100 godina tomosa za SPC — Kralj i Vlada Kraljevine Crne Gore nijesu priznali ukidanje naše autokefalne Crkve (1)

Piše: Vladimir Jovanović

Meletije IV Metaksakis, po redosljedu 261-vi Arhiepiskop Konstantinopolja – Novoga Rima i Vaseljenski Patrijarh, uz saglasnost svojih 12 arhijereja-mitropolita, članova Sinoda Vaseljenske patrijaršije, odobrio je i potpisao 19. februara 1922. u Istanbulu tomos o autokefaliji Ujedinjenoj pravoslavnoj srpskoj crkvi Kraljevne Srba, Hrvata i Slovenaca.

U novoj državi, prvotno nazvanoj Kraljevstvo SHS (od 1921. je zvanično Kraljevina SHS, a od 1929. Kraljevina Jugoslavija), postupak stvaranja nove Crkve započeo je krajem 1918. godine, a pregovori Ministarstva inostranih dela Kraljevstva SHS s Fanarom o priznanju nove autokeflije naredne, 1919-te; i ti pregovori potrajaše, bezmalo, tri godine.

Nestrpljivi Srbi su, međutim, samoproglasli „autokefaliju” te nove Crkve 17. juna 1920, dakle nešto manje od dvije godine prije dobijanja tomosa od Vaseljenske patrijaršije. Sve bitne akte o ustrojstvu je donio laik — Aleksandar Karađorđević (na slici gore) — bilo u svojstvu regenta ili docnije kralja, od 6. januara 1929. kralja-diktatora.

Iako još nije suveren, nego regent-prijestolonasljednik — kralj Petar I Karađorđević je bio živ — Aleksandar Karađorđević, nakon što 17. juna 1920. „na papiru” proglasi „autokefaliju” nove Crkve, centralna je figura i ceremonijala 12. septembra 1920. proglašenja „srpske patrijaršije”, ne u Peći (Pećka „patrijaršija”), nego u Sremskim Karlovcima, pošto je prethodno otkazano mjesto okupljanja u Beogradu.

I tako, u Sremskim Karlovcima je 12. septembra 1920. proglašena, tvrdilo se, „patrijaršija”, a da ni patrijarha nijesu imali — patrijarh te nove Crkve još nije bio izabran!

Za Aleksandrov dolazak na taj farsičan ceremonijal, koji je ondašnja srpska štampa „informerski” naduvala u „Obnovljenje Pećske Patrijaršije”, organizovan je iz Beograd „dvorski voz”, ali zvanični državni poglavar, kralj Petar, ukoliko su ga uopšte pozvali, ili je bio onemogućen lošim zdravstvenim stanjem — u svakome slučaju nije se ni pojavio u Sremskim Karlovcima.

„Glas Crnogorca” iz egzila je o tome objavio sljedeću posprdnu opasku:

„Bez sumnje, pored ovih razoga, koji su ALEKSANDRA PALIKUĆU rukovodili da baš u Karlovcima vaspostavi patrijaršiju, jeste i taj što se njegov otac riješio ‘zjelo [vrlo] bezgrešni’ da završi svoj život poput starih Nemanjića, kao glava Crkve i to ništa manje nego da metne patrijaršisku kamilavku pod imenom blagočestivog patrijarha Prokopija. Ali kako budući sveti otac Prokopije niti vidi, niti govori, niti čuje, nego samo jede, a noge i ruke su mu usahle od bezgrješne pravednosti, to je moguće jedino utrpati ga u kakav kašun, dobro podastrt slamom i natovariti ga na željeznicu, koja pravo vodi za Karlovce, a takav se transport ne bi mogao učinit za Peć, jer tamo nema željeznice”.

Nota bene… Aleksandar „Palikuća” Karađorđević, poslije smrti oca mu — a očevoj sahrani nije ni prisustvovao — 16. avgusta 1921. de iure preuze prijesto. Ali nikad nije krunisan, kako priliči pravoslavnim monarsima, tj. na posebnoj crkvenoj ceremoniji miropomazan od Dimitrija Pavlovića, prvoga patrijarha-prvojerarha te nove Ujedinjenje pravoslavne srpske crkve Kraljevne Srba, Hrvata i Slovenaca.

