistorija u Knjaževini Crnoj Gori iz 1904. godine u članu 109. se kaže: “Nepokretna dobra crkvena ne mogu se prodavati, zamjenjivati ili inače ustupati.

Ako interes dotične crkve zahtijeva da bi trebalo kakvo dobro prodati ili promijeniti sa drugim, u ovakvom slučaju konsistorija će prethodno učiniti sve potrebne izviđaje i tada će podnijeti predlog Ministarstvu prosvjete i crkvenih djela. Posljednja riječ u ovakvim stvarima pripada Knjaževskoj Državnoj vlasti”.

U članu 718 OIZ kaže se da se uprava crkvenih dobara odvija po unutrašnjim aktima crkve, ako nijesu u suprotnosti sa državnim zakonima, što znači da su državni zakoni u pogledu upravljanja crkvenim dobrima bili obavezni za crkvu u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori.

KNJAZ ODLUČIVAO O IZBORU MITROPOLITA

Kad je Crna Gora postala sekularna država, u odluci Crnogorskog senata od 7. martal852. godine navodi se i to da “Vladika, ili bolje reći episkop ili arhiepiskop Crne Gore, koji će imati ograničenu vlast nad crkvenim stvarima, biće izabran posredstvom crnogorske vlade”.

U doba knjaza Danila i knjaza/kralja Nikole Crnogorska crkva je bila podvlasna državnoj vlasti, a Knjaz Gospodar je bio taj koji je odlučivao, između ostalog i o izboru mitropolita, obimu njegove vlasti i o krupnim pitajima koji su se odnosili na status i život crkve. Naročito u imovinsko-pravnim odnosima. U vrijeme Knjaževine Crne Gore, Mitropolitu i manastirskom bratstvu ustanovljene su plate, ali je višak manastirskih prihoda (nakon podmirenja plata) išao za potrebe prosvjete (za tri godine devet crnogorskih manastira prihodovalo je državi Crnoj Gori preko 56.000 forinti). Zbog nedoličnog držanja u slučaju pogibije knjaza Danila, knjaz Nikola je otpustio i razriješio dužnosti cetinjskog mitropolita Nikanora Ivanovića.

Razgraničenje između državnih i crkvenih imanja, odnosno, između državne imovine Knjaževine Crne Gore i autokefalne Crnogorske crkve izvršeno 24. marta 1868. Tada je izvršen popis crkvene imovine, za koju se veli da je državnu “imovinu predala upravi preosvećenog gospodina Ilariona, sadašnjeg mitropolita Crnogorskog” te da njene prihode koristi za funkcionisanje crkve, a da država, odbor Senatski, “kojem će se narodna blagajna povjerit, pregleda račune manastirske svaka tri mjeseca, da besposredni odgovornik za dobra crkovna bude isti Mitropolit Ilarion, ili drugi, koji bi ga naslijedio: i na posljetku, da glava Crkve pod nikakvim izgovorom, bez znanja vlasti, ne može ništa kupiti, prodati, promijeniti, ili darovati od onoga što crkvi prinadleži” (“Orlić” crnogorski godišnjak, 1869, str. 62-64).

Tu odluku je donijela Crnogorska narodna skupština po nalogu i odobrenju vladara-nosioca najviše apsolutne vlasti u zemlji kralja Nikole. Po toj odluci crkva je imala svoju imovinu koju je koristila i njome namjenski upravljala, pod državnom kontrolom, a svojinu, vlasništvo nad hramovima, manastirima i crkvama kao nepokretnostima zadržala je država, odnosno, državna vlast.

SVOJINA I PRAVA MANASTIRA

Cetinjski manastir (kao pravno-imovinski subjekt, poseban imaoc-imaonik u smislu Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru 1888) i Zakona o pravoslavnim konsistorijama (1904) će ostati vlasnički titular crkvene manastirske imovine, kao zasebna crkvena zgrada, subjekt u pravnom prometu, i zadržati će značan dio ranije stečenih imovinskih prava i dobara u cetinjskom polju, ali će ne mali dio njih odlukom državnih organa Knjaževine i Kraljevine Crne Gore pripasti cetinjskoj opštini za izgradnju i razvoj samog grada-državne prijestonice Cetinja.

U tom smislu je, nosilac najviše državne vlasti u Knjaževini Crnoj Gori, knjaz Nikola Petrović-Njegoš državnim ukazom, naredbom od 17/29. juna 1895. godine naznačio i potvrdio, odnosno, ponovo priznao, vlasništvo samog manastira kao crkvenog objekta nad njegovom nepokretnoom imovinom u dijelu Cetinja, odnosno, potvrdio je prava Cetinjskom manastiru, koja mu je u imovinskom smislu vlasništvom nad zemljištem u cetinjskom polju utvrdio crnogorski/zetski/ državni vladalac Ivan Crnojević u Povelji iz 1485. godine.