Još jedan aspekt zloćudnoga karaktera: Aleksandar „Palikuća” Karađorđević, ne samo da je rođen na 1888. na Cetinju, nego je i mali „Sandro”, kako mu je tepao đed po majci Nikola I Petrović-Njegoš, kršten u autokefalnoj Mitropoliji crnogorskoj – Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi — a lično je i propisao i potpisao sve bitne akte njezina „ukidanja”: Ukaz od 17. juna 1920. godine; Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi od 6. novembra 1929. godine (kojim je Ujedinjenjoj pravoslavnoj srpskoj crkvi Kraljevne SHS dao sadašnji interni naziv, SPC); Ustav Srpske pravoslavne crkve od 16. novembra 1931. godine…

Satiranje, dakle, viševjekovne crnogorske autokefalije, započeto je odmah po srpskoj okupaciji naše Kraljevine. Nepotpuni — i bez kvoruma za valjano odlučivanje — Sveti Sinod autokefalne Crkve Crne Gore je 16. decembra 1918. na Cetinju zasijedao i donio ovaj „akt”:

„Prisutni: Mitropolit Crne Gore Mitrofan Ban, Mitropolit pećski dr Gavrilo Dožić, Episkop nikšićski Kiril Mitrović, i sinodski sekretar đakon Ivo Kaluđerović... Riješenje: Pošto je Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori održana u Podgorici dana 13. novembra 1918. godine donijela odluku, da se nezavisna Crna Gora ujedini sa Kraljevinom Srbijom to i Sv. Sinod nalazi cjelishodnim i opravdanim da se i Sv. AUTOKEFALNA Crkva u Crnoj Gori ujedini sa nezavisnom Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji, a zajedno s ovom sa cijelom Sv. Srpsko-pravoslavnom crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca. Gornje riješenje ima se dostaviti Njegovom visokopreosveštenstvu mitropolitu Srbije g. Dimitriju i predsjedniku Vlade g. Stojanu Protiću”.

Međutim, od ukupno 7 (sedmorice) Ustavom Svetoga Sinoda Knjaževine/Kraljevine Crne Gore (1904) propisanih sinodskih članova, s pravom glasa, „riješenje” potpisuju svega 2 (dvojica), mitropolit Mitrofan Ban i eparhijski episkop Kiril Mitrović.

Dvojica drugih potpisnika „riješenja” su nevalidni — eparhijski mitropolit pećki, Gavrilo Dožić, nije nikada bio član Sinoda, a đakon Ivo Kaluđerović je samo sekretar Sinoda, bez prava glasa.

Većina, 5 (petorica) propisanih članova Sinoda autokefalne Crkve Crne Gore s pravom glasa — nijesu ni prisustvovali, ni glasali, ni naknadno potpisali „riješenje” o „ujedinjenju”.

Sastav Sinoda autokefalne Crkve Crne Gore utvrđen je pomenutim Ustavom Sv. Sinoda: „Sveti Sinod Knjaževine Crne Gore sastavljaju: 1. Arhiepiskop cetinjski i mitropolit Crne Gore, 2. Episkop zahumsko-rasijski, 3. Arhimandrit cetinski, 4. Arhimandrit ostroški, 5. Tri protoprezvitera, i 6. Sinodski sekretar” (čl. 10).

Ustav Sv. Sinoda Kraljevine Crne Gore propisuje i sljedeći djelokrug i „riješavanje djela u Svetome Sinodu”: „Sveti Sinod može donositi punovažne odluke kad su prisutni u sjednici predsjednik i bar još tri člana, od kojih dva člana po pravu i jedan po izboru” (čl. 25).

Drugim riječima, kvorum za donošenje važećih sinodskih odluka bio je — najmanje 4 (četvorica) članova Sinoda. Taj kvorum 16. decembra 1918. nije dostignut, tj. zasijedanju Sinoda nijesu prisustvovali: arhimandrit Cetinjskoga manastira, arhimandrit Ostroškoga mnastira — obojica su sinodski članovi „po pravu” (Ustav Sv. Sinoda, čl. 11); takođe, na „riješenju” 16. decembra 1918. nema potpisa nijedoga od trojice protoprezvitera (arhijerejskih namjesnika), sinodskih članova „po izboru” (Ustav Sv. Sinoda, čl. 11 i 13).

Čak i da je postojao kvorum, Sinod nije bio vlastan da, ma kakvom većinom, odlučuje o statusu autokefalne Crkve. Ustav Sv. Sinoda uopšte nema odredbu kojom se utvrđuje procedura „ujedinjenja” autokefalne Crkve s nekim drugim crkvenim entitetom.

Osim toga, sve odluke i presude Svetoga Sinoda o spoljašnjim poslovima (Ustav Sv. Sinoda, čl. 21), da „postanu izvršne i za svakog obavezne”, morale su imati potpis suverena iz dinastije Petrović-Njegoš; izričito: „potrebito im je vrhovno knjaževsko [kraljevsko] odobrenje” (Ustav Sv. Sinoda, čl. 22 st 1).

Kralj Nikola I Petrović-Njegoš nikada nije dao saglasnost na „riješenje” Sinoda od 16. decembra 1918, premda je poživio od tada više od dvije godine; saglasnost nije dala ni Vlada (Ministarski savjet) Kraljevine Crne Gore u egzilu — opširnije u sljedećem nastavku...

(Nastavlja se)