U toj naredbi knjaz Nikola, između ostalog, na kraju, navodi da “sveta cetinjska Mitropolija bdi će nad ovim manastirskim pravom, Gospodarom Ivanom Cmojevićem darovanim i ovom našim ukazom potvrđenim”. U ovoj Naredbi knjaz Nikola govori o svojini i pravima Cetinjskog manastira kao crkvene zgrade, samostalnog imaoca, pravnog vlasničkog titulara nad zemljištem u cetinjskom polju, ali niđe u tome aktu ne navodi da je Pravoslavna crkva u Crnoj Gori svojinski vlasnik Cetinjskog manastira, već da je Cetinjski manastir vlasnik sopstvene imovine. U toj Naredbi knjaz Nikola ne navodi ni izričito ni posredno – ni to ko je vlasnik Cetinjskog manastira.

CRNOGORSKA CRKVA

Autokefalna Crnogorska crkva u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori, koja je tada bila državna crkva, a čiji je poglavar mitropolit stolovao u Cetinjskom manastiru, bila je držalac, upravljač, plodouživac, imovinskih i vlasničnih dobara Cetinjskog manastira (subjekta prava, crkvenog objekta i druge nepokretne njemu pripadajuće imovine) i upotrebljavala je i koristila je za svoje vjerske potrebe i crkveni život i samu zgradu, zdanje Cetinjskog manastira. Ali bez odobrenja, saglasnosti države Crne Gore nije mogla o istima samovlasno, samostalno odlučivati i njima raspolagati, odnosno, to nije mogla činiti bez dozvole, saglasnosti i konačne odluke države Crne Gore, odnosno, suverene državne vlasti Knjaževine i Kraljevine Crne Gore.

Dakle, konačnu riječ o svojinskim pravima, konkretno, sa imovinom Cetinjskog manastira pripadala je državi Crnoj Gori (Knjaževini i Kraljevini) i to je bilo propisano, kako državnim zakonima i drugim propisima, tako i crkvenim zakonskim i drugim propsima Crnogorske pravoslavne autokefalne crkve. U doba nezavisne Crne Gore do 1918. godine bilo je regulisano da se nepokretna crkvena dobra (crkvene i manastirske zgrade i zemljišne nepokretnosti i mobilijar) ne mogu prodavati, ustupati, zamjenjivati.

To je regulisano i u Ustavu Pravoslavnih Konsistorija u Crnoj Gori iz 1904. godine članu 109 i 116. U doba nezavisne Knjaževine i Kraljevine Crne Gore do 1918. sva imovina, pa i crkvena imala je svog vlasničkog i državinskog titulara. Član. 843. OIZ (Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru), normira: “Pošto u Crnoj Gori nema zemlje za koju se ne bi znalo čija je (jer kad nije pojedinca čovjeka ili Kuće, tad je bratstva, plemena, crkve ltd.), neka niko ne misli da, raskrčiv ili ogradiv međom ili plotom kakvu zemlju, on tijem postaje njen vlasnik. Takva zemlja i poslije toga ostaje onoga čija je, pa baš i kad bi j e vlasnik i sasvim zapustio.’’

U istorijskom smislu država Crna Gora i njeni najviši nosioci državne vlasti, sekularne i mitroplitske, bila je osnivač, utemeljivač, graditelj, obnovitelj Cetinjskog manastira i on je svojinski pripadao Crnoj Gori, a sam Cetinjski manastir je bio kao crkveni objekat, crkva, zdanje, zgrada, titular svojinskih prava, zakonom ograničenih, nad pokretnom i nepokretnom imovinom, koja mu je pripadala, koju je posjedovao. Cetinjskim manastirom vjekovima je upravljala, imala državinu nad njime, ali ne i svojinu, autokefalna Crnogorska crkva. U njoj je bilo sjedište poglavara Crnogorske pravoslavne crkve sve do njenog bespravnog, nasilnog ukidanja 1920. godine i pripajanja tada ustanovljenoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi Kraljevine SHS.

Cetinjski manastir istorijski i pravno je bio svojina države Crne Gore. Danas, a i od znatno ranije vremenski, on je pravno 1/1 svojina prijestonice Cetinje, o čemu postoj i istorij at (hronologija) upisa u katastar nepokretnosti. Takođe, Cetinjski manastir je zakonom zaštićeni spomenik kulture Crne Gore, odnosno, kulturno dobro Crne Gore.

Srpska pravoslavna crkva, ustanovljena 1920. godine, odnosno 1929. godine Zakonom o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u KSHS/ Kraljevini Jugoslaviji, čije je sjedište u Beogradu i njena tada uspostavljena, osnovana, eparhija Mitropolija crnogorsko-primorska nije i ne može biti istorijski i pravni sljedbenik (sukcesor), odnosno, nastavljač kontinuiteta autokefalne Crnogorske crkve.

I današnjoj Crkvi Srbije, odnosno, MCP SPC, Cetinjski manastir ne pripada, već je ona njegov uzurpator, jer ona u odnosu na njega i njegovu imovinu nema pravno vlasništvo, svojinu, niti bilo koja vlasnička prava

Svojina Cetinjskog manastira je pravno, zakonski Prijestonice Cetinje.

(Autor je pravnik i istoričar, doktorand istorijskih nauka)